Dil-Tarih ilişkisi Bağlamında Osmanlı Türklerinde Arapça Tarih Yazıcılığı

Transkript

1 ljfdxj..vi (2005), sayı I, s Dl-Tarh lşks Bağlamında Osmanlı Türklernde Arapça Tarh Yazıcılığı (XVI. ve XVII. Yüzyıl Örnekleryle) EYÜP BAŞ DR., ANKARAÜ. İLAHİYATFAKÜLTESİ e-mal: abstract Hstory-Wrtng n Arabc n the Context of Language-Hstory Relatonshp n the Ottornan Turks (Wth Speclal Reference to 16'band 17'b Century Examples). Ottoman State, thanks to ts Islamc dentty, nteracted wth cultures of varous other Muslm natons snce ts ncepton. Ottoman Turks, who had ths nteraeton most n the area of language, used Arabc as the medum of nstructon at the madrasa. Even though Persan was domnant n lterature, they generally used Arabc n the r scentfc works, especally n the feld of Islamc scences. Ths study focused on the examples wrtten n the 16'" and 17'" centures because of the fact that the nteracton mentoned above was felt most ntensvely n that perod. The study concludes that t was not Arabc -as beng the language of the relgon- that was the most effeetve n choosng t as the language of the text n wrtng a gven book, but t was rather scentfc and personal choces. The fact that, among our examples, excep for Taşköprülüzade who wrote all of hs wrtngs n Arabc, Mustafa Cenab, Katp Çeleb and Müneccmbaşı authored also Turksh books confrms ths concluson. key words Ottoman, Language-Hstory Relatonshp, Arabc, Taşköprülüzade, Müneccmbaşı. Mustafa Cenab, Katp Çeleb, Grş Osmanlı Devlet, kurulduğu coğrafya ve kendnden öncek Türk-İslam devletlernden mras aldığı brtakım özellkler nedenyle, mevcut br Türk-İslam geleneğnn takpçs olmuştur. Özellkle medreselerdek öğretm, mevcut geleneğe bağlı kalınarak Arapça yapılmıştır. Yüzyıllarca devam eden bu süreç, Osmanlıları Arap ve İran kültürleryle yakın temas çersne sokmuştur. Blhassa İstanbul'un feth ve daha sonraları Yavuz Sultan Selm dönemnde Arap toprakları üzernde kurulan hakmyet, bahsedlen etkleşrnn

2 104 AÜFD XLVI (2005), sayı artma eğlm gösterdğ,j öneml dönüm noktaları olmuştur. Söz konusu gelşmelerle yaşanan küitürel etkleşm se en yoğun şeklde "dl" hususunda yaşanmıştır. NetcedJ, dğer blm dallarında olduğu gb tarh alanında da, çok dlllğn tesryıj Türkçe'nn yanı sıra Arapça ve Farsça eserler kaleme alınmıştır. Tarhyazıhıında Türkçe dışında dl kullanımı, br kültür zengnlğ olarak algılanabeceğ gb, tarhn faydacılık lkesyle bağdaşmayan br görüntü olarak da g&rüleblr. Bu çalışmamızda söt. konusu hususu, Osmanlı Türklernce Arapça ola- ~ rak kaleme alınmış tarh eserler çerçevesnde ele almak stedk. Zra ülkemzde gerek müstakl ~r Osmanlı tarhç s üzernde, gerekse Osmanlı tarhçlğn br bütün olar~k değerlendren çalışmalarda, tarhyazımında farklı dllern kullanılmasına lşkn değerlendrmeler hem dağınık hem de yetersz durumdadır. Daha doğrusu tarhyazımında farklı dl kullanımı, üzernde durduğumuz syası ~'e kültürel gelşmeler bazında br değerlendrmeye tab tutulmamıştır. İştejbu nedenle, XVI. ve XVII. yüzyılda Arapça yazılmış bazı tarh eserlernden hareketle, Osmanlı Türklernn tarhyazıcılığını dltarh lşks bağlamındk ele alan br çalışma yapmanın gerekl olduğunu düşündük. Zamanların~n şartlarına göre Arapça yazılmış olmaları doğal karşılanan tarh eserle}n, br makalenn hacmnn elverdğ ölçüde ayrı ayrı değerlendrerek, O~manlı tarh lteratüründek yerlern, Osmanlı Türk toplumuna tarh blnc ve blgs kazandırma noktasındak katkılarını tesbte çalıştık. Bu vesleyle, Osmanlı Devlet'nn klask dönem kapsamında değerlendrlen XVI. ve~xvii.yüzyılların kültürel tarhnn aydınlatılmasına katkıda bulunmak stedk. Öncelkle belrtelrt k, Osmanlılar dönem tarhyazıcılığında ağırlıklı olarak Osmanlı Türkç~s kullanılmıştır. Ancak meseleye dl-tarh lşks noktasından baktığımı~da, dl kullanımının nsanların tarh le rahatlıkla dyaloğa grmelern ergelleyen örneklern de bulunduğunu açıkça görmek- teyz. Blndğ üzere nsanoğluna bahşedlmş en büyük nmetlerden br olan dlde, nsan varlığının' toplum çndek bnlerce yıllık yaşayışının zaman süzgecnden geçerek bllurlaşmış anlam ve özünü bulablmekteyz. Bu bakımdan, on bnlerce k~lme ve şeklden kurulmuş olan dl, yapı ve şleyşnn ayrıntılarına doğn~ nldkçe, nsan, toplum, mllet ve küıtür varlığına hükmeden çok yönlü ;ve dern anlamlı br sstem olarak karşımıza çıkar. Ntelğ ve özellkler tbaryle de her dl, kend kuralları çnde yaşayan ve. gelşen canlı br varlıktır. Insanın ç dünyası le dış dünyasını brbrne bağlayan en öneml araçtfr. Kuşaktan kuşağa aktarılablen ve toplumun çeştl özellklern aksettre~ sosyal br kurumdur. Kültürün koruyuculuğunu ve

3 Ol- Tarh lşks Bağlamında Osmanh Türklernde Arapça Tarh Yazıcdığı ---_ 105 taşıyıcılığını yapan temel varlıktır.! Bu durumda, nsan topluluklarının kendlerne has kültürlernn tarh boyunca öneml, hatta yegane taşıyıcı unsuru ve şartı olan dl le bu toplulukların özgün kültürler, tarh süreç çersnde sahp oldukları bütün brkmler, yan tarhler arasında sıkı br lşknn olduğunu görmemek mkansızdır. Dolayısıyla bütün blmlern nsanlar arasında paylaşımını sağlayan dln, doğalolarak tarh lm açısından da aynı fonksyonu gerçekleştrdğ söyleneblr. Tarh, konusu ve alanı tbaryle -farklı tarh anlayışları olmakla brlkteherkesçe benmsenmş ntelklere sahptr. Akademk kaygılarla şlenmş olsa da, toplum fertlernn büyük oranda lg duyduğu br daldır. Bu lg nedenyle profesyonel br tarhçden farklı olmakla brlkte, sıradan nsanı dah zhnnde kendnce br tarh dünyası kurmaktan hçbr şeyalıkoyamaz. İşte bu noktada pek çok blm dalının tersne, sıradan nsanlara da kolaylıkla htap edeblen tarhn öneml br şlev yerne getrdğ rahatlıkla anlaşılmaktadır. Ancak yaşanılan deneymlerle ç çe olan tarh bu şlev yerne getrrken, yazımında kullanılan dln de topluma yakınlaşma noktasında son derece öneml olduğu göz ardı edlemez. 2 Br tarhyazımında tarhç, üç farklı safhada dln bağlayıcılığı le yüz yüzedr. Brnc düzey, tarhçnn yararlandığı, çoğu kez br metn olan belgeyle lşksdr. İknc düzey tarhçnn kend yazdığı metnle olan lşksdr. Üçüncüsü se, tarhçnn yazdığı metn okuyan okuyucunun durumudur. Bu üç düzeyde metn le tarhç arasındak lşknn ne olduğunun zhnsel söylem ve kamusal söylem dönemlernde çok farklı anlamlar kazanacağı açıktır. 3 Konunun bu boyutu br tarafa, söz konusu safhalarda dln etknlğn ortaya koyan özel br duruma şaret etmek gerekmektedr. Zra km zaman, kend tarhn blme ve neslden nesle aktarma blncnde olan br mllet çn, dl kullanımında tarh yazarlarınca serglenen brtakım tutumların olumsuz etklerde bulunması söz konusu olablr. Bunlardan brs, tarhn, br toplumun kend dlyle yazılmış olmasına rağmen oldukça karmaşık, km zaman başka dllern tesryle ve alınan ödünç kavramlarla ağırlaşmış anlatımıdır. Dğer se yazarın kend mlletnn dl yerne yabancı br dlle tarhn kaleme almasıdır. Bzce her k durum da tarh blgnn nsanlara aktarılmasında öneml br sorundur. Çünkü tarh nsanın tarhdr. İnsan var olduğu çn tarh vardır. Tarhte her şey nsana göredr ve nsan merkezldr. İnsan tarhe kendn, mll ve evrensel değerlern blmek çn yönelr. Bu tbarla ı Zeynep Korkmaz, Türk Dl Üzerne Araştımıalar; Ankara 1995, I, Salh Özbaran, Tarh, Tarhç ve Toplum, İstanbul 1997, İlhan Tekel, Tarhyazımı Üzerne Düşünmek, Ankara 1998, 65.

4 106 AÜFO xl.v (2005), sayı bazı lm dalllarında, özellkle edebyatta, felsefede görüleblecek komplke anlatım üslubuna sahp yazın türlerne oranla, tarh yazın türlernde serglenen anlatımın, anlam ve blgnn önüne geçmeyen br üsluba sahp olması ve dolayısıyla daha genş br ktleye htap etmes gerektğn söylemek durumundayız. Aks takdrd~ tarhn faydacılık lkesnn, dl noktasındak şlevn yern getrdğnden, doayısıyla "anlayan" ve "anlatan" tarhten bahsedemeyz'~u değerlendrmelj ışığında Osmanlılarda tarhyazıcılığının başlangıç ve gelşme evrelerne bkktığımızda, tarh eserlernn büyük oranda Osmanlı Türkçesyle kaleme Jlınmış olduğunu görürüz. Tesptlermze göre XVI. yüzyıla kadar yazılmış Iyaklaşık 25 tarh eser çersnde Arapça ve Farsça yazılmış olanlar stsna sayılablecek kadar azdır. Verlen sayı çersnde Farsça olarak sadece şükrullah (ö.1488)'ın Behcetü't-Tevdrh' ve İdrs- Btlsl'nn (ö.1520) Heşt Bhşt aclı eserler göze çarpmaktadır. Arapça olarak se, sadece k kşnn tarh esjrne rast1amaktayız. Bunlardan brs Karaman Kara Yakub b. İdrs (ö. 1429)"e at olan İşrdku 't-tevdrh, dğer se Karaman Mehmed Paşa (ö.1481)'nırl Tevdrhu Seldtn'l-Osmdnyye adlı eserdr. Bu durum bze, daha sonrak dönemlerde olduğu gb Osmanlıların lk dönemlernde de Türkçe'nn, ta'rhyazıcılığında daha baskın br şeklde kullanıldığını göstermes bakımınaan önemldr. Ancak, daha çok dn lmlerle lgl eserlern yazımında k011anılan Arapça le sonrak dönemlerde bazı tarh eserlernn kaleme alırmış olduğu da br vakıadır... A. Arapça Tarhyazıcılığına Ornek/er XV. ve XVII. yüzyılla~da yaşamış müellflerden Taşköprülüzade Ahmed (ö.156l), Mustafa Cerab (ö.1590), Katb Çeleb (ö.1657) ve Müneccmbaşı Ahmed (ö. 1702)'n eserlernden bazıları nceledğmz konuya örnek teşkl etmektedrler. N-apça yazmalarının neden hakkında aynı gerekçeler ler sürülemeyecek olan bu müellfler ve eserler hakkında kısa da olsa genel br değerlendnheye gdeblrz. 7. Taşköprü/üzôde Ahmed Efend Arapça yazmış olduğj tarh eserleryle çalışmamızda yer vereceğmz lk, müellf Taşköprülüzade Ahmed Efend'dr. Byografk eser Şakdku'n- Nu'mdnyye'nn sonunaa verdğ otobyografsnden anlaşıldığı üzere Taşı 4 Dl-tarh lşks noktasında ayrıntılı blg ve değerlendrmeler çn bkz. Ahmed Rasm, Tarh ve Muharrr; İstanbul 1911, 3.10; Önay Sözeı; Anlayan Tarh, İstanbul 1981, 11-26; İlhan Tekel, Tarhyazım! Üzerne D~Jnmek, 62-74; Anton Stengl, "Tarh, Blnç ve Dl Arasındak İlşk", Felsefelogos, S.9, İstanbu Ocak-2000, lll. ı17.

5 Dl-Tarh lşks Bağlammda Osmanl, Türklernde Arapça Tarh Yazıcılığı köprülüzade, yoğun br Arapça tahsl görmüş, zamanın şartları gereğ Tefsr, Hads, Mantık, Akad, Kelam ve Hkmet alanlarında almış olduğu bütün dersler Arapça olarak okumuştur. Hemen bütün fertler lmle meşgulolan br alenn çocuğu olması sebebyle, müderrslk hayatına kadar blnçl ve stekl br öğrenm hayatı sürdürmüştür. Taşköprülüzade, aynı zamanda yoğun br tedrs hayatı geçrmş, kadılık görevlernde bulunmuştur. Son olarak rahatsızlığı nedenyle ayrıldığı İstanbul ( ) kadılığı görevnden sonra, vefat ettğ 1561 yılına kadar, İstanbul'da ders okutmak ve ktap telf etmekle meşgulolmuştur. 5 Taşköprülüzade'nn, hac veya seyahat gb brtakım veslelerle Arap memleketlernde bulunup bulunmadığı hususunda, otobyografısnde ve dğer yazarların verdkler blglerde herhang br verye rastlamadık. Bu durumda Taşköprülüzade'nn, medrese tahslnden aldığı Arapça le yetnerek eserlern kaleme almış olduğu düşünüleblr. Söz konusu durumun da doğalolarak onun oldukça bast ve yalın br Arapça kullanmasına sebep olmuştur. 6 Bldğmz tüm eserlern Arapça kaleme almış olan Taşköprülüzade'- nn,? çalışmamıza örnek teşkl eden eserlernden brs Nevadrü'l-Ahbar rı Menakb'l-Ahyar'dır. Bu, müellfn tarh alanında kaleme aldığı lk eser olup ls32'de Üsküp'te tamamlanmıştlr.~ Taşköprülüzade, mukaddmesnde esernn muhteva, metot ve kaynakları hakkında blgler vermş, ancak dğer eserlernde olduğu gb Arapça yazmayı nçn terch ettğ konusunda br açıklamada bulunmamıştır. Eser kaleme alış sebebn, büyük nsanların hayat hkayelern okumaya küçüklüğünden ber var olan lgsne dayandıran müellf, bu çalışmasıyla tarh meraklısı olanlara, gereksz blg ve hkayelerden arındırılmış, seçkn kşlern byograflern çeren br eser bırak. mak stemştr. 9 5 Taşköprülüzade Isamüddn Ebu'l-Hayr Ahmed Efend, eş-şakaku'n-nu'manyye Ulema- Devlet'[-Osmanyye, neşr. Ahmet Subh Furat, İstanbul 1985, cı Taşköprülüzade ve lm kşlğ hakkında genş blg çn bkz. M.Tayyb Gökblgn, "Taşköprüzade ve İlm Görüşler I-II", İslam Tetkkler Ensttüsü Dergs, VI, CÜZ: 1-2, İstanbul 1975, ; VI. dz: 3-4, İstanbul ; İlhan Kutlueı; "Farabrden Taşköprzade'ye: Uygarlık, Dn ve Blm", Akademk Araştırmalar Dergs, S. 4-5, 2000, Gevher Nesbe Sultan Taşköprülüzade Ahmed Efend Kongres'ne "Taşköprü-zade'nn Eserler" başlıklı br teblğle katılmış olan Al Rıza Karabulut, çeştl kaynaklardan ona at olduğunu tespt ettğ 52 adet eser konulanna göre sınıflandırmıştır. Genş blg çn bkz. Gevher Nesbe Sultan Taşköprülüzade Ahmed Efend Kongres (Kayser 1989) Bldrler, Kayser 1992, Bursalı Mehmed Tahr se onun 27 esernn adını vermştr. Osmanlı Müellfler, İstanbul 1914, I, ~ Taşköprlüzade Ahmed Efend, Nevadru'I-Ahbar l Menakb'I-Ahyar, İstanbul Bayezd Umum Ktp., Velyyüddn Efend, m. 2458, 391"; Nev'zade Atfı, Hadaku'[-Hakak l Tekmlet'ş- Şakak, İstanbul o Taşköprlüzade, Nevadru'I-Ahbar, 1".

6 108 AÜFDXl.VI (2005), sayı Nevddru'l-Ahbdr, müellfn byografı tarzındak lk denemesdr. 391 varaklık bu eser, yaptığıhuz tesptlere göre, sahabe, abd, zahd, fakh, flozof, müneccm ve tabtı, olan 1396 kşnn byografsn çermştr. Taşköprülüzade, yukarıda belrttğmz gb esernde takp ettğ metodu kends açıklamıştır. Esern yırrıara göre değl, faydalanmak steyen kmselere kolaylık olması bakımından alfabetk olarak tertp etmştr. Kendsnn de fade l ettğ gb, daha çok derleme olan bu eserde, onun Arap dln kullanmad~k yeterllk ve özgünlüğünü tespt etmek zordur. Çünkü blglern çoğul alıntı yaptığı yazarların fadeleryle aktarılmıştır. Ntekm bu hususta es~r ve kaynakları üzernde yaptığımız karşılaştırmalara dayanarak müellfa, km zaman bazı cümlelerde kısaltına yoluna gtmek dışında, alıntı ya~tığı kşlern kullandıkları dle bağlı kaldığını rahatlıkla söyleyeblrz. l o Ancak bu durum, sadece yazarın dl kullanımındak özgünlüğünü tespt etnemz engelleyen br husus olup, bütün eserlern Arapça olarak kaleme' almış ve Arapça şrler yazmışl ı br olarak, onun Arapça'yı kullanma ydterllğ noktasında aks br düşünce ortaya koymamaktadır. Nevddru'l-Ahbdr'ın dl, değndğmz özellkler nedenyle bast ve akıcıdır. Bu da tabakat ve teracm türü eserlern genel br özellğdr dye düşünmekteyz. Çünkü kşler hakkında verlmes düşünülen blgler aynı türdendr, dolayısıyla bu ıda, çok ncelkl br dl kullanmayı gerektrmez. Byografler verlen kşler hang meslek grubundan olurlarsa olsunlar, doğum ve ölüm tarhler,! nerede doğup yaşadıkları ve nerede öldükler, öğrenm hayatları, hang d'evlet bünyesnde bulundukları, görevler, seyahatler, kşsel özellkler vs l.gb hususlar byograf yazımında doğalolarak göz önünde tutulan noktalardır. Bu şablonda değşen noktalar, kşlern smler ve onlara at dğer özdı blglerdr. Nevddru'l-Ahbdr, b'yograf türünde olduğu çn kaynakları da doğal olarak bu sahada daha örce kaleme alınmış teracm ktaplarıdır. Arıcak bunlar çok fazla olmayıp, müellf tarafından esern mukaddmesnde belrtlmşlerdr. Müellfn fadeerne göre onun yararlandığı temel eserler, İbn Hallkan (ö.1228)'ın Vejeydtü'I-Aydn'l, Ebu Muhammed'n Syeru's-Sahdbe's le Şehrstan (ö.1l53)'nn Tdrfhu'l-Hükemd'sıdır. ı2 LO Karşılaştırmaya br örnejçn bkz. İbn Hallkan. Vefeydtü'I-Aydn, thko M.Muhyddn Abdüllamd. Kahre I, 217j218 ve Taşköprülüzade, Nevddru'I-Ahbdr; 41". II Al b. Bal, el-ikdu'i-manzı1m, (Şakak le brlkte), Beyrut 1975, II, 339; Ata, Haddk, 10; Hasan b. Muhammed el-bürn (ö.1615), Terdcmü'I-Aydn mn Ebnd'z-Zaman, thko Selahaddn el-müneccd, Olmeşk1959, I, Taşköprütüzade, Nevddru'I-Ahbdr; ıb.

7 Dl. Tarh lşks Bağlamında Osmanl, Türklernde Arapça Tarh Yaz/clığı Taşköprülüzade, hakkında blg verdğ kşler genelolarak adı geçen eserlerden seçmştr. Seçmndek krtern se şöyle fade etmştr: "Kur'an ve tefsr ktaplarında genş br şeklde yer verldğnden peygamberler, çok meşhur olmayan kşler, menakbnde nsanlara bret olmayanları, hakkında çok az şey yazılmış olanları ve ravlern htlaf ettğ kşler hazfettm. Yaşantıları bret dolu kşler terch ettm. Tarhten maksad, almlern sözlernden ve latf yaşantılarından dersler çıkarmaktır".13 Ayrıca Taşköprü- 1üzade'nn, hükümdar ve komutanların chad ve savaşlarını da esernde sunmadığını belrtmesne bakılırsa, hanedanların tarhn yansıtan syas tarhçlk yerne -şüphesz bunun da syas tarh çalışmaları çn özel br yararı olmakla brlkte- daha çok toplumun her tabakasından nsanın hayatını çeren; buna bağlı olarak da toplumların hayatını çeştl yönlerden gözler önüne seren sosyolojk br tarh çalışması yapmayı terch ettğ söyleneblr. Yazar bunları zamanın şartları gereğ blnçl br şeklde sstematze edememş de olsa, gelnen nokta tbaryle eserler, Osmanlı toplumunun sosyal ve kültürel yapısını somut olarak yansıtmaya çalışan çağdaş araştırmaların temel kaynaklarından olmuşlardır. Eser, müellfn byograf tarzında lk eser olmasının yanında, Osmanlı dönem tarhyazıcılığının da bu tarzdak lk örneklernden sayılır. Taşköprülüzade'nn yararlandığı kaynakları belrtmes, tarhten ve tarhçlkten ne anlaşılması gerektğn dle getrmes, esernde yer verdğ kşler seçerken göz önünde bulundurduğu krterler açıkça fade etmes, ek olarak takp ettğ usulü net br şeklde belrtmes de Osmanlı tarhyazıcılığına hem metot hem de çerk açısından öneml br katkı sağlamıştır. Ancak şunu belrtmelyz k, esern dlnn Arapça oluşu, doğalolarak dar br çevreye htap etmes sonucunu doğurmuştur. Taşköprülüzade'nn adı geçtğnde lk akla gelen eser se Şakdku'n-Nu'mdnyye'dr. Dğer eserler gb Arapça olarak kaleme aldığı bu esernde, daha sonra kazanacağı şöhretten habersz, oldukça saf duygular çersnde lm dünyasına hzmet amacıyla Osmanlı almlernn ve mutasavvıflarının byograflern toplamıştır. Kendsndn önce kmsenn bu memleket uleması hakkında böyle br teşebbüse grşmedğn belrterek Şakdk' yazmaya başladığını belrten ı4 Taşköprülüzade, böylece Osmanlı tarh lteratürüne "Şakak tercüme ve zeyller" fadeler le anılacak, lteratür çnde br lteratür oluşturarak uzun yıllar etksn sürdürecek ve adını yaşatacak br eser bırakmıştır. Ntekm onun vefatından sonrak yıllarda ölen almlern, muta- 13 Taşköprüıüzade, Nevadru'[.Ahbar; 1b.2'. 14 Taşköpılüzde, Şakak, 2.

8 7 LO , AüFD xl.v (2005), sayı savvıfların sm ve hatıralarının unutulmaktan kurtarma endşes, dama Şakak'e zeyller yazıııhası sonucunu doğurmuştur. Şaka k le brlkte bu zeyl zncr, Osmanlı İmparatorluğu devrlndek Anadolu blm ve kültür hayatının, medrese ve ıtarkat cephelern aydınlatmada başvurulan vazgeçlmez br brkm olmuştur. 15 Medrese dl olan Arapça le yazıldığı çn, blhassa lm çevrede lg le karşılanan ve hızlı brlşeklde şöhrete ulaşan Şakak, Arapça blmeyenler tarafından da yoğunlg görmüştür. Bu sebeple tamamlanmasının üzernden çok vakt geçmeden Türkçe'ye tercüme edlme htyacı duyulmuştur. Konumuz açısından es~erosmanlı Türkçesne çevrenlern, tercümelernn başlangıcında sarfettkler fadeler son derece önemldr. Bunların en meşhjru olan, Edrnel Mecd'nn (Ö.1S90) 1S86 yılında tamamladığı tercümern başında, eserden Arapça blmeyenıern de rahatlıkla yararlanmaları çn bu tercümey yaptığını belrttğn görmekteyz.16 Yne Şakak'n br bkşka mütercm Ahmed Hak (ö. 1S67)'nn anlattıklarından, esern Arapça blen kşlerce zaman zaman nsanlara okunduğunu, Arapça blmeyenlern se o toplantılarda "keşke Şakak de Türkçe olsaydı" şeklnde br fade kuııjnarak esern Arapça yazılmış olmasından duydukları rahatsızlığı dle get~dklern ve onun da bu konuşulanlar doğrultusunda eser tercümeye karar Verdğn öğrenmekteyz. 17. Esern br dğer mutercm Arnasyalı ıbrahm b. Ahmed (ö.1s89) de mukaddmesnde bent.er gerekçeler ve fadeler kullanmış, Arapça olduğu çn herkesn rahatlıklj stfade edemedğn belrterek tercüme amacını fade etmştr. 18 BuradaR fadeleryle o, Arapça eser yazımının, eğtm-öğretm dlnn Arapça olmbsına rağmen Osmanlı Türk toplumuna terslğn açık. ça ortaya koymuştur. Amasyalı ıbrahm b. Ahmed ve dğer mütercmler şüphesz toplumun htyaçları doğrultusunda tercüme çalışmaları yapmışlar, lmye sınıfının kend sınıfı çn vücuda getrdğ eserler, hang meslekten olurlarsa olsunlar halkın ocur-yazar katmanlarına ulaştırmayı hedeflemşlerdr. Taşköprülüzade'nrl yne Mftdhu's-Sadde adlı esernn oğlu tarafından Türkçe'ye çevrlmes,ldaha açık br fadeyle lmye sınıfının dışındak nsanların kolaylıkla fayaalanableceğ hale getrlmes, aynı şeklde Osmanlı 15 Şaka k zeyller hakkında laynnuh blg çn bkz. Behcet Gönül, "İstanbul Kütüphanelernde al- Şakk al-nu'manya Ter~üme ve Zeyller", Türkyat Mecmuası, VII-VIl, cüz: 11, İstanbul 1945, , ; 'Abdulkadr Özcan, Şakaku'n-Nu'manyye ve Zeyller, İstanbul Mehmed Mecd Efend, Haddku'ş-Şakak f Tekmlet'ş-Şakdk, İstanbul 1852, Muhtesbzde Ahmed Haü, Terceme- Şakdk (Haddku'r-Reyhdn f Tercemet Şakdyıkı'n-Nu'man), İstanbul Süleymanye Ktp., Esad Efend, m. 2220, 1b_2'. ı8 İbrahm b. Ahmed el-am~s, Terceme- Şakak, İstanbul Süleymanye Ktp., Salha Hatun, nr. 158,2'-2".

9 Dl-Tarh lşks Bağlamında Osmanlı Türklernde Arapça Tarh Yazıcılığı Türk toplumunda blg dolaşım sstemnn önünün açılması yolunda atılan adımlardandır. 19 Zra o dönemlerde, nsanların doğrudan blgye ulaşmaları oldukça zordu. Bunun sebeb se temel kaynakların çoğunun Arapça oluşu ve bunların verdğ blglern, topluma almler vasıtasıyla aktarılmasıydı. Bu tbarla Taşköprülüzade'nn, eserlern yalnızca lmye sınıfına htaben yazmış olduğunu, ancak bunlardan br kısmının toplumun dğer kesmler arasında da zamanla lg ve htyaç uyandırdığını söylemek her halde daha doğru olur. Çünkü netcede heps Arapça olan eserlernden, yalnızca Şakdk ve Mftahu's-Sadde'nn, tarzları gereğ daha genş br ktleye htap etmes, bu eserlern tercümelern gerekl kılmıştır. Toplum, bu ksnde - özellkle Şakak'te- kend örf-adetnden, geleneğnden, nsbeten yakın tarhnden brşeyler bulmuştur. Dolayısıyla esere breysel lg artmış, nsanlar okumak ve sahp olmak stemşlerdr. 20 Nevddru'l-Ahbdr da byografk br eserdr. Ancak hayat hkeyeler verlen kşlern, oldukça esk zamanlarda yaşamış olmaları ve çoğunluğunu Arapların oluşturması, esere lm çevrede br tbar kazandırmışsa da toplumun lgsn çekmemştr. Son olarak belrtelm k, Taşköprülüzade Ahmed Efend, yaşadığı dönemde kendsn br tarhç olarak tanıtmaya çalışmamıştır. Tarh alanında kaleme almış olduğu eserlernn orjnal br tarzı olmayıp, kend zamanına kadar Arap tarhçlğ çersnde oluşan tabakat-teracm türündedrler. Ancak öneml ölçüde tarh malzemes çermektedrler. Müellfn tarhçlk yönünün açığa çıkmasına şte bu çalışmaları neden olmuş, adının Osmanlı tarh yazarları çersnde anılmasını sağlamışlardır. 21 Dolayısıyla müellf hakkında sonradan yapılan "Osmanlı tarhçs" ntelemesnn fade ettğ manayı, günümüz şartlarıyla değl onun bulunduğu ortam ve yaşadığı şartlar çerçevesnde değerlendrmek durumundayız. Bu tbarla klask br medrese öğrenm görmüş ve aldığı bu klask öğrenmle yne Osmanlının en 19 Taşköpılüzade, Mevzdtü 'I-Ulm, terc. Kemaleddn Muhammed, İstanbul 1895,, Bu lg Türklern yaşadığı bölgeler dah aşmıştır. Öyle k eseı; Arap bölgelernde yetşmş olan yazarların da öneml br başvum kaynağı olmuş, kendler de Taşköprlüzade'nn byografsne eserlernde yer vermşlerdr. Tabk bunda temel etken esern Arapça yazılnuş olmasıdır. Bu noktada Osmanlı Türk toplumu çn dezavantaj olan dl farklılığı onlar çn br avantaj olmuştur. Bu yazarların ve eserlernn smler şu şekldedr: İbnü'l-lmad (ö.1678), Şezerctü'z-Zeheb; Muhammed Emn Abdullah el.muhbb ( ), Hulcsatü'I-Eser f A'ycn'I.Kam'I.Hcdf Aşer; Hasan b. Muhammed el-bırn (ö. 1615), Tercemü'I-A'ydn mn Ebnd'z-Zaman; Necmeddn Muhammed b. Muhammed el-gazz ed-oımeşk ( ), Lutfu's-Semer ve Katfu's-Smer mn Terdem A'ydn't-Tabakdt'I.Old mne'i-kam'i.hddf Aşer; es-sıddk (ö.1661), el- Men/ı u 'r-rahmdnyye 'd-devlet'i-osmdn yye. Ayrıca Şakdk'n 1881 yılında Bulak'ta İbn Hallkan'ın Vefeydtü'I-A'ydn'l le brlkte basılması, Arap alemnde, Arapça oluşundan dolayı kazanmış olduğu lgy gösteren başka br husustur. 21 Bkz. F.Babnger, Osmanlı Tarh Yazarları ve Eserler, çev. Coşkun Üçok, Ankara 2000,

10 112 AÜFD xl.v (2005), sayı klask sayılablecek toplumsal ve dnı hayatının yaşandığı br dönemde, müderrslk ve kadılık görevlernde bulunmuş olan müellfn, lmı çevrede saygınlığını artırmak, brkmn serglemek, lm dl olarak kabul görmüş Arapça'ya bağlılığını göstermek, braz da kendsn tatmn etmek çn hemen bütün eserlern -çnde yaşadığı toplumun dlnden farklı olarak- Arapça kaleme almış olduğunu söyleyeblrz. 2. Mustafa Cenôb, Çalışmamızın br dğer örneğ, XVI. asrın meşhur almlernden ve önde gelen tarhçlernden Mustafa Cenab Efend (ö.1s90)'dr. Devrn meşhur müfessr ve şeyhulsl~mı EbussuCıd Efend'nn mülazımlığında bulunmuş, çeştl medreselerde m'üderrslk, brçok yerde de kadılık yapmıştır. 22 Kendsyle aynı dön~mde yaşamış olan Kınalızade Hasan Çeleb (ö.1604) ve Mustafa Beyanı (ö.~ls97), Mustafa Cenabl'nn Arap edebyatındak dernlğnden ve tarhe blan özel lgsnden bahsetmşler, yazmış olduğu cl han tarhn övmüşlerdr. 23 Cenabı hakkında Türkye'dek en kapsamlı araştırmayı gerçekleştrmş olan Mehmet Canatar, tarh esernn son derece tertbl ve metodk olmasından hareketle onun ttz, dkkatl ve dsplnl br kş olduğuna dkkat çekmş, yaşadığı devrn yönetclernce de tbar edlen saygın br lm ada'mı olduğunu fade etmştr. 24 Cenabl'nn, Arapça! yazmış olması nedenyle çalışmamıza örnek olarak seçtğmz tarh esernn orjnal adı el-haftlu'l-vasıt ve'l-aylamü'z-zahr el- Muhıt'dr. Ancak bu ~ser XVII. yüzyıldan tbaren müellfn kend adıyla meşhur olmuş ve Cenabı Tarh olarak anılagelmştr. Eser, daha öncek talrh eserlernde bast fadelerle yer verldğn gördüğümüz tarhn önemne,/ lmı br yaklaşımın serglendğ grş kısmıyla başlamaktadır. Cenabl'nn burada, tarh başlı başına br lm dalı olarak kabul etmş olduğunu, tarhçnn de nsanlara yy ve doğruyu göstermek gb öneml br sorumluluk taşıdığ'ını ve yerne getrdğn net olarak belrten fadeler bulunmaktadır Kınalızade Hasan Çeleb, Tezkretü'ş-Şuara, haz. İbrahm Kutluk, Ankara 1989, ı, 263; AtH, Hadak. I, 118, ; Katp Çeleb, Keşfü'z-Zürıun an Esam'/-Kütüb ve'/-fünun, neşr. M.Şerefettn Yaltkaya, I-İl, İstanbul 1971, I, 224, 291, 851; II, 1181; M. Canatar, "Cenab Mustafa Efend", DİA, İst~nbul 1993, VII, 352. LL Kınalızade, esernde kuıınması çn Cenab'nn kendsne gönderdğ Arapça, Türkçe şrler ve muammaları "b msal" o'larak ntelendrmştr, Tezkretü'ş-Şuara, I, 263; Bkz. Beyan Mustafa b. Canıllah, Tezkretü'ş-Ş~ara, haz. İbrahın Kuıluk, Ankara 1997, 63. Ara de ondan övgüyle bahsetmştr, Hadak, I, Mehmeı Canatar, Müve,.;h Cenabf Mustafa Efend ve Cendbf Tarh~ Ankara Ü. Sos.Bl. Enst. Yayımlanmamış doktora tez, Ankara 1993, 27. Z C",'b, Aymm"', "";', 1..., R",p p", «p" m, 983, 2',

11 Dl- Tarh lşks Bağlamında Osmanlı Türklernde Arapça Tarh YazlCllığl Eser genel tarh ntelğnde olması nedenyle lk nsan Hz.Adem'den başlamış olup tarhne kadar gelmekte ve Hz.Peygamber devr harç26 85 babtan (bölüm) oluşmaktadır. Metot bakımından klask Arap tarhçlğ geleneğne uygun br şeklde yazılmış olan eserde, Arap tarhçlğnden farklı olarak rvayetler uzun br rav zncryle verlmemştr. Cenab, konu başında veya sonlarında, verdğ blgler hang kaynaklardan aldığını da ktabı ayıplanmasın dye zkrettğnj27 kaydetmştr. Müellf gerek çerk gerekse olaylarda kronolojy gözetp bazı htlafları belrtmes dışında yorumdan uzak kalması gb özellkleryle, klask Arap tarhçlğnn zamanı çn yen br örneğn teşkl etmş,28 ancak Osmanlı dönem tarhyazıcılığında lk genel tarh eser örneğn vermekle br orjnalte yakalamıştır. Esernn asıl özgünlüğü kend zamanına at verdğ blglerde yatmaktadır. Çünkü o, şahs fkr ve kanaatlerne daha çok bu kısımlarda yer vermştr. Bu bölümler lk defa Cenab tarafından telf edlmş olan llselm ( ) ve III.Murad ( ) dönemler, onların zamanında yaşamış olan almler, şeyhler ve daha başka önde gelen kşlern hayat hkayelern çeren bölümlerdr. Bunlara ek olarak Cenab'nn zaman zaman serdettğ müşahedeler, zyaretler, devlet adamları ve saray çevresnden şttkler, ulemadan duyup naklettkler ve Osmanlı coğrafyası hakkında verdğ blgler esere orjnallk katan ve Osmanlı kültür-medenyet tarh açısından önem taşıyan dğer yönlerdr. 29 Esernde Arapça'yı oldukça güzel kullanmış olan Cenab, dl kurallarına olabldğnce uymuş, kolayanlaşılablr ntelkte br üslup terch etmştr. Şarlk yönü de olan, hatta Arapça şrler yazablecek düzeyde bu dl y bldğn daha önce belrttğmz Cenabl'nn, bazı müellfler gb ağdalı fadeler kullanarak, edeb br üslupla esern yazableceğ muhakkaktır. Ancak o, edeb ve ağdalı br anlatım serglememş, fade tarzından daha çok manaya önem vermştr. Bz bu durumun Cenabl'nn kullandığı kaynaklarının br etks olduğunu düşünmekteyz. Şöyle k, yararlandığı eserlern çoğunluğu Arap müellflere at tarh eserlernden oluşmaktadır ve bunlar bast ve sade br anlatım üslubuna sahptrler. Burada dkkat çeklmes gereken br husus daha vardır k, o da Cenabl'nn, esern Arapça yazmayı terch etmesyle şnn br hayl kolayolduğudur. Çoğunluğu Arapça olan kaynaklardan çok rahat br şeklde stfade etmş, km za- 26 Çünkü müellf, Hz.Peygamber'n peygamberlk önces başından geçen olayları, gazveler ve onun bazı üstün özellklern "Ktab" başlığı altında müstakl olarak şlemştr. 27 Cenab, Ay/amu'z-ZJhr, 2'. 28 Bkz. Şehabettn Tekndağ, "Osmanlı Tarh Yazıcılığı", TTK BeI/eten, xxx\{ Ankara 1971, Ayrıntılı blg çn bkz. M.Canatar, Müverrh Cendbı Mustafa Efend ve Cendbı Tarh,

12 mfo XLVI(2005), sayı man blgler özet br şeklde bazen de aktarmıştır. Bu tarz br yazım hç şüphesz esern Türkçe kaleme almaya çalışan br tarhçye göre oldukça kolaydır dye düşünmjkteyz. Canatar, araştırmasılıın Grş kısmında Cenab'nn Tarh' hakkında "..yrm beş yılı aşkın br dman dlm çersnde ve yoğun br çalışma netcesnde tamamlanablm'ş olan Cenab Tarh gerçek kıymetn bulamamıştır. Kendsn kullananı eserler şöhret bulup basılma mkanı dah bulduğu halde, Cenab Tarh kkpsamlı, br çalışma konusu dah olmamıştır dye blrz" derken öneml br gerçeğ tespt etmştr. Cenab Tarh'nn maruz kaldığı belrtlen lgszlğn -başka sebeplernn de olması söz konusu olablmekle beraber- kanaatmzce öneml br sebeb de Arapça olarak yazılmış olmasıdır. Çü:nkü eser, matbaa önces dönemde sadece lm çevre tarafından blnp ~cullanılmış, matbaa sonrası se Arapça oluşundan dolayı basılması mümkün olmamıştır. Zra matbaa sonrası, genel Arapça olan dn eserlern balsıırnama hususundak eğlme ek olarak, topluma kend dlyle yazılmışı eserler sunma fkr hakm olmuştur. Matbaadan maksadın topluma daha kolay ve çok sayıda eser kazandırmak, en önemls faydalanableceğ ~serler ulaştırmak olduğu göz önünde bulundurulur se Arapça eserler~ basılma mkanı bulamamalarının neden daha net anlaşılacaktır. Son olarak belrtelm k Cenab de daha sonra "Osmanlı Tarhçler" dye anılacak olan hemen bütün almler gb yetşme dönemnde özel tarh dersler almamış, zamanının ablayışı ve şartları gereğ hocalar nezdnde tarh eserler üzernde br çalışı'nada bulunmamış ve tarh lmne dar özel br eğtmden geçmemştr. Hang dlde yazmayı terch etmş olursa olsun hemen bütün Osmanlı tarhçier çn geçerl olan bu durum ve sorun, ancak onların özel lg ve gayretleryle gderleblmştr. Daha açıkçası tarh lmyle lglenen Osmanlı aydınları tamamen kend özel lg ve gayretleryle brer tarhç olmuşlar, eserle~ kaleme almışlar, br tarh felsefes ve lteratürü oluş turmaya çalışmışlardır. Osmanlı Devlet'nr dünyaya açılımına paralelolarak gelşen ve değşen tarhçlk, her nekadat bu blm dalının daha uzunca br süre medreselern müfredat programına ~rmesn sağlayamamışsa da tarh alanına özel lgs olan kşler etklemş) kaleme aldıkları tarh eserlernn tarzını, çerğn, metodunu ve anlatış bçmlern zamanla değştrmştr. İşte bunlardan br olan Cenab Efend, dmanının Arap dünyası le olan lm ve kültürel etkleşmnn br netces blarak, tarh esern Arapça olarak kaleme almış, üslup ve kaynakları kuılanımı açısından dönemn Arap tarhçlğn muhtemelen tetkk etmş ve bundan etklenmştr.

13 Dl- Tarh lşks Bağlamında Osmanlı Türklernde Arapça Tarh Yaz/cd/ğı 7 75 Bu anlayış çersnde tarh lmyle meşgulolmaya başlamış olduğunu _ Kına1ızade'nn fadeler de bunu desteklemektedr 30 - düşündüğümüz Cenabı Efend, sahp olduğu Arapça le başta Osmanlı lmye sınıfı olmak üzere, dl Arapça olan İslam dünyasına ve Türkler gb öğrenm dl olarak Arapça'yı kabul etmş daha başka müslüman mlletlere htap ederek daha genş br ktleye ulaşmak, ek olarak da Arapça kaynaklardan stfadey azam ölçüde yapablmek maksadıyla esern Arapça yazmıştır dye düşünmekteyz. Bununla brlkte başta kend çevres olmak üzere İslam dünyasında br şöhrete ulaşmayı, prestj elde etmey pekala düşünmüş olablr. Ancak görülen o k, esernn Arapça olması nedenyle çersnde yaşadığı topluma htab etmemes, çağdaşları olan Hoca Sadeddn Efend (ö.1599) ve Gelbolulu Mustafa Aıı (ö.1599) gb ünlü kşlern gölgesnde kalması, Arap dünyasında da kend esernden zyade onun yanlışlarla dolu br özet olan Ahmed b. Yusuf el-karamanı (ö.16ıo)'ye at Ahbdru'd-Düvel adlı esern meşhur olmasıyla, yukarıda sözünü ettğmz her yazar çn doğal olablecek muhtemel beklentler pek gerçekleşmemş, böylece Cenabı gerek zamanında gerekse günümüzde hak etmş olduğu lgy görememştr. Son olarak Cenabı'nn tarhçlğndek gelşme bakarak, onun yaklaşık 25 yılını verp Arapça olarak kaleme aldığı el-aylamu'z-zdhr'n önce yne Arapça olarak özetlemesnn/ 1 sonra da bu özet -her ne kadar III. Murad'ın steğ söz konusu olsa dan - kullandığı dl tbaryle çnde yaşamış olduğu toplumu göz ardı ettğn yansıtan fadeler kullanarak 33 Türkçe'ye çevrmesnn oldukça anlamlı olduğunu düşünmekteyz. Bu gelşme göre Cenab, sonuçta tarh blgsnn nsanların öz malı olduğunu, buna en kolay ve doğru bçmde ulaşma hakkına sahp olduklarını, tarhçnn görevnn se bu blg le nsanlar arasındak engeller kaldırıp anlaşılır ve aktardıkları blglere güvenlr eserler kaleme almak olduğunu anlamı Ş gözükmektedr. 3. Kôtp Çeleb çalışmamızda örnek olarak ele aldığımız br dğer müellf se Kaıp Çeleb'- dr. 1609'da İstanbul'da doğmuş ve Hacı Halfe dye de anılmış olan KMp Çeleb, XVII. yüzyılın en öneml lm ve fkr adamlarındandır. Küçüklüğünden tbaren dnı lmiere lşkn özel dersler almış, 1623 yılında babası 30 Kınalızade. Tezkret'ş-Şuarô, I Arapça özetn adı Nhôyetü'l-Merônı ve Bah,-ü Cevôlır'l-Kelôm'dır. EBabngel, Osmanlı Tarh Yazarları ve Eserler Cenab. DlT- Meknın, İstanbul Nuruos1l1anye Ktp. nr. 3107, 2"-2b :ı:ı Cenab. Dürr- Meknın, 2'-2".

14 116 JıjfO xl. v (2005), sayı aracılığıyla dvan kale~lernden Anadolu muhasebes kalemne katp olmuş, burada hesap kurallarını ve syakat yazısını öğrenmştr. Ordu le brlkte çok sayıda sefere k~tılmıştır.34 Son olarak 1634'de LV.Murad'ın Revan seferne katıldıktan son~a kalan ömrünü lm öğrenmek ve öğrenc yetştrmekle geçrmeye karar ~ermştr. Zamanının almlernden Kadzade Mehmed Efend, A'rec Mustafa Efend, Vaz Vel Efend, Ayasofya dersamı Abdullah Efend ve Süleyırtanye dersamı Mehmed Efend'den farklı lm dallarında dersler almıştır, 3;S Katp Çeleb, genel kabul görmüş 6 Ekm 1657 tarhnde 36 vefatına kadar yorucu ve aralıksız br çalışma hayatı geçrmş, kısacık ömrüne çok şeyler sığdırmaya çalışmışdr. Tarh, coğrafya, sosyoloj, atlas, felsefe, astronom, matematk, hads, f;kıh gb çok çeştl alanlarla lglenmş olması sebebyle brçok konuda ese~ kaleme almıştır. 3 7 Fezleketü Akvaı'l-Ahyar fı İlm't-Tarh ve'l-ahyar, Katp Çeleb'nn yazmış olduğu lk eserdr. Yazımı 1642 yılında tamamlanmış olan eser,38 yaratılıştan müellfn yaşadığı z~mana kadar gelen Arapça br dünya tarhdr. Eser de, Cenabf Tarh'nden özetle alınan seksen k hükümdar sülales yüz ellye çıkarılmıştır. 39 MüeÜfn fadesyle br mukaddme, üç asıl (bölüm) ve br harmeden 0Iuşmuşt'ur.4o Mukaddmede tarh kavramı, tarhn yararı ve gayes üzernde durulm~ş, genel tarh ntelğ taşıyan tarh ktaplarının bblyografyası verlmş v~ tarh metodolojs mahyetnde tarhçnn blmes 34 Katp Çeleb, Sü/lemü'I-Vusll, Istanbul Süleymanye Ktp. Şehd Al Paşa, nr. 1887,272'. :ıs Katp Çeleb, Mfzan 'I-Hah, İstanbul ; Ayrıca bkz. Şeyh Mehmed Efend, Vekay'I-Fudala, neşl Abd'ülkadr Özcan, İstanbul 1989, 263. Fahr Ç. Dern, "Katp Çeleb- Hayatı", Blg Dergs Kacp Çeleb Özel Sayısı, XI, S. 128, Kasım 1957, 5; Eyüp Baş, "Katp Çeleb", Türkler; edt. H.Ceİal Güzel-K.Ççek-S. Koca, Ankara 2002, XI, Şeyh Mehmed Efend, Vekayü'l-Fudala, 263; Mustakmzade Süleyman, Mece/letü'n-Nsab, 362'; Bıırsalı Mehmed Tfıı1.ı; Osmanlı Me/ljler, 124; Şemseddn Sam, Kamusu'l-A'ldm, İstanbul 1896, V, 3806; Babngeı; Osmanlı Tarh Yazarları ve Eserler, Eserler hakkında ayrıntılı 'blg çn bkz. Şeyh, Vekayü'l-Fuda/d, ; Bursalı Mehmed Tahr, Osmanlı Müellfler,lm, ; Babnger, Osrr;-an/ı Tarh Yazarları ve Eserler, ; J.H. Mortmann, "Hacı Halfe", Daretü'l-Mearf el-ls/dmyye, Tahran 1933, VII ; Blg Dergs Katp Çeleb Özel Sayısı, X, S. 128, Kasım 1957 (Bu sayıda ayrıca EÇ. Dern tarafından İstanbul kürüpl;anelernde bulunan Katp Çeleb'ye at yazma eserler lste halnde verlmştr); Katp Çeleb Hbyacı ve Eserler Hakkında İncelemeler; Ankara 1991; Gürbüz Denz, "Katp Çeleb", Osmanlı, edt. Güler Eren, Ankara 1999, VIII, ; Eyüp Baş, "Katp Çeleb", Türkler;.XI, Abdülkadr Ozcan, "Fezleketü't-Tevarh", DıA, Istanbul 1995, XII, 542. [Esern tek ve müellf hattı nüshası Beyazıt Umüh-ı Kütüphanes mımarada kayıtlıdl) J9 Katp Çeleb, Kefj'z-ZnlJ."I,, Katp Çeleb, Fezleketü Aktal'I-Ahyar.rı İlm't- Tarh ve'l-ahyar; İstanbul Beyazıt Umum Ktp, nl 10318, P-3'.

15 Dl- Tarh lşks Bağlamında Osmanlı Türklernde Arapça Tarh Yaz/elığı gereken kurallar sunulmuştur. Esern Osmanlı tarhne ayrılmış olan 197". 250" varakları arasında se kuruluştan 1641 yılına kadar meydana gelen olaylar sıralanmış, N.Mehmed'e ( ) kadar padşahlar, vezrazamlar, şeyhulslamlar, kazaskerler, İstanbul kadıları le dğer vezrler, beylerbeyler, padşahların hocaları, nakbüleşratlar ve dğer bazı yüksek rütbel devlet adamlarının smler verlmştr. Eser genel tarh ntelğnde ve daha çok derleme br çalışma olması nedenyle, Cenab örneğnde de belrttğmz gb, müellfn dl kullanımı ve konuları şleyş üslubu noktalarındak özgünlüğünü tespt etmek hayl güçtür. Ancak şunu rahatlıkla söyleyeblrz k, Katp Çeleb'nn eserde kullandığı Arapça oldukça sadedr. Bunu blnçl olarak terch etmş olableceğ gb yazarlarının çoğu Arap olan tarh kaynaklarından alıntı yapması da bunda etkl olmuştur deneblr. Zra bu kaynakların çoğunluğu edeb anla. tımı ön plana çıkarmak yerne, aynı konuda ne kadar rvayet varsa gerek senediernde gerekse haberlern çerklerndek farklılıklarıyla brlkte bunları aktarma amacı taşıyan eserlerdr. Arap tarzı tarhçlk olarak ntelenen bu tarz tarhyazımı, daha önce belrttğmz gb rvayetlern senediernden kırpma yapılarak ya da hepten senediernden vazgeçlerek Osmanlı tarhçlernden bazılarınca kullanılmıştır. Cenab bunun lk örneğ olarak kabul edlmştr. Cenabı Tarh'n kullandığı bell başlı eserler arasında sayan Katp Çeleb de br nev onun takpçs olarak yorumlanmıştır. 41 Katp Çeleb metot ve üslubu nedenyle Arap tarzı tarhyazımını takp etmş olmanın yanı sıra, İbn Haldun (ö.1406)'un tarh felsefesn kabul edp uygulayan Osmanlı tarhçlernden br olarak da gösterlmektedr. 42 Onun tarh felsefes hususundak görüşlerne ve müslüman tarhçlern düştükler hatalara lşkn Mukaddme'snde verdğ örneklere,43 Fezleke'nn grş kısmında değnmş olan KMp Çeleb,44 ancak bu husustak blgler İbn Haldun'dan aldığını belrtmemştr. Katp Çeleb'nn ayrıca Düsruru'l-Amel adlı esernde, devletn çersnde bulunduğu durumu sebep-sonuç lşks bağlamında ortaya koyması ve geçrdğ evreler organzmacı br yaklaşımla anlatması da onun İbn Haldun takpçs olarak yorumlanmasına sebep olmuştur. Ancak KMp Çeleb, devletlern hayatını doğma, gelşme, duraklama, gerleme ve yıkılma evrelerne ayıran bu tarh felsefesn kabul et- 41 Bkz. Ş. Tekndağ, "Osmanlı Tarh Yazıcılığı", 660; M.Canatar, Müverrh Ceııdb Mustafa ~fend ve Ceııab Tarh, Bkz. Z. Fahr Fındıkoğlu, "Türkye'de İlın Haldunzm", Fuad Köprnlü Annağanı, İstanbul 1953, bn Haldun, Mukaddme, Beyrut 1998, Katp Çeleb, Fezleket AkvdI'I-Ahydr, 4"-4".

16 118 AjFD XLVI(2005), sayı mekle brlkte, yernde ve zamanında alınacak önlemlerle beklenen sonun uzatılableceğn, en azırdan bu evrelern daha rahat ve uyumlu geçrlebleceğn savunarak 4s İbrt Haldun'un determnzmnden ayrılmıştır. Fezleketü't-Tevarh'n:temel kaynağı, Katp Çeleb'nn de belrttğ gb 46 Cenab Mustafa Efend'nn yne Arapça olan el-aylamu'z-zahr adlı eserdr. Bu eser genel olarak öz~tlemş, km zaman da aynen ktbas etmş47 olan müellf gerek metn çer'snde gerekse sayfa kenarlarında yararlandığı kay nakların smlern belrtmştr. Ancak doğalolarak tefsr, hads ve genel tarh eserler ve dğer O~manlı tarhler de onun başlıca kaynaklarıdır. Esern Osmanlı tarh 'açısından taşıdığı değer sayfalarca anlatmak mümkündür. Ancak bz konuhıuz açısından baktığımızda, Fezleketü't-Tevarh'n, bütün özellklerne rağıhen tarh değern tam olarak kabul ettrememş olduğunu anlamaktayız! Bunu etkleyen en öneml faktör de kanaatmzce esern Arapça olmasıdj Bz bu düşünceye sevkeden neden de müellfn bzzat kend tutumudul Çünkü K~tp Çeleb, Arapça Fezleketü't- Tevarh'e zeyl olarak kaleme aldı~ı Türkçe Fezleke'snn mukaddmesnde, bu esern ana dl Türkçe olan Osmanlı Türklernn anlaması çn Türkçe yazdığını belrtmştr. 48 Bu derleme çalışmasında, lk eser olması nedenyle hem çerk hem de dl kullanımı yönün~den Katp Çeleb'nn oldukça deneymsz olduğu görülür. Çünkü müellf; bazı ekleme ve çıkarmalarda bulunmasına bakılırsa henüz bu eserde t'am olarak ney ne kadar sunmak stedğn tespt edememş, bütün brkmlernden brşeyler sunmak gayretnde olduğunu hssettrmştr. Yukarıdh da belrttğmz üzere Süllemü'l-Vüsul ve Keşfü'z- Zünun gb daha sonralkaleme alacağı farklı türden eserlern çerklerndek br kısım malzemey Fezleke'sne katmış olması bu kanaat uyandırmaktadır. İlk esern Arapça kaleme alması, dl terch yönünden de müellfn tecrübeszlğnn br parça~ı olarak görüleblr. Bzde bu hss uyandıran nokta, daha sonra kaleme hlmış olduğu Süllemü'I-VüsCıI ve Keşfü'z-Zunun gb k büyük esern Arapça' olarak kaleme alınmalarına ntelk ve malzemeler gerekçe gösterldğ hal~e, Fezleke'nn Arapça kaleme alınış sebeb hakkında br gerekçe ler sürülmeyşdr. Ancak kanaatmzce Fezleke'rn de, Katp Çeleb'nn kend yaş~dığı dönemle lgl aktardıkları harç, daha çok za- 4s Katp Çeleb, Düstı1rıl'I-A11l1 l IsIclh'I-Halel, İstanbul 1863, tı Katp Çeleb, Ke~fü'z-Zünı1J, I, Bu hususta örnekler çn bkz. Mehmet Canatar, Mıverrh Cenab Mustafa Efend ve Cenb Tarh, ıob Katp Çeleb, Fezleke, 1"; Bekr Kütükoğlu, "Fezleke", DIA, Istanbul 1995, XII, 541.

17 Dl- Tarh lşks Bağlamında Osmanlı Türklernde Arapça Tarh Yazıetığı manına kadar oluşmuş ve çoğu Arap tarhçler tarafından kaleme alınmış tarh lteratürüne dayanıyor olması, esasında dğer k eser çn gösterlen gerekçeden fazla farklı br durum ortaya çıkarmamaktadır. Bu kanaatmzle brlkte onun henüz lk esern yazan br kş olarak, esern daha kolay yazmak ve kabul görmedğ lmye sınıfına karşı br saygınlık kazanmak çn Arapça yazmayı terch etmş olableceğn de düşünmekteyz, Değnmeye çalıştığımız bu hususlar nedenyle eser, Osmanlı tarh ltaretüründe az tanınan ve kullanılan br çalışma olmuştur. Dlnn Arapça olması esern çoğaltılmayıp tek br nüsha halnde kalmasına, buna bağlı olarak az tanınmasına ve kullanılmamasına sebep olmuştur. Oysa daha sonra kaleme almış olduğu eserlerden Türkçe Fezleke ve Takvımü't-Tevarh hem çok sayıda stnsah edlmşler hem de matbaa sonrası basılma mkanı bulmuşlardır. Sonuç olarak denleblr k, ı<atp Çeleb'nn lk tarh eser olan bu derleme çalışması, müellfn yaşadığı dönemler hakkında orjnal blgler çermesne rağmen 49 fazlaca müracaat edlen br kaynak olma ntelğ kazanamamıştır. Katp Çeleb'nn batı ve doğu lm dünyasında en çok tanınmış olan eser olan Keşfü'z-ZünCın da Arapça kaleme alınmıştır. İlk olarak Alman şarkyatçı Gustav Leberecht Flügel ( ) tarafından tarhlernde Latnce tercümesyle brlkte neşredlmş olan eser, Türkye'de se ancak 1941 yılında basılmış olup henüz Türkçe br tercümes bulunmamaktadır. Kaıp Çeleb'nn fadelerndenso anlaşılacağı üzere bu esern çerğ, lmlern konuları ve bu lm dallarında telf edlmş eserlerdr. Bu özellğyle "Şark lm haznesnn anahtarı" olarak ntelenen esere çok sayıda zeyl yazılmıştır. S ı Ancak kends de netce tbaryle Arap müellf İbn Nedm (ö,995) ve Osmanlı müellf Taşköprülüzade (ö,1561)'nn bu ntelkte yazılmış eserlernn br tamamlayıcısı sayılır. 49 Örneğn Al Şakr Al, Katp Çeleb'nn özellkle Irak bölgesne Osmanlı Devlet tarafından düzenlenen seferlere katılmış olduğuna dkkat çekmş, dolayısıyla onun Irak bölgesnn dar, ktsad ve çtma! tarhne dar verdğ blgler gözardı etmenn mümkün olmayacağuu dle getrmştı; "Müelleftü Hacı Halfe et-tarhyye Masdaran l Tarh'l-Irak el-hads", el-mecelletü't- Tarhyye el-arabyye l Dnhat el-osmanyye, Ekm 1999, S , Katp Çeleb, Mzanü'I-Hakk, Keşf'z-Zııın'a zeyl yazanların lk VşnezMe Mehmet İzzet Efend (ö.1681 )'dr. Zeylnn müsvedde halnde kaldığı söylenmektedr. Daha sonra Arabacılar şeyh İbralım Efend (ö.i775) ve HanfzMe Alımed Tahr Efend (ö.1802) brer zeyl yaznuşlardır. Hanfzade'nn zeyl 506 ktap smn çermekte olup Asar-, Nevadını taşımaktadır. Şeyhulslam Arf Hkmet Bey (ö.l- 8S8)'n de günümüzde mevcudu bulunan ve Cm harfnde bten br zeyl vardır. Son olarak Bağdadlı İsmal Paşa (ö.1920) tarafından yazılmış olan İzahu'l-Meknın adlı zeyl vardır k, bu zeyl on bnden fazla eser sm çermekte olup, Keşf'z-Zünun'un en öneml zeyllernden kabul edlr. Bkz. M.Şerefettn Yaltkaya, Keşf'z-Zünın (Mııkaddme Kısmı), I,

18 120 AÜFD XLVI (2005), sayı Esern çeştl bölümlere ayrılmış olan grş kısmında, lmn önem, değer, bölümlenmes ve tarh üzernde durulmuş, sırası geldkçe bütün lmiern adları, tarfer ve kotuları verlmştr. Bu lmler hakkındak eserler bablar halnde sıralanmıştır l. 300'den fazla lm dalında yazılmış olan yaklaşık eser tanıtılmıştır~ Bu vesleyle kadar da müellf ve şarh hak kında blg verlmştr. Eser br harme le son bulmuştur. Dğer esernde olduğtı gb bu eserde de Karp Çeleb'nn dl kullanımını ve üslfıbunu net olarak/yansıtacak br durum söz konusu değldr. Çünkü eserde yer alan ve çoğu Arap müellfern Arapça eserler olan ktap smler, yanlış anlama ve kullanımlara mahal vermemek maksadıyla aynen kaydedlmştr. Ktaplar vel yazarları hakkında verlen özlü blgler de büyük oranda yne eserlere bağlı olarak verldğ çn, Karp Çeleb'nn özgün br üslup sergledğn söyleyemeyz. Derleme ntelğnde olan eserde, daha öncek benzerlerne gö~e farklılık arzeden yön, eserlern alfabetk olarak sıralanmış olmasıdır. Ahcak esern mahyetnn neden olduğu bu üslup ve metoda, Katp Çeleb'nn kşsel brtakım katkı ve müdahalelernn bulunduğunu da düşünmelyz. Çünkü yapmış olduğumuz karşılaştırmalar, onun bazı eserler hakkındak/blglerde kısaltma veya eklemelere gttğn göstermektedr. Bu durumun eserde pekçok örneğn bulmak mümkündür. Bahsettğmz özell!der nedenyle, sade br Arapça anlatırnın egemen olduğu Keşjü'z-Zünfın'da, hemen her eser çn göz önünde bulundurulan hususların; esern adı, Ine zaman ve km tarafından yazıldığı, yazarın doğum yer ve tarh, ölüm yer ve tarh, esern konusu ve bölümler, Arapça değlse esern dl, ön~m, baş kısmındak fadeler, telf, zeyl, şerh, haşye veya tercüme olup olırtadıkları, yapılmışsa tercüme, zeyl veya şerhlernn smler ve bunlar ha~ında blg gb hususlar olduğu anlaşılmaktadır. s2 Eser hakkında gün.müze değn çok şey yazılmış ve söylenmştr. Bunlardan Şemseddn Sam''nn "Keşjü'z-ZünCı.n hakkaten takdr ve takdse sezavar br eserdr k, onda'n evvel msl mesbfık olmadığı gb, kends tahrrne hmmet etmemş olaydı ondan sonra kmse tarafından vücuda getrlmes de me'mfıl oıamazdl"s,'3 sözler onun kıymetn oldukça vecz br şeklde ortaya koymaktadır. Karp Çeleb'nn Keşjü'z-ZünCı.n'u Arapça yazmış olması, edndğmz kanaate göre çalışman'ın konusundan kaynaklanmıştır. Yan öncek bölümde üzernde durduğubuz lm dlnn Arapça olması veya zamanın dnı anlayışlarının etkler gb faktörler, bu gerekçeye ancak ek sebepler olarak 52 Katp Çeleb esern mukaddmesnde çerk ve metodu hususunda ayrıntılı blg vermştr. Bkz. Keşfü'z-Znun, I, ı-3.. " Ş,",""d' S,m, "m'l"a'"m,,,,,,'"' 1896,,3807.

19 Ol- Tarh lşks Bağlamında Osmanlı Türklernde Arapça Tarh Yaz/clığı düşünüleblr. Daha öz br fadeyle onun yaptığı tamamen lmı br terchtr. Şerefettn Yaltkaya'nın bu husustak fadeler de aynı doğrultudadır: "Katp Çeleb Keşfü'z-Zünu.n'u Arapça yazmıştır. Çünkü konusu olan ktap smlernn yüzde doksan beş Arapça olduğu gb bu ktapların tayn ve tarfer çn başlarından aynen rad olunan cümlelern de yüzde doksan beş Arapça olduğundan, esern bu lsanla yazılmasına mevzu kendsn sevketmştr. Müellfern hal tercümelern bldren ve bunun da yüzde doksan beş Arapça menbalardan alınmış olan Süllemü'l-Vusul l Tabakdt'l-Puhu.l'unu da Arapça yazması aynı sebebe mebn olmakla beraber o zamanlarda Arapça'nın lm lsanı olması da bu hususta müessr olmuştur. Maamafh Karp Çeleb Türkçe yazmış olduğu br çok güzel eseryle lsanımızın kıymetn takdr etmş ve etrafını tenvr etmek çn bu lsanı kullanmanın zarur olduğunu unutmamıştır."s4 Aynı hususa değnen Eleazar Brnbaum da şu fadeler kullanmıştır: "Çoğu çalışması çn Türkçe'y seçmş olan Karp Çeleb bu eser çn Arapça'yı terch etmştr. Neden? Çünkü o, çoğunluğu Arapça olan tüm İslamı bblyografyayı toplayarak, etnk kökenler ve ana dller ne olursa olsun eğtm-öğretmde Arapça'yı kullanan bütün müslümanlara ulaşmak stemştr."ss Gerçekten de bu eser, Arapça oluşu nedenyle daha yazıldığı yüzyıldan tbaren tüm İslam dünyasında tanınmış, hatta şarkyatçıların dah lg odağı olmuştur. Müellfn fadesne göre yrm yıllık br brkmn ürünü olan eser, çoğu araştırmacı tarafından "bblyografk anskloped" olarak tanımlanmıştır. S6 Bu vesleyle belrtmelyz k, Keşfü'z-Zünu.n daha çok blmsel çalışmalar yapan kşlere yönelk br eserdr. Buna rağmen Arapça yazılmış olmasını, Türk toplumu çn br dezavantaj görenler de olmuştur. Örneğn Katp Çeleb'nn basılmış olan Türkçe eserlern sıralayan Fak Reşad ( ), Arapça olanların basılamamış olmasından duyduğu üzüntüyü dle getrs4 M.Şerefettn Yaltkaya, Kef'z-lüIıCııı (Mukaddme Kısmı),, 15. ss Eleazar Bmbaum, The Questııg Mııd: Katb Cheleb ( ), Toronto Orental Club'ta sunulan konuşma metn, 6 Aralık 1988, 12; Aynca bkz. Vasfı Mahr Kocatürk, Büyük Türk Edebyatı Tarh, Ankara 1964, s6 M.Şerefettn Yaltkaya, Keşfü'z-lüIıCııı (Mukaddme Kısmı), I, ıo; M.Reşdoğlu, "Bzde Anskloped ve Keşfü'z-Zünfın", Blg Dergs Katp Çeleb Özel Sayısı, XI, S. 128, Kasım 1957, 22, 32; Ahmet Kabaklı, Türk Edebyatı, İstanbul 1965, I, 199; J.H. Mortmann, "Hacı Halfe", Daretü'l- Mearf el-isiamyye, Tahran 1933, VII, 237; Hall İnaleık, The Ortomaıı Empre (The Classcal Age ), London 1994, 174; C. Huart, Arap ve İsIam Edebyatı, çev. Cemal Sezgn, Ankara (?), 361; Lous Mtler, Ortomaıı Turksh Wrters, New York 1988, 78; Muhammed Receb el-beyüm, "Hacı Halfe, Şezerat Mechfıle an AHmn Şehr", Mecelletü'I-Ezher, Kahre 1969, XL, S. 9,

20 122 AÜfO xl.v (2005), sayı mekte, Keşfü'z-Zünu.n çn de "Dğerler ve hele 'hazne- marfet' denlmeye layık olan Keşfü'z-Zünu.h dah Türkçe'ye ba'det-tercüme basılmış olsa ne kadar stfade ederdk."57 fadesn kullanmıştır. Muallm Cevdet de, /Keşfü'z-Zünu.n'un gerek İslam alemndek gerekse Batı'dak şöhretnden bahsettkten sonra -başka br yorumda bulunmadan- "Fakat Katp Çeleb bu 'eser Arapça yazmıştır" cümlesyle sözlern btrerek br nebze de olsa bjndan hoşnut olmadığını hssettrmştr. Zaten müellf aynı yerde onun TÜrkçe eserlern dkkate alarak, "Karp Çeleb kadar Türk'ü ve Türkçe'y dü~ünmüş br müderrs gelmemştr" fadesn kullanmış, dolayısıyla bu husustak tavrını açıkça ortaya koymuştur. 5B Söz konusu görüşleır çerçevesnde, daha çok akademk çevreye htap ettğn düşündüğümü Keşfü'z-Zünu.n'un, Osmanlıların son dönemnde yaşanan tercüme ve njşr hareketllğnden nasbn almasının beklendğ ortaya çıkmaktadır. Be'lk o zamanlar çn bu husus çok cdd br eksklk olarak görülmemştr. ~cak günümüzde akademk çevrenn de bu eser kullanacak kadar dl ycterllğne sahp olmadığı göz önüne alınırsa, esern o zamanlar Osmanlı T6rkçes'ne çevrlmş olmasının ne kadar öneml olduğu ortaya çıkmaktadır. Katp Çeleb'nn Arapça kaleme almış olduğu br dğer eser se Süllemü'l-Vusul la Tabakakl-Fuhu.l'dur. 59 Eserde müslüman ve müslüman olmayan pek çok meşhür alm, devlet adamı, flozof, yazar, şar ve çeştl mesleklerden kşlerni kısa byografler alfabetk olarak sıralanmıştır. Dl kurallarına bağlı ve oldukça sade br Arapça le kaleme alınmış olan Sülle mü'l-vusı1l, byografk özellğ sebebyle oldukça yalın br anlatıma sahptr. Süllemü'l-Vusı1l, OJmanlı tarh lteratüründe türü tbaryle lk olmasa da kapsamı bakımınd!n lk sayılablr. Çünkü müslüman ve müslüman olmayan bnlerce önemi kşnn byografler, lk defa bu eserle br ktap çersnde toplanmaya ç!lışılmıştır. Eserde esas olan nokta, gerek kşlkler gerekse eser ve craatlarıyla tanınmış tüm tarh şahsyetlern tanıtılmasıdır. Bu açıdan bakıldı~ında eser tam anlamıyla byografk br ansklopeddr. Her br byograf çersnde, verlen blgler göz önünde bulundurulduğunda da br genel kültür ansklopeds denleblecek özellktedr. Ne var k eser, beirttğmz özellklerne rağmen stnsahı yapılmamış ve neşredlme mkanl bulamamıştır. Bu durumun kanaatmzce çeştl nedenler bulunmaktad~r. Bunlardan brs, eserde yer verlen kşlern büyük 57 Fak Reşad, Esldf, İstanLı Muallııı Cevdet, Mektep' ve Medrese, haz. Erdoğan Erüz, İstanbul 1978, S~ Günümüze ulaşmış olan lek nüsha Süleymanye Kütüphanes Şehd Al Paşa bölümü, nr. 1887'de kayıtlı olup, müellfn e~er tam olarak btrememş olduğu anlaşılmaktadır.