Fen Bilimleri Dergisi. Bir İletişim Uydu Operatörünün Fırlatma Aracı Seçim Problemi İçin Kesin ve Bulanık VZA Yaklaşımlarının Karşılaştırılması

Transkript

1 GU J Sci, Part C, 5(1): (2017) Gazi Üniveritei Fen Bilileri Dergii PART C: TASARIM VE TEKNOLOJİ dergipark.gov.tr/http-gujc-gazi-edu-tr Bir İletişi Uydu Operatörünün Fırlata Aracı Seçi Problei İçin Kein ve Bulanık VZA Yaklaşılarının Karşılaştırılaı G. Sena DAŞ 1,*, Taha TETİK 2 1 Kırıkkale Üniveritei Endütri Mühendiliği Bölüü, Yahşihan/Kırıkkale 2 Türkat A.Ş, Gölbaşı/Ankara Öz Makale Bilgii Başvuru: 18/01/2017 Düzelte: 01/03/2017 Kabul: 08/03/2017 Anahtar Kelieler Bulanık Veri Zarflaa Analizi Fırlata Aracı Seçii Çok Kriterli Karar Vere Uzay Endütrii Keyword Fuzzy Data Envelopent Analyi Launch Vehicle Selection Multi Criteria Deciion Making Space Buine Uzay endütriinde, bir uydu için fırlata aracı eçii kritik bir idari ve teknik karar vere probleidir. Seçilen fırlata aracına bağlı olarak fırlata aliyeti, ilyon dolarlık bir uydunun topla aliyetinin yüzde 20 i ila 50 i araında değişebilir. Bu çalışanın aacı, itenilen yörüngeye bir yere eş zaanlı iletişi uyduunu fırlatak için kullanılan fırlata aracı alternatiflerini, Çok Kriterli Karar Vere (ÇKKV) yönteleri kullanarak analiz etektir. Bu aaçla, kein ve bulanık Veri Zarflaa Analizi (VZA) yönteinin veriyonları ÇKKV yöntei olarak kullanılıştır. Fırlata aracı eçeneklerinin değerlendirilei için ektör uzanları tarafından oluşturulan kriterler hiyerarşii kullanılıştır. Kein ve bulanık VZA yöntelerinin çıktıları kıyalanıştır. Kıyalaa onucunda VZA veriyonlarının, eçenekleri farklı ıraladıkları aa Seçenek 1 in genellikle ıralaanın ilk ıraında yer aldığı gözleniştir. Coparing Crip and Fuzzy DEA Approache for The Launch Vehicle Selection Proble of A Counication Satellite Operator Abtract In pace indutry, launch vehicle election for a atellite i a critical anagerial and technical deciion aking proble. Depending on the elected launch vehicle, launch cot can vary fro 20 % to 50 % of the total cot of a counication atellite that cot illion dollar. The ai of thi paper i to analyze everal launch vehicle alternative to boot a geotationary counication atellite into deired orbit under a Multi Criteria Deciion Making (MCDM) chee. For thi purpoe, variant of crip and fuzzy Data Envelopent Analyi are utilized a a MCDM tool. In order to evaluate launch vehicle alternative a criteria hierarchy, which i etablihed by the expert working in counication ector, i ued. The outcoe of the crip and fuzzy DEA ethod are copared with each other. A a reult of the coparion it i oberved that DEA variant ranked the alternative differently but the launch vehicle Alternative 1 i otly ranked firt. 1. GİRİŞ (INTRODUCTION) İletişi uyduları televizyon ve radyo yayınları, telefon, internet ve veri uygulaaları için kullanılan çok pahalı ve karaşık itelerdir. Bir uyduyu uzaya gönderek ve görevin gerekliliklerine uygun olarak itenen yörüngeye yerleştirek için fırlata araçları kullanılır. Fırlata araçların aliyeti, ilyon dolarlarla ifade edilen bir uydu projeinin topla aliyetinin % 20 ile % 50 ine karşılık gelir. Dolayııyla, bu araçlar için he aliyet olabildiğince etkin olalı he de güvenilir ve görev gerekliliklerini yerine getirecek uygunlukta olalıdır. Dahaı, günüüz uydu endütriinin, uydu ahiplerine ve işletecilerine birçok alternatif fırlata aracı unaı da problei zorlaştıraktadır. Dolayııyla ticari uydu operatörleri, piyaadaki farklı eçeneklerden kendilerine en uygun olanını eçek için fırlata araçları uçuş geçişi, güvenilirliği, perforanı, aliyeti ve rei düzenleeleri gibi bir dizi faktörü dikkate alaktadırlar. Dolayııyla bir uydu için fırlata aracı eçe problei nicel ve nitel faktörleri içeren kritik ve teknik bir karar vere problei olarak tanılanabilir. *İletişi yazarı, e-ail: enaere@yahoo.co

2 22 G. Sena DAŞ, Taha TETİK/ GU J Sci, Part C, 5(1):21-30(2017) Bu çalışada, bir iletişi operatörünün beklentilerini karşılayacak en aliyet etkin, güvenilir ve göreve uygun fırlata aracının eçilei aaçlanıştır. Çalışa kapaında, ticari yere eş zaanlı (geotationary) iletişi uyduları ve piyaada bulunan ilgili fırlata araçları ele alınış olup, Alçak Yörüngeli (Low-Earth Orbit) uydular dâhil edileiştir. Yukarıda tanıtılan proble uzay endütriinde karşılaşılan bir tedarikçi eçi probleidir. Çok Kriterli Karar Vere (ÇKKV) problei olarak bilinen Tedarikçi Seçe problei [1], araştıracıların yoğun ilgi göterdiği bir probledir. Dolayııyla, tedarikçi eçi probleini ele alan önceki çalışalara, farklı taraa akalelerinden [1,2] ulaşılabilir. Literatürde, Tedarikçi Seçe probleleri için kullanılabilecek birçok ÇKKV yöntei bulunaktadır. Chai vd. [2] bu yönteleri dört farklı kategori altında ınıflandırıştır; (i) AHP ve ANP gibi çok kriterli fayda (ulti attribute utility) yönteleri, (ii) ELECTRE ve PROMETHEE gibi ıralaa (outranking) yönteleri, (iii) TOPSIS ve VIKOR gibi uzlaşık (coproie) yönteler, (iv) SMART ve DEMATEL gibi diğer ÇKKV teknikleri. Bu ınıflandırada yer alayan Veri Zarflaa Analizi (VZA) teel olarak karar birilerinin etkinliğini değerlendirek için öneriliş olaına rağen, ÇKKV problelerinin çözüü için de ıkça tercih edilektedirler. Bugüne kadar VZA ve bulanık VZA birçok ÇKKV proble için kullanılış ola da Hatai-Marbini vd. [3] işaret ettiği gibi, bulanık VZA literatüründeki öneli ekikliklerden biri çoğu çalışanın gerçek hayat probleleri içereeidir. Bu çalışanın katkılarında biri bu boşluğun doldurulaıdır. Dahaı, bu çalışa literatürde uzay endütriinde karşılaşılan karar vere problelerin çözüü için yapılış az ayıdaki çalışadan biridir. Uzay endütrii için yapılan az ayıdaki çalışalardan biri Frank [4] tarafından NASA uçuş araçları, fırlata araçlar ve yer araştıra teileri için güvenlik iyileştire tratejilerinin eçii aacıyla; aliyet, çizelge ve teknik yapılabilirlik gibi faktörler dikkate alınarak yapılıştır. NASA için yürütülen bir diğer çalışada ie, Tavana [5] Mar a yapılacak keşif görevleri için alternatif görev iarilerini, görevin farklı fazlarını dikkate alarak değerlendiriştir. Son olarak, Kahrian vd. [6] bir uydu operatörünün uydu üreticii eçi probleini aliyet ve uydunun taşıa kapaitei gibi faktörleri dikkate alarak AHP ve TOPSIS yöntelerini kullanarak çözüşlerdir. Bu çalışada ie fırlata aracı eçe probleinin çözüü için kein ve bulanık VZA kullanılış ve elde edilen onuçlar karşılaştırılıştır. Ele alınan faktörlerin bir kıının bulanık olarak ifade edilei problein daha gerçekçi bir şekilde ele alınaını ağladığı için böyle bir karşılaştıranın problein daha doğru çözüleini ağlayacağı öngörülüştür. Bu kapada çalışanın ikinci bölüde VZA yöntei unuluştur. Üçüncü bölüde ie bulanık VZA analizi ve bulanık ayıları durulaştırak için kullanılan yönte yer alaktadır. Çalışanın dördüncü bölüünde ie kullanılan karar hiyerarşii unuluştur. Beşinci bölüde ie ele alınan yapılan karşılaştıra neticeinde ortaya çıkan onuçlar yorulanış ve gelecek çalışalar için öneriler unuluştur. 2. VERİ ZARFLAMA ANALİZİ (DATA ENVELOPMENT ANALYSIS) VZA karar vere birilerin (KVB) etkinliğini değerlendirek için kullanılan paraetrik olayan bir olayan bir tekniktir. Charne vd. [7] tarafından önerilen yönte her bir KVB nin etkinliğini tü KVB lerin ınır küeine (frontier et) göreceli olarak belirler. Dolayııyla, her bir KVB nin etkinlik koru 1 veya % 100 e eşit veya küçüktür. Bir KVB nin koru 1 veya % 100 ie bu biri etkindir. Aki takdirde, bu KVB etkin değildir. Etkin olayan KVB lerin etkinliği girdileri azaltarak veya çıktıları artırarak iyileştirilebilir. tane girdi değişkeni, tane çıktı değişkeni ve n tane KVB ile ifade edilen bir VZA odelinde KVB o nun etkinlik koru ϴ (Denkle 1) şöyledir;

3 G. Sena DAŞ, Taha TETİK/ GU J Sci, Part C, 5(1):21-30(2017) 23 u y u y... u y Maxiize 1 1o 2 2o ro r1 v1x 1o v2x2o... vxo i1 uy r vx i ro io t; u 1 y 11 + u 2 y u r y r1 = r=1 u ry r1 v 1 x 11 + v 2 x v x 1 1 i=1 v i x il (1) u 1 y 1o + u 2 y 2o + + u r y ro = r=1 u ry ro v 1 x 1o + v 2 x 2o + + v x o 1 i=1 v i x io u 1 y 1j + u 2 y 2j + + u r y rj = r=1 u ry rj v 1 x 1j + v 2 x 2j + + v x j 1 i=1 v i x ij u 1, u 2,, u 0 ve v 1, v 2,, v 0 Burada y ro KVB o tarafından kullanılan çıktı r iktarını, x io KVB o tarafından kullanılan girdi i iktarını, u r VZA odeli tarafından çıktı r ye atanan katayı veya ağırlığı, v i ie VZA odeli tarafından girdi i ye atanan katayı veya ağırlığı göterektedir. Modelin kııtları ie bir KVB nin 1 veya % 100 den daha etkin olaaını garanti etektedir[8]. Charne vd.[7] yukarıda unulan odelin keirli haldeki aaç fonkiyonunu ve kııtlarını yeniden forüle ederek Tablo1 de CCR odeli olarak anılan odeli önerişlerdir (Denkle 2). Bu odel girdi değerinde bir artışın çıktı değerlerinde orantılı bir artışla onuçlanacağını varayaktadır. Diğer yandan, girdi değerinde bir artışın çıktı değerlerini orantılı bir şekilde etkileeyeceği duru için BCC odeli (Denkle 3) öneriliştir [9]. Bu odeller girdi ve çıktı odaklı olarak ele alınabilir. Girdi odaklı odellerde çıktı iktarlarının abit olduğu duruda girdi iktarının enazlanaı, çıktı odaklı odellerde ie belirli bir girdi iktarı ile üretilecek çıktının ençoklanaı hedefleektedir. Tablo 1. CCR ve BCC odelleri (CCR and BCC odel) Çıktılar; y, r 1,2,..., ; Girdiler; x, i 1,2,..., rk ik CCR Modeli, Charne vd. [7] BCC Modeli, Banker vd. [9] Aaç fonkiyonu; Kııtlar; k r rk r1 h ax u y Aaç fonkiyonu; Kııtlar; h ax u y c k r rk k r1 v x u y 0, j 1,2,..., n (2) i ij r rj i1 r1 vx i ij 1, i1 u 0, r 1,2,..., r v 0, i 1,2,..., i v x u y c 0, j 1,2,..., n (3) i ij r rj k i1 r1 vx i ij 1, i1 u 0, r 1,2,..., r v 0, i 1,2,..., i Özetle, VZA nın ea aacı etkin ve etkin olayan KVB lerinin belirlenei ve etkin ınırın (efficient frontier) tahin edilerek, etkin olayan KVB lerin girdi ve/veya çıktılarının etkin ınıra naıl

4 24 G. Sena DAŞ, Taha TETİK/ GU J Sci, Part C, 5(1):21-30(2017) yaklaştırılacağının bulunaıdır. Dolayııyla, KVB lerin ıralanaı VZA nın ea aacı değildir. Buna rağen, VZA nın bir ÇKKV aracı olarak kullanıı oldukça popülerdir. VZA ve ÇKKV araındaki ilişki, karar hiyerarşiindeki kriterlerin akiize edilecek olanlarının çıktı ve iniize edilecek olanlarının girdi olarak taarlanaıyla kurulur [10]. Her ne kadar VZA etkinlik ölçüü için avantajlı bir araç ola da, yönte bir ÇKKV aracı olarak kullanıldığında yöntee ilişkin bazı yeterizlikler ortaya çıkabilir. Literatürde VZA ya yöneltilen bu eleştirilerden biri etodun düşük ayıra (dicriinating) yeteneğidir [11]. VZA nın ıralaa aacıyla ayıra yeteneğinin iyileştirilebilei için çeşitli yönteler öneriliştir. Bu yönteler hakkında daha fazla bilgiye Adler vd.[12] çalışaından ulaşılabilir. Bu çalışada, bu dezavantajı giderek için önerilen yöntelerden biri olan üper etkinlik ıralaaı (uper-efficiency ranking) yöntei kullanılıştır. 3. BULANIK VZA (FUZZY DEA) Bulanık VZA, gelenekel VZA odelleriyle kıyalandığında gerçek hayat problelerini gerçekçi bir şekilde ifade etek için önerilişlerdir [13]. Gerçek hayat problelerini daha iyi tanılaak için Zadeh [14] tarafından önerilen bulanık küe teorii dilel değişkenlerin kullanıına izin verir. Dilel değişkenler Üçgenel veya yaukal ayılarla ifade edildiğinde Bulanık VZA odelleri bulanık doğrual progralaa odeli forunu alır [15]. Fakat bulanık doğrual progralaa odellerinde katayılar bulanık ayılar olduğunda bu odeller kein ayılarla ifade edilen VZA odelleri gibi tandart doğrual progralaa yönteiyle çözüleezler. Bu odelleri çözek için çeşitli yönteler öneriliştir. Bunlar; (i) toleran yaklaşıı (tolerance approach), (ii) yaklaşı (poibility approach), (iii) alfa kei tabanlı yaklaşı (α-level baed approach), (iv) bulanık ıralaa yaklaşıı (fuzzy ranking approach) ve (v) durulaştıra yaklaşııdır (defuzzification approach) [3],[16]. Bu çalışada, bulanık VZA odelleri Lertworairikul vd. [17] tarafından önerilen durulaştıra yaklaşıı kullanılarak çözülüştür. Bu kapada önce bulanık girdi ve çıktılar kein ayılara dönüştürülüş onraında ie bu kein ayılar ile ifade edilen VZA odelleri çözülüştür. Bulanık girdi ve çıktıları durulaştırak için alfa kei (α-kei) etodu kullanılıştır. Bu yönte karar vericilerin kendi tercihlerini veya yargılarını dahil edilei olarak bilinir [17]. Bu yaklaşı kullanılarak, karar vericinin bilgiindeki belirizlik odele karar vericinin ele alınan konu hakkındaki bakış açıını teil eden iyierlik endeki (λ) kullanılarak dahil edilebilir. Alfa kei değerleri 0 ile 1 araındadır. α-kei değerinin 1 olaı karar vericinin konuyla ilgili değeriendirei konuunda kendinden einken bu değerin 1 den az olaı karar vericinin kararı hakkındaki tereddütlere işaret eder. Bu değer belirlendikten onra bulanık ayıdan farklı aralıklar üretilebilir. Örneğin, Şekil 1 deki bulanık ayıdan α = 0.5 değeri ile (0.3, 0.7) aralığı üretilir. Şekil 1. Üçgenel bir bulanık ayıya alfa kei uygulanaı (Application of alpha cut to a TFN) [18] Üçgenel bir bulanık ayıyı durulaştırak için [19,20] tarafından da kullanılan Denkle (4) den yararlanılıştır. Burada M üçgenel bulanık ayının orta değerini, L alt ınırı ve U ie üt ınırını belirtektedir. Şekil 1 de verilen üçgenel bulanık ayının için M değeri 0,5, L değeri 0,1 ve U değeri ie 0,9 dur.

5 G. Sena DAŞ, Taha TETİK/ GU J Sci, Part C, 5(1):21-30(2017) 25 a α ij = [λ. L α ij + (1 λ). U α ij ] öyle ki, L α ij = (M ij L ij ). α + L ij (4) U ij α = U ij (U ij M ij ). α λ = [0,1], α = [0,1] 4. KARAR HİYERARŞİSİ (DECISION HIERARCHY) Çalışa kapaında, fırlata araçlarını değerlendirek için 7 ana ve 6 alt kriterden oluşan bir karar hiyerarşii kuruluştur. Kriter hiyerarşii bir uydu operatörünün uydu ve fırlata iteleri ühendiliği bölüünde çalışan dört uzan ühendiin (en az 10 yıllık iş tecrübeine ahip) görüşleri ve tecrübelerinden faydalanılarak tek eferde elde ediliştir. Oluşturulan hiyerarşide Topla Fırlata Sayıı, Ardarda Yapılan Başarılı Atış Sayıı, Güvenirlik Oranı, Maliyet, Fırlata Aracı Perforanı ve Yıllık Atış Sayıı gibi kriterler için nicel veriler evcutken, diğer kriterler için uzanlar tarafından yapılan übjektif değerlendireler dikkate alınıştır. Uçuş Geçişi (FH): fırlata aracının geçiş uçuş verii öneli bir kriterdir. Bu kriterin iki alt-kriteri evcuttur; Topla Fırlata Sayıı ve Ardarda Yapılan Başarılı Fırlata Sayıı. Topla Fırlata Sayıı (FH1): Aynı konfigürayona ahip bir fırlata aracının ilk uçuşundan beri yapılan topla uçuş ayıı Ardarda Yapılan Başarılı Atış Sayıı (FH2): Aynı konfigürayona ahip bir fırlata aracının en on ardarda başarılı uçuş ayıı Güvenirlik Oranı (R): bir fırlata aracının başarılı fırlataları,, arıza ve kıi arıza ayılarının heaplanaıyla elde edilen bir kordur. Fırlata aracı eçiinde öneli bir faktör olan güvenirlik oranı, görev önceinde teknik başarıızlık rikine işaret eder. Maliyet (C): bu kriterde fırlata aracı eçiinde etkili olan öneli faktörlerden biridir çünkü bir fırlata aracı aliyeti ilyar dolarlarla ifade edilen bir uydu projeinde aliyetinin % 20 i ila % 50 ini teşkil eder. Fırlata Aracı Perforanı (LP) Bir diğer öneli faktör olan roket perforanı, belirli bir kütlenin Dünya dan belirlenen irtifaya kaldırıla kabiliyetinden ve ilgili faydalı yükün doğru yörüngeye yerleştire kabiliyetinden oluşur [21]. Müaitlik ve zaan çizelgei (AS): Uydu operatörünün fırlata çizelgeiyle tutarlı faaliyet göteren bir fırlata aracı eçii önelidir. Fırlata otoritelerinin ayıı ınırlı olaı, uydu operatörleri gibi üşterilere unulacak uhteel lotları (zaan dililerini) ınırlandırabilir. Bu duru uydu operatörünün fırlatayı çizelgeleeini güçleştirektedir. Bu anlada, üşteriye unulan olaı fırlata fıratlarının evcudiyeti ve fırlata lotlarının fazlalığı öneli faktörlerdir. Yani fırlata otoriteinin fırlata çizelgei ıklıkla farklı nedenlerden dolayı ekteye uğruyora, bu üşteri için büyük bir zaan ve para kaybı anlaına gelir. Rei düzenleeleri (GR): Alternatifler değerlendirilirken rei ihracat yönetelikleri ve teknoloji değişi provizyonları da dikkate alınalıdır. Muhteel atıcı ve üşteri araındaki rei düzenleelere bağlı olarak bir alternatif daha az tercih edilir durua gelebilir. Prograa bağlı Faktörler (PF): Bir uydu projeinin taalanaı birkaç yıl aldığından, proje enaında progra yönetii uydu operatörleri için öneli bir faktör olaktadır. Prograa bağlı faktörler başlığında iki alt kriter dikkate alınarak alternatifler değerlendiriliştir; Proje enaında bilgiye erişi ve Çizelge denetii & Hata Yönetii olarak adlandırılarak değerlendirilir. Proje enaında bilgiye erişi (PF1): Bu kriter proje boyunca üşterinin ulaşabileceği teknik bilgi içeriği ile ilgilidir. Fırlata aracının üretii, bir Ulu için tratejik bir yetenek olduğundan, fırlata otoriteleri proje üreince, üşteriyle proje hakkında ınırlı teknik bilgi paylaşır. Müşterinin teknik bilgiye ulaşa iteğine bağlı olarak, bu kriter öneli hale gelir.

6 26 G. Sena DAŞ, Taha TETİK/ GU J Sci, Part C, 5(1):21-30(2017) Çizelge Denetii ve Arıza Yönetii (PF2): Prograa bağlı Faktörler kriteri altında ele alınan diğer bir alt kriterdir. Bir uydu projei enaında, uydu taarı ve üretii, fırlata aracının üretii ve fırlata ile uydunun yörüngeye yerleştirilei gibi aktiviteler kapaında birçok kuruluş koordineli olarak çalışaktadır. Dolayııyla, farklı tarafların projeye dâhil olaı duruunda bu birbirine ıkı ıkıya bağlı aktivitelerin çizelgelenei ve yönetilei projenin başarıı için kritiktir. Aynı zaanda öz konuu üreçler enaında eydana gelebilecek orun ve arızaların analiz edilerek kontrol altında yönetilebilei öneli bir unur olarak ortaya çıkaktadır. 5. ÖRNEK ÇALIŞMA (CASE STUDY) Yapılan çalışa kapaında piyaada evcut bulunan 5 alternatif fırlata aracı, yukarıda unulan karar hiyerarşii ile değerlendiriliştir. Alternatiflere ait veriler, operatörün uydu ve fırlata iteleri alanında tecrübeli ühendileri tarafından tein ediliştir. Sübjektif değerlendire gerektiren duruda uzanlardan he bulanık he de kein ayılarla veri elde ediliştir. Kein ayıların kullanıldığı değerlendirelerde Saaty'nin Derecelendire Ölçeği [22] kullanılırken, bulanık değerlendireler için literatürden tein edilen bir dizi dilel değişken tercih ediliştir. Bu kapada, Çok İyi (VG), İyi (G), Orta (F) ve Kötü (B) olak üzere dört dilel değişken kullanılıştır. Değerlendire yapılan kriterlere bağlı olarak, önceki tanılaalara eşdeğer Çok Fazla (VM), Fazla (M), Orta (F) ve Az (L) değişkenleri de kullanılıştır. İlk kez Prakah [18] tarafından kullanılan bu dilel değişkenler ve bunlara karşılık gelen üyelik fonkiyonları Tablo 2'de unuluştur. Tablo 2. Kullanılan Üçgenel Bulanık Sayıların üyelik fonkiyonları (Meberhip Function of the utilized TFN) [18] Dilel Değişkenler Üçgenel Bulanık Sayı Kötü (B) (1,3,5) Orta (F) (3,5,7) İyi (G) (5,7,9) Çok İyi (VG) (7,9,11) Elde edilen veriler ve değerlendireler neticeinde ele alınan alternatifler (Alt.) için oluşan kor atrileri ıraıyla Tablo 3 ve 4 de unuluştur. Örneğin, Tablo 3 deki verilere gören A1 alternatifi prograa bağlı faktörler açıından (PF1 ve PF2) uygun bir alternatif iken rei düzenleelerle ilgili (GR) faktörler açıından en kötü alternatiftir. Alternatiflere ait bu değerlendire Tablo 3 de kein ayılarla, Tablo 4 de ie bulanık ayılarla ifade ediliştir. Tablo 3. Kein veri içeren atrii (Data Matrix with crip data) Alt. FH1 FH2 R C LP AS1 AS2 GR PF1 PF2 A $ A $ A $ A $ A $ Tablo 4. Kein ve Bulanık veri içeren atrii (Data Matrix with crip and fuzzy data) Alt. FH1 FH2 R C LP AS1 AS2 GR PF1 PF2 A $ G L VG G A $ B F B B A $ G F G G A $ B M B B A $ B L B B

7 G. Sena DAŞ, Taha TETİK/ GU J Sci, Part C, 5(1):21-30(2017) 27 Her alternatifin etkinlik korunu bulak için CCR ve BCC odelleri kullanılıştır. Adil bir karşılaştıra yapak için bu odellerin he girdi odaklı he de çıktı odaklı veriyonları da çözülüştür. Modelleri çözek için Frontier adlı VZA yazılıı kullanılıştır. Tablo 3 de unulan kein veriler içeren kor atrii için çözülen CCR ve BCC odellerine ait onuçlar Tablo 5 de göteriliştir. Tablo 5 e göre, A5 dışında bütün alternatiflerin korları (girdi ve çıktı odaklı odellerde) % 100 olarak heaplanıştır. Görüldüğü üzere A5 dışındaki tü alternatifler verililiği eşittir. Dolayııyla değerlendirilen alternatifler araında bir ıralaa yapılaaaktadır. Fakat bu onuç, çalıştırılan odellerin alternatifleri ayırt edeeeinden kaynaklandığından bu itenen bir onuç değildir. Tablo 5. Kein verilere CCR ve BCC Modellerinin uygulanaıyla elde edilen korlar (Score obtained by applying CCR and BCC Model to crip data) Alt. Girdi Odaklı Çıktı Odaklı CCR Skoru (%) BCC Skoru (%) CCR Skoru (%) BCC Skoru (%) A A A A A Gerçekten etkili alternatifleri ayırt etek için, üper etkinlik ıralaaı yöntei kullanılıştır. Süper etkinlik yöntei, odeldeki k. kııtın ortadan kaldırarak aşırı verili bir k birii için 1'den daha büyük bir verililik koru elde eteini ağlaaktadır [12]. Tablo 6 de göterildiği gibi, ilgili kııt ihal edildiğinde bu yöntele heaplanan etkinlik değeri 1 den veya % 100 den daha yükek olabilir. Klaik CCR ve BCC odelleri kullanılarak elde edilen ıralaalardan farklı olarak, üper etkinlik odeli kullanıldığında alternatifler için daha gerçek bir ıralaa elde edilektedir. Bu onuçlara göre, he girdi he de çıktı odaklı CCR odelleri, A1 alternatifini birinci olarak ıralarken; girdi ve çıktı odaklı BCC odelleri birinci ıradaki alternatifi net olarak belirleyeeektedir. Tablo 6. Kein verilere Süper etkinlik yönteinin uygulanaıyla elde edilen ıralaa (Ranking obtained by applying uper-efficiency ethod to crip data) Sıralaa Skor Girdi Odaklı Çıktı Odaklı Girdi Odaklı Çıktı Odaklı Alt. CCR BCC CCR BCC CCR (%) BCC (%) CCR (%) BCC (%) A A A A A Ele alınan fırlata aracı eçi probleine Bulanık VZA da uygulanıştır. Kein verilerle çözülen odellere benzer olarak, bulanık veriler için de CCR, BCC ve üper etkinlik ıralaaı teknikleri tet ediliştir. Denenen her bir odel için, he girdi odaklı he de çıktı odaklı odeller çözülüştür. Daha önce Bölü 3 te de açıklandığı gibi, bulanık veri α-kee yöntei uygulanarak durulaştırılıştır. Sonraında, elde edilen kein odeller çözülüştür. Uzan bilgiindeki potaniyel belirizlikleri giderek için α -kee yöntei uygulanırken üç farklı α eviyei (0.6, 0.8, ve 1) kullanılıştır. İyierlik indii λ ie yine uzanlar tarafında 0.6 olarak belirleniştir. Bunun neticeinde Tablo 4 de unulan kor atriinden elde edilen atrilerden biri (α = 0.6 için) Tablo 7 de unuluştur.

8 28 G. Sena DAŞ, Taha TETİK/ GU J Sci, Part C, 5(1):21-30(2017) Tablo 7. α=0.6 ve λ= 0.6 için Skor Matrii (Score atrix for α=0.6 and λ= 0.6 ) Alt. FH1 FH2 R C LP AS1 AS2 GR PF1 PF2 A A A A A Elde edilen yeni verilerle CCR ve BCC odelleri çözüldüğünde Tablo 8'de unulan onuçlar elde ediliştir. Sonuçlarda görüldüğü gibi farklı α değerleri için aynı ıralaa elde ediliş ve uygulanan yöntelerle bir ıralaa elde edileeiştir. Bu nedenle durulaştırılan bu veriler için de üper etkinlik yöntei uygulanıştır. Tablo 8. Bulanık CCR ve BCC odellerden elde edilen korlar (Score obtained fro fuzzy CCR and BCC odel) α=0.6, 0.8, 1 Alt. Girdi Odaklı Çıktı Odaklı CCR (%) BCC (%) CCR (%) BCC (%) A A A A A Farklı α eviyeleri için üper etkinlik yöntei uygulandığında elde edilen onuçlar ie Tablo 9 da veriliştir. Buna göre, α=0.6 ve α =1 eviyeleri için aynı ıralaa elde ediliş ancak α =0.8 eviyei için farklı bir ıralaa elde ediliştir. Buna rağen, elde edilen ıralaalarda A1 genellikle birinci ırada, A5 ie çoğunlukla on ırada yer alıştır. Süper etkinlik yöntei ile elde edilen ıralaada bazı küçük değişiklikler olaına rağen, bulanık veriler kullanılarak elde edilen onuçlar ile kein veriler kullanılarak elde edilen onuçlar tutarlılık göterektedir. Küçük α eviyelerinde bile A1 genellikle birinci ırada yer alıştır. Elde edilen ıralaalar araından en akul ıralaa A1, A3, A2, A4 ve A5 ıralaadır. Diğer bir onuç ie α=0.8 eviyei dışındaki α değerleri için, girdi ve çıktı odaklı CCR ve BCC odellerinin farklı ıralaalar üretiş olaıdır. Tablo 9. Farklı α eviyeleri için üper etkinlik yönteiyle elde edilen ıralaaı (Suary for DEA uper efficiency ranking for different alpha level) α=0.6 α=0.8 α=1 Sıralaa Input Oriented Output Oriented Input Oriented Output Oriented Input Oriented Output Oriented CCR BCC CCR BCC CCR BCC CCR BCC CCR BCC CCR BCC A A A A A Skor (%) A A

9 G. Sena DAŞ, Taha TETİK/ GU J Sci, Part C, 5(1):21-30(2017) 29 A A A Elde edilen onuçlar kein VZA odellerinde elde edilen onuçlarla kıyalandığında, bulanık verilerle çözülen üper etkinlik odelinin ıralaa onuçlarının kein VZA odellerinden beklendiği oranda farklılaşadığı görülüştür. Dahaı, kein verilerin kullanılaı duruunda durulaştıraya bağlı paraetrelerin belirlenei orunu da ortadan kalkaktadır. 6. SONUÇLAR (RESULTS) Bu çalışada, bir iletişi uydu operatöründe gözlelenen fırlata aracı eçi probleini çözek için uygulanan kein ve bulanık VZA analizinin karşılaştıraı unuluştur. Çalışa kapaında, problein kein ve bulanık verilerle ifade edildiği durular için CCR, BCC ve üper etkinlik yönteleri uygulanış; her bir odelin ie he girdi odaklı he de çıktı odaklı veriyonları çözülüştür. Kein verilerin kullanılarak problein tanılandığı duruda CCR ve BCC odeliyle ta bir ıralaa elde edileeiş ve bu yöntelere kıyala alternatifleri ayırada daha başarılı olan üper etkinlik odeli kullanılıştır. Süper etkinlik odeliyle klaik CCR ve BCC yöntelerine kıyala daha gerçekçi bir ıralaa elde ediliştir. Aynı odelleri bulanık veriler için kullanabilek aacıyla uzan değerlendirelerindeki dilel değişkenler α-kee yönteiyle farklı α eviyeleri için durulaştırılıştır. Durulaştırılan bu verileri kullanan CCR ve BCC odelleri yine ta bir ıralaa üreteeiş ancak üper etkinlik odeliyle ta bir ıralaa üretiliştir. Elde edilen ıralaalarda bazı farklılıklar olaına rağen, farklı α eviyelerinde genellikle A1 ilk ırada yer alıştır. Bu onuç kein verilerle elde edilen onuçlarla tutarlılık göteriştir. Yine farklı α eviyelerinde girdi odaklı üper etkinlik odeli hep aynı ıralaayı üreteine rağen, çıktı odaklı üper etkinlik odelleri farklı ıralaalar üretiştir. Bu ıralaalar araından en akul ıralaanın ie A1, A3, A2, A4 ve A5 ıralaaı olduğu görülüştür. Diğer bir onuç ie α=0.8 eviyei dışındaki α değerleri için, girdi ve çıktı odaklı CCR ve BCC odellerinin farklı ıralaalar üretiş olaıdır. Genel olarak kein ve bulanık VZA odellerinde elde edilen onuçlar kıyalandığında, bulanık verilerle çözülen üper etkinlik odelinin ıralaa onuçlarını beklendiği oranda farklılaştıradığı görülüştür. Bulanık veriyonuyla karşılaştırıldığında kein üper etkinlik odeli anlalı ve yeterli bir ıralaa unaktadır. Bu duruun uhteel nedenleri kullanılan durulaştıra tekniği ve veri eti olabilir. Dolayııyla gelecek çalışalarda farklı durulaştıra tekniklerinin kullanılarak bu kıyalaanın geliştirilei planlanaktadır. KAYNAKLAR (REFERENCES) [1] Agarwal P, Sahai M, Mihra V, Bag M, Singh V. "A review of ulti-criteria deciion aking technique for upplier evaluation and election". International Journal of Indutrial Engineering Coputation, 2, , [2] Chai J, Liu JN, Ngai EW. "Application of deciion-aking technique in upplier election: A yteatic review of literature". Expert Syte with Application 40, , [3] Hatai-Marbini A, Erouznejad A, Tavana M. "A Taxonoy and Review of the Fuzzy Data Envelopent Analyi Literature: Two Decade in the Making". European Journal of Operational Reearch 214, , [4] Frank MV. "Chooing aong afety iproveent trategie: a dicuion with exaple of rik aeent and ulti-criteria deciion approache for NASA". Reliability Engineering & Syte Safety, , 1995.

10 30 G. Sena DAŞ, Taha TETİK/ GU J Sci, Part C, 5(1):21-30(2017) [5] Tavana M. "A ubjective aeent of alternative iion architecture for the huan exploration of Mar at NASA uing ulticriteria deciion aking". Coputer & Operation Reearch, , [6] Kahrian A, Öztokatlı M, Daş GS. "Selection of a counication atellite anufacturer uing MCDM ethod". In Recent Advance in Space Technologie (RAST), th International Conference, , [7] Charne A, Cooper W, Rhode E. "Meauring the efficiency of deciion-aking unit". European Journal of Operational Reearch, 2, , [8] Sheran HD, Zhu J. Service Productivity Manageent: Iproving Service Perforance uing Data Envelopent Analyi (DEA). Springer US, [9] Banker R, Charne A, Cooper W. "Soe odel for etiating technical and cale inefficiency in data envelopent analyi". Manageent Science, , [10] Yılaz B, Yurduev MA. "Ue Of Data Envelopent Analyi A A Multi Criteria Deciion Tool A Cae Of Irrigation Manageent". Matheatical and Coputational Application, Vol. 16, No. 3, , [11] Moheb-Alizadeh, H., Raouli, S., & Tavakkoli-Moghadda, R. (2011). The ue of ulti-criteria data envelopent analyi (MCDEA) for location allocation proble in a fuzzy environent. Expert Syte with Application, [12] Adler N, Friedan L, Sinuany-Stern Z. "Review of ranking ethod in the data envelopent analyi context". European Journal of Operational Reearch 140, , [13] Yang JL, Chiu HN, Tzeng G-H, Yeh RH. "Vendor election by integrated fuzzy MCDM technique with independent and interdependent relationhip". Inforation Science, , [14] Zadeh L. "Fuzzy et". Inforation and Control, , 1965). [15] Lertworairikula S, Fanga S-C, Joine JA, Nuttle HL. "Fuzzy data envelopent analyi (DEA): A poibility approach". Fuzzy Set and Syte, , [16] Angiz MZ, Erouznejad A, Mutafa A. "Fuzzy data envelopent analyi: A dicrete approach". Expert Syte with Application, , [17] Lertworairikul S, Fang S, Nuttle H, Joine J. "Fuzzy data envelopent analyi". Proceeding of the 9th Bellan Continuu, 342, Beijing, [18] Prakah T. Land Suitability Analyi for Agricultural Crop: A Fuzzy Multicriteria Deciion Making Approach. Mater Thei, Netherland: ITC Intitue, [19] Hu TH, Nian SH. "Interactive fuzzy deciion aided yte-a cae on public tranportation yte operation". Journal of Tranportation Taiwan, 10(4), 76-96, [20] Liou T-S, Wang M-JJ. "Ranking fuzzy nuber with integral value". Fuzzy Set and Syte, , [21] Federal Aviation Agency-FAA. "2013 Coercial Space Tranportation Report". Wahington, DC, USA, [22] Saaty TL. "Deciion aking with the analytic hierarchy proce". Int. J. Service Science, 83-98, 2008.