ETM ÖRGÜTLERNDE KARAR VERME SÜRECNDE ETK. Semra KIRANLI * Abdurrahman LAN ** ÖZET

Transkript

1 ETM ÖRGÜTLERNDE KARAR VERME SÜRECNDE ETK Semra KIRANLI * Abdurrahman LAN ** ÖZET Karar verme, yöneticilerin i yaamını en çok megul eden süreçlerin baında gelmektedir. Karar verme süreci; çok yönlü düünmeyi, olasılıkları hesaplamayı, karardan etkilenecek kiilerin durumlarını ve grup görülerini dikkate almayı, gerektirir. Eitim örgütlerinde hem çalıanların hem de üretim nesnesinin insan olmasından dolayı verilen kararlarda etki deerler söz konusu olabilmektedir. Etik karar verme, etik ilkeler dorultusunda hareket etmeyi gerektirir. Etik ile ilgili durumlar, görevleri, zorunlulukları içerir. Adalet, haklar, dürüstlük, hakkaniyet ilkeleri etik karar vermeyle ilgilidir. Etik karar verme, kiilerin kararlarımıza saygılı olmalarını istemek kadar onların kararlarına da saygılı olmayı gerektirir. Eitim örgütlerinde çok sayıda okul yöneticisi eitimde etik problemlerle karılamakta ve bunları çözme konusunda zorlanmaktadır. Bu çalımada, karar verme, etik karar verme, etik karar verme rehberleri, okul müdürlerinin yönetimde karılatıkları etik ikilemler, bunların sebepleri ve çözüm yolları, gelimi ülkelerin eitim derneklerinin belirledii etik ilkelere deinilmitir. Anahtar Kelimeler: Etik, etik karar verme, etik ikilem, etik ilkeler ETHICS IN THE PROCESS OF DECISION MAKING IN EDUCATIONAL ORGANIZATIONS ABSTRACT Decision-making is one of the foremost process make busy administrators in their professional life. Decison-making process requires multidirectional thinking, probability estimations, considering situations and views of others whom administrators decisions will affect. Due to both human resources and production object of educational organization are human so ethical values are always considered in decision-making. Ethical decision-making requires actions within ethical principles. Situations related to ethics contain tasks and obligations. Principles like justice, rights, honesty and fairness are related to ethical decisionmaking. While making ethical decisions, one must be respectful to other people s decisions as they expect respect from others for their decisions. In educational organisations a great number of school administrators have to face with ethical problems in education and have difficulties in solving them. This study contains decisionmaking, ethical decision-making, ethical decision-making guidelines, ethical dilemmas of school administrators related to ethics, causes of these dilemmas, solutions to them and some guidelines stated by educational institutions in some developed countries. Key Words: Ethics, ethical decision making, ethical dilemmas, principles of ethics. * Ankara Üniversitesi, Eitim Bilimleri Enstitüsü, EYTEP Anabilim Dalı Doktora örencisi sem-@usa.com ** Dr., Celal Bayar Üniversitesi, Demirci Eitim Fakültesi, abdurrahmanilgan@gmail.com 150

2 Eitim Örgütlerinde Karar Verme Sürecinde Etik Semra KIRANLI ve Abdurrahman LAN 1. Giri nsanlar yaamları boyunca sürekli kararlar vermek durumundadırlar. Karar vermek özgür bir bilincin ve sorumluluun göstergesidir. Karar vermek, yaamın ve insan olmanın anlamını gösterir. Karar verirken; pek çok seçenei ve seçeneklerin sonuçlarını ve pek çok insanı düünmek zorunda kalınabilir. Karar vermenin birçok deikenleri olmakla birlikte, bu deikenlerden önemli olanlarından birisi de etiktir. Bu çalımada; karar verme, etik karar verme, karar vermenin süreçleri, karar verme modelleri, etik karar verme rehberi, etik karar vermede karılaılan etik ikilemleri çözmede önemli olan etik ilkelere farklı eitim kurumlarından örnekler verilmitir. 2. Karar Verme Karar verme örgüt için önemli unsurlardan biridir. Karar verme süreci; çok yönlü düünmeyi, olasılıkları hesaplamayı, karardan etkilenecek kiilerin durumlarını dikkate almayı, grup görülerine bavurmayı gerektirir. Karar verme yönetimin kalbidir. Yönetimin tüm deer nitelikleri karar vermeye balı ve karar verme için gereklidir (Aydın, 1998, 26). Bir örgütün devamlılıı ve etkililii karar verme sürecine ve alınan kararların niteliine balıdır (Gürsel, 1997, 44; akt. Semerci, 2000, 192). Kararlar; günlük, daha önemli, kritik öneme sahip olanlar eklinde sınıflanabilinir (Barker, 1999,11). Örgütlerde karar verme, genel alamda yöneticilere özgü bir durum olup karar vermede çekimser kalanların mesleklerinde fazla ilerleyemeyecekleri söylenebilir (Folino, 1999,80). Karar verme sürecinde mevcut önyargılardan arınmak ve karar verme ilevi üzerine younlamak suretiyle güvenilir ve baarılı kararlar alınabilir (Dawson, 1995,10). Karar verme, belli bir eylem biçimine adapte olmaktır. Karar verme; bakaları adına sorumluluk alma, vaatte bulunma, söz verme, dier insanlardan karara katkı ve destekte bulunmalarını istemektir (Barker, 1999,17). Karar verme, insanlarda çok yönlü düünme yeteneini gerektirir. Karar verme aamasında düünmeyi engelleyen bazı önyargılar mevcut olabilir. Bu önyargılar; sorunların temelini basite alma, kararı kısa vadeli görme, tahminlere fazlaca güvenme olarak gruplanabilir. Bazen de karar verici durumundaki kiiler düünmeye vakit ayırmamak için bazı bahaneler bulabilirler. Bunlar ise; düünmek için fazla vakit yok, zaten düünüyorum, düünmek boa zaman kaybı, düünmek benim iim deil eklinde olabilir (Barker, 1999, 20 22). Karar verme, hem uzmanlık, hem deneyim gerektirir. Karar verme bir tasarım sürecidir. nsanlara, yetenee, amaca, zamana, uzmanlıa, o ana balı olarak karar verilir (Barker, 1999, 24) Karar vermede; yöneticinin sorumluluk alması uygulamadaki baarıyı arttırır (Baaran, 1989, 227). Yöneticiler; neyin, nerede, nasıl, ne zaman, kim tarafından yapılacaını bilmelidirler (Kaya, 1996, 94). Bir örgütte eylemi etkileyen her türlü yargı karar niteliindedir. Bu etkinin derecesi çözüm alternatiflerinin dikkatle deerlendirilmesi ve en uygun olanının seçilmesine balıdır. 3. Etik Karar Verme Karar vermek alternatifler arasından seçim yapma ilemidir. Ancak bu seçimin etik çerçeveler içerisinde olması her zaman mümkün olmayabilir. Bu balamda her karar etik sonuçlara neden olamayacaktır (Ergeneli ve Mert, 2003, 640; akt, Bekta ve Köseolu, 2007, 102). Dolayısıyla bir karar vermek için etik algısına önem vermesi gerekmektedir. Dier bir ifadeyle etik algılama, etik karar vermede odak noktasıdır. Konu veya davranıın etik önemini dikkate almayan birisi, etik karar verme süreciyle ilgilenmeyecektir. Fakat bunun yerine o kii etik sorgulanabilir kararları deerlendirmek için ekonomik rasyolar gibi dier kriterleri kullanabilecektir (Al- Khatib, vd., 2002: 99; akt, Bekta ve Köseolu, 2007, 102). Bu nedenle karar sürecinde etik algıyı salayan etik kodlar her zaman ön planda tutulmalıdır. 151

3 Türk Psikologlar Dernei (2004) etik karar verme sürecindeki aamaları u ekilde açıklamılardır: 1. Etik sorunun ve gerçekletii balamın belirlenmesi, 2. Olası eylem seçeneklerinin belirlenmesi, 3. Bunların her birinin kısa ve uzun erimli yarar ve zararlarının belirlenmesi 4. Tüm ilke ve kuralları deerlendirip, eylem olasılıklarından birinin seçilmesi, 5. Bu yönde harekete geçilmesi ve sonucun sorumluluunun alınması, 6. Bu eylemin sonucunun deerlendirilmesi ve 7. Eer sorun çözülmemi ise dier olasılıkların devreye girmesi. Etik karar vermede, etii ilgilendiren boyut bir kiinin karar vermesi deil, bir ilikide neye karar verdii ve vardıı kararlar dorultusunda gerçekte ne yaptııdır. Kiinin vermi olduu karar onun hedefidir. Kii hedefe ulatıında; istekleri tamamen veya geçici olarak gerçeklemi olur. Kiinin kararları, ya kendisi için ya da baka kii, kiiler için verilen kararlardır (Kuçuradi, 1999, 67). Etik kararlar, sadece kiisel tercihleri içerecek kadar basite indirgenemez. Örnein, çay mı kahve mi içeceine karar vermek kadar basit ve duyulara indirgenebilir deildir. Etik karar, dier insanların tercihlerine ters düebilecek kararlarımıza iyi sebepler belirleyerek, onların dorultusunda karar verebilmedir. Karar vermede her zaman tek bir çözüm yoktur. Etik durumları içeren kararlar karmaık ve çift yönlü durumlarda zor seçimleri gerektirebilir (Strike, Haller ve Saltis, 1988, 2). Kiilerin etik karar verme ve hedef belirlemelerinde çounlukla etik olmayan durumların söz konusu olduu, olabilecei söylenebilir. Karar verememe etii ilgilendirir. Karar verme sırasındaki kararsızlık ve ortaya çıkan ihtiyaçların çokluu etik çatımalar yaratabilir (Kuçuradi, 1999, 68). Kararsızlık, belirsizlik, karmaa, kararlatırıcıların çatıma yaaması ve tehlikeye itilmesini içeren sorunlardan kaynaklanabilir (Baaran, 1989, 228). Karar verme sırasında ortaya çıkan ihtiyaçların çok olması da etik açıdan çatımalar yaratabilir. Aynı anda birçok durum gerekli ve hedef olarak görülüyorsa kii bocalayıp seçim yapamayabilir. Bu durumda; kii ya en aır basan hedefler için karar verir, ya da her eyi göze alarak en anlamlı kararı cesurca alır (Kuçuradi, 1999, 69). Alınan karar, açık fikirlilik ve sebepleriyle beraber, ilgili kiilere açıklanmalıdır. Etik karar verme, etik ilkeler dorultusunda hareket etmeyi gerektirir. Etik ile ilgili durumlar, görevleri ve zorunlulukları içerir. Sonuçları önceden görünür zorlukları taıyacaı veya taıdıı halde, kararın adalet, haklar, dürüstlük, hakkaniyet ilkelerini içermesi etik karar vermeyle ilgilidir (Strike ve dierleri, 1988, 4). Jones ve Pollitt (1998, 709) etik karar verme sürencin unsurlarını; iletme operasyonlarında yasal içerik, liderlerin hikayeleri, effaflık, gücün sınırı, kodların uygulanması ve uzun süreli amaçlardaki maliyetler, eklinde açıklamılardır (akt. Bekta ve Köseolu, 2007, 102). Etik karar verme yasal içerikle balamalı ve yasal niyetle uygulanmalıdır. Bununla birlikte, iletme liderinin, etii, iletme sürecine ve kültürüne uyumlatırabilmesine gereksinim vardır. Etiin iletmenin bünyesine adapte edilmesi politikaların effaflıını salayacaktır. Ayrıca hilekâr kararların yapılmasını önleyerek ekonomik gücün kullanımı sınırlandırılacaktır. Kararlar daha sonra eitimler, uzun süreli maliyetlerin hesaplanmasında uygunluk ve alternatif eylemlerin yararlarını salayan etik kodların referansıyla verilecektir (Jones ve Pollitt, 1998, 709; akt. Bekta ve Köseolu, 2007, 102). Etik karar verirken; bazı ölçütler belirlenmitir (Strike ve dierleri, 1988, 19). Bunlar aaıdaki ekilde gruplanabilir. 1. nsanlara araç deil, amaç olarak bakılmalıdır. 2. nsanların özgürce seçimlerine saygılı olunmalıdır. 3. nsanlar eit haklara sahiplerdir ve onların istekleri de eit deerdedir. 4. nsanlar eit derecede sorumluluk duygusuna sahip olmalıdır. 5. En üst düzeyde yarar ile insanları eit düzeyde önemseme arasında, bir denge oluturulmalıdır. 6. Amaçlar; kararların yönünü belirler. 152

4 Eitim Örgütlerinde Karar Verme Sürecinde Etik Semra KIRANLI ve Abdurrahman LAN 7. Çounluun iyilii ile tek bir bireyin iyilii çatıırsa; etik ilkeler arasında çatıma olup, etik ikilemler yaanabilir. Çünkü birey deerlidir, amaçtır, saygındır. Bu balamda; birey mi, toplum mu çatıması yaanabilir. Bunlara, sonuçsal ve sonuçsal olmayan teoriler açısından farklı yaklaımlar mevcuttur. Ward (1965, 56) etik karar vermede kiinin kendinden kaynaklanan etkilerin unlar olabileceini ifade etmitir: (1) Kiilerin davranı tarzları kendilerinin özgür seçimlerini gösterir. Davranı sonuçları, alıkanlıklar kii ve grupların eilimleri önceden belirlenmi temellere dayalıdır. (2) Her kiinin kendine özgü öncelikli algıları ve pratik ilkeleri vardır. (3) Sorunları ve sonuçları tahmin etme yani, öngörü (sezgi) yetenei vardır. (4) Kiinin bilinci ve olaylara yaklaımı kendine özgüdür. Etik karar verme, kiilerin kararlarımıza saygılı olmalarını istemek kadar onların kararlarına da saygılı olmayı gerektirir. Bazı meslekler seçilirken bazen de bazı sorumluluklar, en batan kabul edilerek o meslee ilikin etik karar verilmi demektir. Örnein, öretmenlik mesleini seçen birisi için, bazı mesleklerde doal olarak görülebilecek bazı konu veya davranılar doal olmayabilir. Öretmen; giyim tarzı, özel hayatı, yaam tarzı ile ilgili bazı isteklerinden feragat etmeli ve topluma uygun ekilde yaamalıdır (Shapiro ve Stefkovich, 2001, 33). Toplumda bir feragat ahlakı, yani dierlerini düünme olarak tanımlanan diergamlık (altruism) ahlakı vardır. Feragat ahlakında, bütün ahlak buyrukları birlikte yaanılan toplumun yararınadır (Akarsu, 1982, 35). Pensylvania daki (A.B.D.) bir mahkeme kararına göre, öretmenin örenci yetitirmede karakter geliimi üzerine etkisi vardır. Öretmenin hayatının, i hayatına yansıması önemlidir. Öretmen, örenciye örnek olmalıdır. (Demitchell, 1993, 221; akt; Shapiro ve Stefkovich, 2001, 32). Etik karar verme kiilerin karar anında doruluk sürecinin balaması için, daha önceden kurumda ve toplumda etik bir yaantı içinde olmalarını gerektirir Etik Karar Vermeyi Etkileyen Faktörler Stainer and Stainer (1995, 5; akt. Bekta ve Köseolu, 2007, 104) e göre i ortamının durumu, yapılması gereken görev, grubun emsalleri, liderlik tarzı ve geçmi deneyimler yönetimlerin etik kararını etkileyen 5 temel faktörüdür. Cleek ve Leonard da etik karar vermeyi etkileyen faktörleri aaıdaki ekil 1 deki gibi karakterize etmektedirler (akt. Bekta ve Köseolu, 2007, 105). Etik kararların tarihsel geçmii bu yöndeki eilimleri etkilemektedir. Dier bir ifadeyle, iletmenin kültüründe etik karar verme davranıı ne kadar benimsenirse, etki karar vermenin de o kadar baarılı olacaı söylenebilir. Ayrıca geçmiin gelecei yansıtacaı anlayıından hareketle iletmenin kuruluundaki anlayıın dahi iletmenin daha sonra verecei etik kararlarında önemli bir unsur olacaı da varsayılabilir. Dolayısıyla iletmenin kurulu felsefelerine entegre edilen etik kodlar etik karar vermede her zaman önemli bir unsur olabilecektir. 153

5 ekil 1. Cleek, M, A. ve Sltrerry, L. (1998). Can Corporate Codes of Ethics Influence Behavior?, Journal of Business Ethics, 16:6, s. 621; akt. Bekta ve Köseolu, 2007, 104. Atmaca, Can, Çankaya, Demet, ve Ertem (2005) mühendislerin i yaamında, insanlarla ilikilerinde tutum ve davranılarını, tercihlerini belirlerken, mühendis kimliklerinin dıında daha bir çok kimliin sahibi ve bunların sorumluluunu taıdıklarını, ekonomik ve siyasi koulların, toplumsal kültürel etmenlerin de etik karar verme süreçlerini nasıl etkileyeceini ve bunlara karı nasıl tutum ve davranılar sergilenmesi gerektiini de deerlendirmek zorunda olduunu ifade etmilerdir. 4. Örnek Etik Karar Verme Rehberleri Etik karar verme ile ilgili çeitli modeller gelitirilmitir. Bu modeller birbirlerine önemli ölçüde benzerlik gösterir. Aaıda belirtilen model karar vermede kullanılabilir. Bu model 8 adım içerir (Berlandi, 1997; akt, Karagöz, 2004). Bunlar: * Problem hakkında geriye dönük bilgi elde etme, * Problemin etik yönlerini tanımlama, * Kararla ilgili kiiyi tanımlama, * Olası seçenekleri ve bu seçeneklerin sonuçlarını tanımlama, * Geçerli etik teori ve ilkelere bavurma, * Etik çıkmazı çözme, * Kararı uygulama, * Eylemin sonuçlarını deerlendirme. MacDonald (2001) etik karar vermeyle ilgili yardım amacıyla bir rehber gelitirmitir. Ancak bir formül olarak ve iyi karar vermenin kesin garantisi olarak düünülmemesi gereken bir rehber hazırlamıtır. Oluturulan etik karar verme basamaklarının sırası zorunlu deildir, gerektiinde bir durumdan bir sonrakine atlanabilir. 154

6 Eitim Örgütlerinde Karar Verme Sürecinde Etik Semra KIRANLI ve Abdurrahman LAN a) Etik boyutların tanımlanması: Birinci adım; kararın etik açıdan önemini belirlemektir. ki veya daha fazla ölçüt arasında yada doru arasındaki çatımaları içeren ipuçları, toplanması önemlidir. b) Konuyla ilgili kiiler ve onlarla olan ilikilerin belirlenmesi: Kararın merkezinde kimin, kimlerin olduu dikkatlice belirlenmelidir. Bu belirlemede yaratıcı ve iyimser olunmalıdır. Kiiler arasındaki ilikiler belirlenmelidir. Kiilerin sizinle ve bakalarıyla, ilgili kurulularla olan balantılarını bilmeniz gereklidir. c) Ölçütlerin belirlenmesi: Bu kararın verilmesinde paylaılan deerler dorultusunda düünerek karar vermelidir. Kiilere güven ve adalet konusunda bir sıkıntı olmadıı konusunda garanti verilmelidir. Kiilerin zarar görüp görmeyecei, onlara yardım edilip edilemeyecei belirlenmelidir. d) Yararların ve sorumlulukların dengelenmesi: Çok yönlü düünülerek belirlenen yararlar; çeitli kiiler açısından fiziksel, duygusal, ekonomik, sosyal boyutları, güvenirlilii ve ilkelere uygunluu içermelidir. Bazen, sorumluluklar ilgili kiilerin fiziksel ve ruhsal açıdan sorun yaamasına sebep olacak ekonomik bedelleri ve ilgili deerleri inkar etmeyi gerektirebilir. e) Benzer durumların incelenmesi: Buna benzer baka kararlar ve onlarda izlenen yol düünülmelidir. O zamanki kararların ne kadar doru olduu ve bu anda geçerliliini koruyup korumadıını, farklılık gösteriyorsa ne yönde olduu dikkate alınmalıdır. f) Konu ile ilgili kiilerle görüülmesi: Görümenin doruluk boyutu önemsenmelidir. Zamanın el verdii ölçüde, mümkün olduu kadar konu ile ilgili pek çok kii ile kararlar tartıılmalıdır. lgili kiilerin görüleri alınarak, görülerin nedenleri örenilmelidir. g) Yasalar ve örgütsel kurallara uygun karar verme: Bazı kararlar, öncelikle yasalar dorultusunda alınır. Miller ve Davis (1996) de etik karar vermede pratik rehber gelitirmilerdir. Rehber, aaıda ayrıntılı olarak verilmitir. a) Problemin tanımlanması: Durumla ilgili bilgi toplama sırasında oldukça seçici ve yansız olmalıdır. Fikirleri bir yere yazmak kolaylık salayacaktır. Gerçekleri, tahminleri, üpheleri, varsayımları not etmelidir. Kiiler, örgüt ile ilgili karar verirken sorular sormalıdır: Etik mi? yasal mı? mesleki mi? yoksa bilimsel problem mi? bunların birleimi mi? Yasal sorun varsa, yasal tavsiye alınmalıdır. Kiiler kendilerine bazı sorular sormalıdırlar, (1) Bu durum beni ilgilendirir mi? (2) Ben kimim? Ne yapmalıyım? (3) Bu durum çalıanlarla mı? Kurumla mı? Politikalarla mı? Bürokrasi ile ilgili mi? b) Etik ilkelerin uygulanması: Problem karmaıksa, çözüm kolay görünmüyorsa, etik karar verme basamakları kullanılmalıdır. Bunlar u ekilde belirtilmitir: (1) kilemin doasını boyutlarını belirleyerek, problemi çeitli yönlerden incelemelidir. (2) Etik ilkelerin tamamı dikkate alınmalıdır. Bu durumda; hangi etik ilkelerin dikkate alınması gerektiini, önceliini belirlemelidir. (3). Mesleki açıdan karar vermede; en doru mesleki literatür taranmalıdır. (4). Tecrübeli profesyonel meslektaların görü ve fikirlerini almalıdır. Toplanan bilgiler onlarla birlikte gözden geçirilmelidir (5) Etik ikilemi çözmede yardımcı olacakları düünülen ulusal kurululara bavurulmalıdır. c) Belirgin yeteneklerin harekete geçirilmesi: Mümkünse beyin fırtınası kullanmalıdır. Yaratıcı olmalı ve bireylerin seçimlerini dikkate almalıdır. Seçimleri genel bir hale getirmede mümkünse en azından bir meslektatan yardım alınmalıdır. d) Karar verme aamasına geçilmesi: Belirgin tüm seçimlerin sonuçlarını dikkate almalı ve karar verme tarzı belirlenmelidir. Toplanan bilgiler dikkate alınarak, öncelikleri ve sonuçları belirlenmelidir. Problemli ve istenmeyen sonuçlar elenmelidir. Bulut ( sosyal hizmet uzmanlarının etik çıkmazlarda kullanabilecei karar verme sürecini u ekilde açıklamıtır: 1. Problemi tanımlamak: Her dilemma farklıdır. Bu nedenle belirli bir reçete yoktur. Her uzman farklı kurallara dayanarak kararlar verebilir. 2. Problem ile ilgili deikenleri açıklamak: Problem (hangi problem); problemin olutuu ortamdaki insanlar, uzman rolü; kurumun ilikisi; dier deikenler. 155

7 3. Dierlerinden geri bildirim almak: sosyal hizmet uzmanı, supervizor ile ve dier uzmanlarla görüür. 4. Bu çatımalı durum (çıkmaz) için hangi deerler ve etik standartların uygulanabilecei konusunda çalıma yapmak. 5. Etik ilkeler dorultusunda dilemmayı deerlendirmek. 6. Mümkün alternatifleri olası sonuçlarıyla birlikte tanımlamak ve sıralamak. 7. Her alternatifin olumlu ve olumsuz yönlerini deerlendirmek ve son olarak 8. Karar vermektir Etik Karar Verme Süreci çin Bir Model Önerisi Bekta ve Köseolu (2007, ) literatürdeki belli balı etik karar verme modellerini; Bartel Modeli, Cavanagh Modeli, Bommer Modeli, Pruden Modeli, Kohlberg in Bilisel Ahlak Geliimi Modeli, Hunt ve Vitell in Etik Karar Verme Modeli ve Etzioni nin Ilımlı Deontoloji Kuramı eklinde sıraladıkları modellerin yönetsel faaliyetlere odaklanmakla birlikte birtakım eksik yönleri olduunu belirtmilerdir. Özellikle bireysellii oluturan faktörlerin ve örgütün bulunduu çevreler düünülerek oluabilecek nihai kararın etik veya etik dıı olmasının tartııldıı modeller üzerinde durulmaktadır. Bu nedenle iletmelerde stratejik düünce tarzıyla hareket edilebilmesi için, etik kodlar eksenli bir karar verme modelinin gelitirilmesi yazarlar tarafından gereklilik arzettii için ortaya konulmutur. Modelin eitim örgütlerindeki etik kararlara katkı salayabilecei varsayılarak, öeleri aaıda açıklanmıtır (Bekta ve Köseolu, 2007, ): 1. Problemin Tespiti: Öncelikli olarak problemin tespitinde etik kodlar ile uyumazlıkların tespiti yapılmalıdır. Ayrıca iletmenin vizyonu ve misyonu ile zıt olabilecek konular açıklıa kavuturulmalıdır. 2. Bilgi Toplama: Bu aama etik kararın en önemli basamaı oalrak düünülebilir. Çünkü bilgi toplamada zaman baskısı daha fazladır. Dolayısıyla bilgiye kolay ulama çabaları, karar vericilere daha cazip geleceinden etik kodlara uymayan davranıları sergileyebilirler. Bu da iletmenin imajını zedeleyecek istenmeyen sonuçlara kadar gidebilecek durumlara neden olabilir. 3. Potansiyel Kararlar: Bu safha da etik kodlardan hareketle toplanan bilgilerin deerlendirilerek potansiyel kararların ortaya çıkarılmasıdır. Burada potansiyel kararlar etik kodlarına göre niyet ve oluabilecek sonuç çerçevesinde deerlendirilir. Aynı zamanda bu potansiyel kararlar iletmenin vizyonuna ve misyonuna hizmet etmesi gerekmektedir. 4. Kararın seçimi: Dördüncü safha nihai kararın verilmesidir. Nihai kararın hangi niyete göre verildii ve mutmemel sonuçların etkileenler üzerinde nasıl bir etki yaratacaı önemlidir. Bu nedenle nihai kararda etkileenlerin hepsinin tatminkâr olması problemin bir daha gündeme gelmemesini salayacaktır. 5. Uygulama: Bu safhada kararın uygulamasında etik kodlara uygunluu salanmalıdır. Verilen karar etik kodlar ile uyumlu olabilir. Ancak uygulamada yapılabilecek etik dıı davranılar kararın etikliliini perdeleyecektir. 6. Sonuç: Kararın uygulanması ile ortaya çıkan sonuçlar etik kodlar ile uyumlu olmak zorundadır. Bu durum salanamadıı takdirde, iletme hem iç hem dı çevreye karı prestij kaybedecektir. Bu da faaliyetleri ciddi olarak olumsuz yönde etkileyecektir. Önerilen modelin temeli, etik geçmie ve etik yaklaımlardan oluturulan etik kodların ve iletmenin iç ve dı çevresine göre belirlenen vizyon ve misyonun uyumlu olması üzerine kurgulanmıtır. Karar vermenin sürecinde üzerinde önemle durulmaz ise verilen karar daima etik olarak tartıılmaya açık olacaktır. Modeli uygulamaya koymadan önce iletmeler ilk olarak hedeflerine, kültürüne uygun etik kodları gelitirmesi gerekmektedir. Daha sonra modelin ilerlii bütün temel öeler arasındaki geçi kararın etik kodlara uyumunun dikkat edilmesine balıdır. Eer ki basamaklarda etik kodlara uygun olmayan bir taraf varsa, bu konuda etik olan sonuçlara ulaılıp dier basamaa geçilmelidir. Bu geçilerde en önemli unsur, iç ve dı çevreye odaklanılarak etik kodlara uygun geçilerin yapılabilmesidir. 156

8 Eitim Örgütlerinde Karar Verme Sürecinde Etik Semra KIRANLI ve Abdurrahman LAN 5. Okul Yönetiminde Okul Liderlerinin Etii Dikkate Almaları ve Sorumluluk Bilinci Etii ilkeleri dikkate alan liderler, karar verirken ileri doru yapmakla birlikte, aırlıklı olarak doru eyleri yapmakla ilgilenirler. Greenfield (1991), müdürlerin her gün etik ikilemlerle karılatıklarını, topluma, meslee, yönetime, örencilere karı sorumlulukları olduunda; neyin doru neyin yanlı olduunu neyin yapılması gerektiini, hangi görüün etik açısından doru olduunun her zaman önceden belirlenemediini belirtmektedir. Çok sayıda okul yöneticisi eitimde etik problemlerle karılamakta bunları çözme konusunda zorlanmaktadırlar. Aslında, herkes yalan söylemenin, aldatmanın, rüvetin, istismarın, tacizin, sözünde durmamanın yanlı olduu konusunda aynı fikirde oldukları halde yine de bu tür davranılarla karılaılmaktadır. Beck ve Murphy (1994) e göre iyi bir yaam için gerekli artlardan bazıları kiinin gücünü ve varlıını kullanırken adalet, hak, deer, eitlik, eletiri, kavramlarını kullanabilmesidir. Kiiler toplumda giderek daha bencil ve hırslı hale gelmilerdir. Bu durum da dier gamlıı (bireylerin çevreye duyarlı kılınması) devreye sokmak gereklidir. Böylelikle etik davranılar gelitirilebilir. 6. Okul Müdürlerinin Yönetimde Karılatıkları Etik kilemler Okul müdürleri, öretmenler, örenciler, veliler ve çevre ile ilgili birçok yönetsel karar vermek zorundadırlar. Karar vermede etie uygun davranmaya çalısalar dahi, etik ikilemleri çözümlemede oldukça zorlandıkları anların olması mümkündür. Kidder, (1995) in tanımladıı gibi etik ikilem sadece doruyla yanlı arasında seçim yapmak deil, aynı zamanda iki doru arasında da seçim yapmaktır. Rüvetin, ahlaktan bir sapma olabilecei bilinir. Örnein; kıt kaynakların çok baarılı bir müfredat için mi? yoksa okuldan örencilerin kayıtlarının silinmesini engelleme programına mı harcanacaına karar verme, bir ikilem oluturur. kilemler, sıkıca balanılan deerlerin çatıması sonucunda ortaya çıkar. Hem öretmen özerkliine, hem de örenci baarısına deer veren bir müdür, öretmen beklentilerini azaltacak bir politikayı harekete geçirmek isteyince, bir ikilemle karılaacaktır. Bu tür çatımanın çok sık ortaya çıkması, müdürlerin çounlukla rekabetçi deer ve menfaatleri olan çok sayıda kiiye karı sorumlulukları olan, kamu görevlilileri olmalarındandır. Bu tür çatımalara unlar örnek olarak verilebilir: (1) Eer okulun psikolojik danımanı bir örencinin özel bir durumunu biliyorsa anne-babasına haber vermeli mi? (2) Örenciler, yöneticilerin kızacaı, ancak kendilerinin istedii bir kiiyi, okula bir konferans vermeye davet edebilirler mi? (3) Müdür, öretmenin not deerlendirmesinin, sorgulanabilir bir konu olması sebebiyle velilere karı öretmeninin yanında olup onu desteklemeli mi? Bazı aratırmalar, yöneticilerin zorunlulukları, etik karar verme üzerinde özel baskı yarattıını göstermitir (Strike ve dierleri, 1988). Kirby, Paradise ve Protti (1992) yöneticilere, normalde herhangi bir yöneticinin hayali ikilemleri nasıl deerlendireceini sorduklarında aldıkları cevaplar, üstlerinin en az karı çıkacakları yolu seçecekleri ya da resmi uygulama neyi gerektiriyorsa onu yapacakları yolundaydı. Bu da norm u yansıtmaktadır Okul yöneticilerinin Karılatıkları Etik kilemlerin Sebepleri Okul yöneticilerinin karılatıkları etik ikilemlerin sebepleri, etik kodlar ve çoklu yaklaımlar açısından sebepler olmak üzere iki grupta incelenebilir. Etik kodlar açısından olan ikilem sebeplerine unlar örnek verilebilir: (1) Kiinin kiisel ve mesleki etik kodları arasında çatımalar olabilir. (2) Meslek kodlarının kendi aralarında, bireyin kiisel etik kodu, meslein gerektirdii etik kodla çatımasıyla veya birey, iki veya daha fazla meslekte eitim görmüse gerçekleir. Bir meslein ilkeleri, dierinden farklı olabilir. Dolayısıyla, bir mesleki kod uyumazlıkları olabilir. Bir yöneticinin etik olarak gördüü, dieri için etik olmayabilir, bireysel algılarda deikenlik olabilir. (4) Liderin kiisel ve mesleki etik kodlarıyla, toplumun gelenek ve uygulamalarının çatımasıdır (Shapiro ve Stefkovich, 2001). 157

9 Etik yaklaımlar açısından etik ikilem sebeplerine; farklı menfaatler arasında deer çatımasının olması, eitlii ve doruluu salayan birkaç bakı açısının aynı olayda birlikte bulunması, belli durumlarda, eitimciler açısından tahmin edilir veya görünür sonuçlar olması, örnek olarak verilebilir (Carter, 1999). kilemleri gidermede, örencilerin ihtiyacına uygun, etik ilkelere sahip, eitim yöneticileri yetitirilmelidir. Özellikle devlet okulları, demokratik toplumda, örencilere görev ve sorumluluk kazandıran en önemli merkez olmalıdır. Eitim yönetiminde etik, sadece örencilerin ihtiyaçlarını göz önüne almaz. Aynı zamanda örencilerin, eitimin en temel unsuru olduu konusunda odaklaır. Eitimde etik yönden en temel ilke, örencilerin lehine, en iyi ekilde hizmet etmek ilkesidir. Eitim yöneticisi, karar verme ve davranılarında, örencilerin iyiliini en temel deer olarak ele almalıdır (Shapiro ve Stefkovich, 2001) Okul Müdürlerinin Yönetimde Karılatıkları Etik kilemlerin Çözüm Yolları Etik felsefecileri, karmaık ikilemlere kolayca cevaplar verebilen, herhangi bir formül kitabının olmadıı konusunda genelde hem fikirdirler. Ancak ikilemler konusunda bazı tavsiyelerde bulunurlar. Eitim liderleri, etik standartlar konusunda bilgili olmalıdır (Starrat, 1991). Liderler, ikilemleri çeitli görülere göre inceleyebilirler. Bu görülere unlar örnek olabilir: (1) Her seçenek ve davranıın sonuçlarının, kimleri ne ekilde etkileyecei önemlidir. (2) nsanlar, herkesin yaygın olarak kabul ettii davranılara uyarak, dünyanın daha iyi bir yer olacaını düünerek, etik kurallarını kullanırlar. (3) Benzer durumlarda bize nasıl davranılmasını istersek bakalarına öyle davranmalıyız ki buna altın kural denir (Fieser,1998). Liderler, etik konuları yeterli sıklıkta yeniden ekillendirmelidir. Kidder (1995) e göre bariz ikilemler, aslında üçlemlerdir. Her iki yoldan da kaçınan veya düünmekten kaçınan, üçüncü bir yol vardır. Örnein; bir ödevin konusuna itiraz eden örenci velisiyle karılatıında öretmenin, farklı bir ödev belirleyerek, uzlaabilmesi gereklidir. Böylece akademik dürüstlüünü, veli haklarına takılmadan muhafaza etmi olur. Sonuçta liderler, kendilerini her nereye götürürse götürsün uurlu olduklarını yansıtma alıkanlıklarına sahip olmalıdırlar. 7. Eitim Örgütleri Çalıanlarının Etik lkelerine Örnekler Bazı gelimi ülkelerde oluturulan dernekler, kendi eitim kurumları bünyesinde okula, yöneticiye, öretmene ve rehberlik ve psikolojik danıma uzmanlarına yönelik etik ilkeler belirlemitir. Bu ilkeleri, zaman zaman toplanıp görüerek daha güncel hale getirmektedirler. Bunlara aaıda bazı örnekler verilmitir Amerikan Okul Yöneticileri Dernei nin Belirledii Etik lkeler Eitim yöneticisinin mesleki davranıı, etik kodlara uygun olmalıdır. Etik kodları hem idealist, hem de pratik (uygulanabilir) olmalıdır ki tüm eitim yöneticileri makul bir ekilde uygulayabilsinler. Okul yöneticileri, okulların halka ait, herkese açık eitim hizmeti sunan kurumlar olduunu kabul etmelidirler. Bununla beraber, tüm eitim yöneticileri, okulda ve toplumda, mesleki liderlik görevini yerine getirme sorumluluunu kabul ederler. Bu sorumluluk, yöneticilerin örnek alınacak mesleki davranı standartlarına sahip olmalarını gerektirir. Yöneticinin davranılarının toplum, meslekle ilgili kiiler ve örenciler tarafından görülüp deerlendirilecei bilinmelidir. Eitim yöneticisinin ilkeleri, tek bir etik yaklaımı deil, birkaç etik yaklaımı birlikte kullanmayı gerektirir. Eitim yöneticisi, aaıdaki standart ilkelere uymayı kabul eder (Duke,1998): a) Tüm karar verme ve davranılarının temel deeri olan örencilerin iyilii için çalıır. b) Mesleki sorumluluklarını doruluk ve dürüstlük ile yerine getirir. c) Görevin gerektirdii ödevleri, kuralları destekler, tüm bireylerin vatandalık ve insan haklarını korur. d) Bölgesel ve milli kanunlara uyar. Bilerek, bilmeyerek, dorudan ya da dolaylı olarak hükümete zarar veren kurumları desteklemez, üye olmaz. e) Devletin yönetimde bulunan eitim kurulunun politikalarını ve okul yönetimiyle ilgili kural ve düzenlemeleri yerine getirir. 158

10 Eitim Örgütlerinde Karar Verme Sürecinde Etik Semra KIRANLI ve Abdurrahman LAN f) Eitim hedeflerine uymayan düzenlemeleri, politikaları, kanunları, doru hale getirmek için, uygun önlemler almaya çalıır. g) Politik, sosyal, dini, ekonomik ya da benzer etkiler vasıtalarıyla, mesleki statüsünü kullanarak, ahsi menfaat elde etmekten kaçınır. h) Çalıanları için, akademik derece ve mesleki sertifikayı, sadece onaylı, güvenilir (yasal) kurumlardan olmak kouluyla kabul eder. i) Standartlara sadık kalır. Aratırma ve sürekli mesleki geliim vasıtasıyla, meslein etkinliini gelitirmeye çalıır Amerikan Rehberlik Dernei nin Belirledii Etik lkeler Forester ve Davis (2001), dernein belirledii etik ilkeleri u ekilde sıralamıtır: a) Otonomi; baımsızlık fikrine hitap eden bir ilkedir. Bu ilkenin esası bireye seçme ve hareket serbestliini tanımasıdır. Bu, danımanların uygun olduu zamanlarda kiilere, kendi kararlarını verebilmeleri, kendi deerleri dorultusunda hareket etmeleri için cesaretlendirme sorumluluuna hitap eder. Bireyin yaadıı toplumda, belirli bir ortam içinde, kararlarının ve deerlerinin nasıl algılanıp, algılanmayacaını ve bakalarının haklarına tecavüz etmemek için yapabileceklerini anlaması için, yardım edilmelidir b) Zarar vermeme; bakalarına (dier insanlara) zarar vermemelidir. Zarar vermemek her eyden önce gelir. Bu ilke, hem kasıtlı olarak zarar verme fikrini, hem de bakalarına zarar verme riskini taıyan faaliyetlerle ilgilenmeyi gerektirir. c) Yararlılık; danımanın sorumluluunun, kiilerin iyiliine katkıda bulunmak olduunu yansıtan ilkedir. Kısaca, iyi olanı yapmak, lehinde çalımak ve aynı zamanda mümkün oldukça zarar vermeyi engellemektir. d) Adalet; tüm bireylere aynı muamele anlamına gelmez. Adalet; eit olanlara, eit; olmayanlara farklılıkları ölçüsünde, farklı davranmaktır (Aristo nun anlayıı). Eer bir birey, pozitif ayrımcılık hak ediyorsa, danıman bireye farklı muamele etmesinin uygunluunu ve gerekliliini açıklayarak, akılcı bir sebep gelitirir. e) Sadakat; balılık, inançlık, onur verici olmayı içeren bir ilkedir. Eer gelime varsa, hizmet alan kiiler, danımana güvenmelidir Sydney Üniversitesi nsani Etik Komitesi nin Etik lkeleri Briody (2002), komitenin etik ilkelerini aaıdaki gibi açıklamıtır: a) Mesleimden gurur duyuyorum. b) Mesleki itibar ve kendi deerlerin dorultusunda davranacaım. c) Mesleki geliim ve ilerleme göstermeye çalıacaım. d) Okuldaki öretmenlerle ve yöneticilerle uyum içinde çalıacaım. e) Okulda ve sosyal hayatta aktif rolleri oynayacaım. f.)okulda eitimin gelimesinde ve ilerlemesinde aktif olarak çalıacaım. g) Hizmet ederken, sabırlı, dürüst, adil, olacaım. h) Dier insanlara, itibar ve saygı ile muamele edeceim. i) Vatandalıın yüksek standartları gibi konuları örencilerime anlatmaya çalıacaım. j) Her bir örencinin gelecekteki hayatını, üretici ve daha verimli hale getirmesinde ilham kaynaı olmaya kendimi adayacaım Minnesota Öretmenleri ve Yöneticileri için Etik lkeleri Etik kodlar, mesleki davranıı tanımlayan ilkeler bütünüdür. Hepsi, lisanslı öretmen ve yöneticiler için geçerlidir. Gücünü yasalardan alırlar (Lee, 2000): 159

11 I. Öretmenler için etik ilkeleri a) Öretmen, ayrımcılıa dayanmayan eitim hizmeti vermelidir. b) Örencisini güvenlik ya da salık açısından zararlı durumlardan korumak için gerekli çabayı göstermelidir. c) Sadece, yasa tarafından gerekli görülmesi veya mesleki amaca hizmet etmesi durumlarında, kiiler hakkında gizli bilgiler açıa vurulur. d) Örenmeye yönelik bir atmosfer salamak için, otoriteyi disiplinli bir ekilde kullanarak davranır. e) Örencilerle, ebeveynleriyle ve meslektalarıyla olan ilikilerini kiisel çıkarları için kullanmamalıdır. f) Öretim sorumlulukları, sadece otorite temsilciliine yetkili personele (diplomalı) verilir. g) Sorun olan meseleleri hiçbir ekilde örtbas etmez ya da çarpıtmaz. h) Öretmenlik nitelikleri ya da öretmenin kendi nitelikleri hakkındaki gerçek ve kayıtları deitirip, yanlı ekilde kullanmaz. i) Örenciler ya da meslektalar hakkında bilerek, yanlı ya da kötü niyetli ifade vermez. j) Öretmenlik meslei için, gerekli ya da uygun lisansa sahip ise, anlamayı kabul eder. II. Okul müdürleri için etik ilkeleri a) Yönetici, ayrımcılıa dayanmayan eitim hizmetleri vermelidir. b) Örencisini ve personelini dorudan zararlı durumlardan salıklı ve güvenli bir ekilde akla yatkın ekilde korumalıdır. c) Örenmeye yönelik bir atmosfer salamak için, mantıklı bir ekilde davranır. d) Örenciler, ana-babalar, makam, personel, i arkadalarıyla mesleki ilikileri, kiisel çıkarları için kullanmamalıdır. e) Sadece mesleki zorlama olursa, eyalet ve federal kanunlar ve okulun balı olduu bölge politikalarını uygun ekilde, açıa vurur. f) Yönetici, eitim kadrosu, personel ile ilgili gerçekleri ve kayıtları deitirmez ve hatalı kullanmaz. g) Kasıtlı bir ekilde, örencileri, örencilerin aileleri, personeli ve meslektaları hakkında hatalı ve zararlı söz sarf etmez. h) Mesleki adalete yakımayan, hediye, öncelik... vb. avantajları kabul etmez. 8. SONUÇ nsanların davranılarını ve amaçlarını belirleyen en önemli etken aldıkları kararlardır. Kararı almak, onu uygulama ile baarıya ulaır. Kararlarımızda; önceki kararlarımız, bilgimiz, tecrübemiz, sezgilerimiz, beklentilerimiz, kararlarımızla ilgili kii veya durumlar etkili olurlar. Etik karar verme kiilere karı sorumlu olmayı, kararsızlıkla ba edebilmeyi, dier gamlıı, altın kurala uymayı gerektirir. Etik karar verme hem etii, hem de karar vermeyi birletirir. Karar verme sırasında çeitli ikilemler ile karılaılması mümkündür. kilemlerin çözümlenebilmesi için kiilere rehberlik edebilecek etik ilkelere sahip olunmalıdır. Her örgütün kendi içinde devamlı güncelletirebilecei etik karar verme rehberi oluturması çalıanlarının etik ilkelere uymalarına katkı salayabilecektir. 160

12 Eitim Örgütlerinde Karar Verme Sürecinde Etik Semra KIRANLI ve Abdurrahman LAN KAYNAKÇA Akarsu, B. (1982). Ahlak Öretileri. (Birinci basım). stanbul: Remzi Kitabevi Atmaca, M., Can, S., Çankaya, S., Demet, Y. ve Ertem,. (2005). Mühendislik Felsefesi ve Etik. TMMOB Harita ve Kadastro Odası 10. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kuruluu Kurultayı. Ankara. Aydın, M. (1998). Eitim Yönetimi. (Beinci Baskı). Ankara: Hatipolu Yayınevi. Barker, A. (1999). Karar Verme (Çev. A. Çimen). stanbul: Tima Yayınları. Beck, L; Murphy, J (1994) Preparing Ethical Leaders, Overwieving Current Efforts and Analyzing Forces that have Shaped them. Houston, Annual Meeting of the Universtiy Council for Educational Administration Bekta, Ç. ve Köseolu, M. A. (2007). Etik Kodların Yönetsel Karar Alma Sürecine Etkileri Ve Bir Model Önerisi., Güç Endüstri likileri ve nsan Kaynakları Dergisi. Cilt:9, Sayı:2, Nisan. Briody, G. (2002). Code of Ethies in Sydney University, Ten Principles. Retrieved, December, Web, human/com/commit.htm Baaran,. (1989). Yönetim. (kinci Basım). Ankara. Gül Yayınevi. Bulut, I. (2007). Sosyal Hizmet Meslei, Kullanılan Yaklaımlar ve Mesleki Etik. Eriim Tarihi: Carter, M. (1999). Complete Guide to Ethics Management, An Ethics Toolkits for Managers. Retrieved, November, Web, http// www. mapnp.org/library/ethics.gde.htm Dawson, R. (1995). Güvenli Karar Alma Rehberi (Çev. E. Kütevin, Z. Kütevin). Ankara. nkılâp Kitabevi. (Orijinal Eserin Yayım Tarihi 1993). Duke, L. (1998). School Leadership and Instructional Improvement. London: Random House. Fieser, J. (1998). Intenet Encyclopedia of Philosophy, Ethics. Retrieved, Temmuz, 20, 2002, Web, http//www//utm.edu. research/ieple/ ethics/htm/ Foline, D. (1999). Etkili Karar Verme Rehberi, (Çev. S. Yarmanlı) stanbul: Hayat Yayıncılık. (Orijinal Eserin yayım Tarihi 1997). Forester, M. Davis, T. (2001). American Counciling Association Moral Principles, Retrieved, January, 2002, Web, http,// principles/htm 161

13 Greenfield, W (1991). Rationale and Methods to Articulate Ethics and Administrator Training. Chicago, Annual Meeting of the American Educational Research Association. Karaöz, S. (2004). Cerrahi Hemirelii ve Etik. Cumhuriyet Üniversitesi Hemirelik Yüksekokulu Dergisi. 4, (1). Kaya, Y. (1996). Eitim Yönetimi (Altınca Basım). Ankara: Bilim Yayınları. Kidder, R. (1995). How Good People Make True Choices. New York: William Morrow. Kirby, P. C., Paradise, L. V. ve Protti. R. (1992). Ethical Reasoning of Educational Administrators, Structuring Inguiry Around the Problem of practice. Journal of Educational Administration,Number: 30, Vol.4, Kuçuradi, I. (1999). Etik. Ankara: Türkiye Felsefe Kurumu Yayınları. Lee, J (2000). Code of Ethics for Minnessota Teachers and Administrators. Retrieved, May, 2002, Web, resources.code.pdf/ Mac Donald, C. (2001). A Guide to Moral Desicion Making Retrieved. October,. 21, 2002, Web, publications/guide.htm Miller, F. Davis, T (1996). A Practitioner s, Guide to Ethical Decision Making. Retrieved, December, 2, 2002, Web, http,//www. counseling.org/resources/pracguide.htm/ Semerci, N. (2000). Yönetimde Karar Vermenin Kritik Düünmeyle likisi. Kuram ve Uygulamada Eitim Yönetimi, Sayı Shapiro, J. ve Stefkovich, J. (2001). To Ethical Leadership and Decision Making in Educutation, Manlwah, New Jersey, London, Lawrence Erlbaun Associates Publishers. Starrat, R (1991). Building an Ethical School. A Theory for Practice in Educational Leadership. Educational Administration Quarterly. Number. 27, Strike, K. A., Haller, E. J. ve Saltis, J. F. (1988) The Ethics of School Administration, New York and London, Teachers College Press. Türk Psikologlar Dernei. (2004). Türk Psikologlar Dernei Etik Yönetmelii. 18 Nisan 2004 tarihinde yapılan 27. Olaan Genel Kurul da kabul edilmitir. Ward, L (1965) Ethics. Evanston and London: Harper and Row Publishers. 162