SANAL HESAPLAR EMEKLİLİK SİSTEMİ ve SSK UYGULAMASI

Transkript

1 SANAL HESAPLAR EMEKLİLİK SİSTEMİ ve SSK UYGULAMASI UMUT GÖÇMEZ SSK Başkalığı S. S. Uzma Yardımcılığı ve Uzmalığı Aama, Görev ve Çalışma Yöemeliğii Sosyal Sigora Uzmalığı içi Ögördüğü YETERLİK TEZİ olarak hazırlamışır. 2005

2

3 SANAL HESAPLAR Umu Göçmez Öz Bu çalışmaı emel amacı Avrupa ülkeleri uygulamalarıyla saal hesaplar emeklilik sisemii icelemek ve SSK içi uygulaabilirliğii arışmakır. Bu amaç doğrulusuda çalışmada ilk olarak Avrupa ülkelerideki uygulamalar icelemişir. Bir soraki bölümde SSK daki mevcu sisem ve sisemi soruları oraya koulmuşur. Saal hesaplar emeklilik sisemi ve mevcu sisem arasıda karşılaşırmaya gidilerek, SSK açısıda souçlar değerledirilmişir. Kurumu 2001 Tekik Bilaçosu iki sisem esaslarıa göre aküeryal açıda karşılaşırılmışır. SHES i kişisel emeklilik ercihie ekisi aaliz edilmeye çalışılmışır projeksiyou çerçeveside SHES i ve emeklilik ercihideki olası bir değişimi emeklilik sisemie ekileri arışılmışır. Aahar Kelimeler: saal hesaplar, G kasayısı i

4 NOTIONAL ACCOUNTS Umu Göçmez ABSTRACT The aim of his sudy, is o eamie he oioal defied coribuio pesio scheme wihi Europea couries applicaios ad o discuss wheher i is suiable for Social Isurace Isiuio or o. For his aim, firsly he oioal accous schemes i Europea couries are eamied. I he e chaper, he eisig sysem ad he weakesses of his sysem are aalyzed. The, resuls for SSK are evaluaed, comparig he eisig sysem ad he oioal accous. The echical balace shee of SSK as a 31 December 2001 is compared accordig o he pricipals of he wo sysems. The effec of NA o he idividual reireme choices is also aalyzed i he sudy. Fially, i he frame of he projecio, prepared for , he effecs of boh NA ad a probable chage i he reireme preferece, are discussed. Key Words: oioal accos, oioal defied coribuio, G value ii

5 TEŞEKKÜR Bu çalışmaı gerçekleşmeside, değerli kakıları ve verilere ulaşmamdaki yardımlarıyla baa desek ola Sayı Tahsi Güey, Sayı Oya Kaa, Sayı Prof. Dr. Ömer Esesoy ve Sayı Doç. Dr. Meral Sucu ya, maevi deseğii her zama yaımda hisseiğim aileme ve eşim Özlem e, TEŞEKKÜR EDERİM iii

6 İÇİNDEKİLER DİZİNİ ÖZ... ABSTRACT... TEŞEKKÜR... İÇİNDEKİLER DİZİNİ... ŞEKİLLER DİZİNİ... TABLOLAR DİZİNİ... SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... Sayfa i ii iii iv vii viii 1-GİRİŞ Saal Hesaplar Fikrii Tarihsel Olarak Gelişimi Çalışmaı Amacı Çalışmaı Yöemi 4 2-SANAL HESAPLAR EMEKLİLİK SİSTEMİ Temel Olarak Saal Hesaplar Sisemi Saal Hesaplar Sisemii Avrupa Ülkeleri Uygulamaları İsveç Uygulaması İalya Uygulaması Leoya Uygulaması Poloya Uygulaması SHES Emekli Aylığı Formülasyou G Kasayısıı Buluuşu SOSYAL SİGORTALAR KURUMU VE SANAL HESAP UYGULAMASI Mevcu Durum SSK Belirlemiş Fayda Emeklilik Plaıı Formülü ve SHES ile Karşılaşırması SSK Emekli Aylığı Hesaplamasıda Gücelleme Problemi Gücelleme İçi Ora Seçimi SHES ile SSK İçi Aylık Hesabı SSK İçi G Kasayısıı Buluuşu Erkek İçi G Kasayısı Kadı İçi G Kasayısı Aylık Hesabı iv

7 sayfa Aylık Hesabı ile Aküeryal Adalei Sağlaması Mevcu Sisem Aylık Hesaplama Yöemii Bokörlüğü Aylık Hesaplama Yöemii Emeklilik Tercihie Ekisi Tekik Bilaço ile SHES Karşılaşırması Tekik Bilaço Akifi Yaşlılık Sigorası İçi Ödemiş Primler Karşılığı Yükümlülük Hesabı Yaşlılık Aylığıı Hesabı Sigoralıı Geçmiş Yıllara Ai Prim Ödeme Gü Sayısı Sigoralıı Geçmiş Yıllara Ai Prim Esas Kazacı Sorası Siseme ve SHES Göre Akifi Yaşlılık Sigorası İçi Ödemiş Primler Karşılığı Yükümlülük Hesabı Projeksiyou ve SHES Öcesi Emekli Aylığı Alaları Yaşlılık Sigorası Gideri ve Sorasıda Emekli Olacaklar İçi Yaşlılık Gideri ve Toplam Yaşlılık Gideri Emeklilik Tercihideki Değişimi Siseme Ekisi Erelemei Bir Yıl Olması Durumu Erelemei İki Yıl Olması Durumu Erelemei Üç Yıl Olması Durumu SSK İçi İkici Süu Oluşumu SONUÇ ve ÖNERİLER 81 KAYNAKLAR DİZİNİ 85 EKLER DİZİNİ 88 ÖZGEÇMİŞ 168 v

8 ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa 3.1. SSK Yaşlılık Harcamasıı GSYİH ya Oraı GSYİH Sisemde Çıkış Zamaıa Göre SHES ve Mevcu Sisem Emekli Aylıkları.(Erkek) Yaşlara Göre Emekli Aylığıdaki Arış Oraı (Erkek) Sisemde Çıkış Zamaıa Göre SHES ve Mevcu Sisem Emekli Aylıkları (Kadı) Yaşlara Göre Emekli Aylığıdaki Arış Oraı (Kadı) Kişisel Emeklilik Tercihi Fayda Yaklaşımı Aylık Hesabıı Değişmesii Kişisel Tercihe Ekisi Prim Geliri ve Yaşlılılık Sigorası Gideri Bir Yıl Ereleme Soucuda Yaşlılık Sigorası Gelir- Gideri İki Yıl Ereleme Soucuda Yaşlılık Sigorası Gelir- Gideri Üç Yıl Ereleme Soucuda Yaşlılık Sigorası Gelir- Gideri 74 vi

9 Tablo TABLOLAR DİZİNİ 2.1- İsveç Ekoomik Gelişme İalya Ekoomik Gelişme Leoya Ekoomik Gelişme Poloya Ekoomik Gelişme Reform Sorası Poloya Emeklilik Sisemide Kakı Oralarıı Dağılımı Sabi Fiyalarla GSYİH (Milyar TL) ve Büyüme Hızı Aylık Hesabı İçi Sigoralıı Yıllık Kazaçları Aküeryal Adale Tekik Bilaçosu İçi Ödemiş Primler Karşılığı Yükümlülük (Trilyo TL) Gücelleme Yöemi Değişirildiğide Yükümlülük (Trilyo TL) Mevcu Sisem ve SHES Yaşlılık Sigorası Gideri (Trilyo TL) Prim Geliri (Trilyo TL) Bir yıl Ereleme Soucuda Yaşlılık Sigorası Gelir- Gideri (Trilyo TL) İki Yıl Ereleme Soucuda Yaş. S.Gelir-Gideri(Trilyo TL) Üç Yıl Ereleme Soucuda Yaş. S.Gelir-Gideri(Trilyo TL) 74 EK B TABLOLAR 1. SHES Düya Uygulamaları Öze Tablosu 96 Sayfa 2. DİE Yıl Orası Nüfus Tahmiie Göre 65 Yaş Ve Üsü Nüfusu Yaş Nüfusa Oraı DİE Yıl Orası Nüfus Tahmiie Göre Pasif Nüfusu Akif Nüfusa Oraı ILO Moralıy Ölüm Oraları G Kasayısı Hesaplaırke Öle Sigoralılar İçi Kullaıla Çarpa i Belirli Tekik Faiz Alıdaki Değerleri Belirli Tekik Faizler İle Ssk İçi Ölüm Durumuu da İçere G Kasayısı Döem Bordrosua Göre Erkek Akif Sigoralı Bilgileri Döem Bordrosua Göre Kadı Akif Sigoralı Bilgileri Tekik Bilaçosuda Erkek Sigoralıı Yaşalar Göre Ödemiş Primler Karşılığı Yükümlülüğü ( Milyar TL) Tekik Bilaçosuda Kadı Sigoralıı Yaşalar Göre Ödemiş Primler Karşılığı Yükümlülüğü ( Milyar TL) Projeksiyo Döemide Emekli Olabilecek Erkekleri Döem Bordrosua Göre Aylık Hesabıda Kullaıla Bilgileri vii

10 Sayfa Projeksiyo Döemide Emekli Olabilecek Kadıları Döem Bordrosua Göre Aylık Hesabıda Kullaıla Bilgileri Projeksiyo Döemide Erkek Sigoralıları Tahmii Prime Esas Gülük Kazaçları ve Yıllık Prim Ödeme Gü Sayıları Projeksiyo Döemide Kadı Sigoralıları Tahmii Prime Esas Gülük Kazaçları ve Yıllık Prim Ödeme Gü Sayıları Akif Erkek Sigoralı Tahmii Sayıları Akif Kadı Sigoralı Tahmii Sayıları Projeksiyou İçi Hesaplaa Yıllara Göre E Erke Emeklilik Yaşı ve Emekli Olma Olasılıkları e (Erkek) Projeksiyou İçi Hesaplaa Yıllara Göre E Erke Emeklilik Yaşı ve Emekli Olma Olasılıkları e (Kadı) Projeksiyou Süresice 2004 Öceside Emekli Olmuş Erkek Sigoralıları Yıl Sou Sayıları ve 2004 Yılı Emekli Aylığı Projeksiyou Süresice 2004 Öceside Emekli Olmuş Kadı Sigoralıları Yıl Sou Sayıları ve 2004 Yılı Emekli Aylığı Projeksiyo Döemide Emekliliğe Gire Erkek Sigoralıları Yıl Başı, Yıl Sou Sayıları ve İki Sisem İçi Hesaplamış Emekli Aylıkları Projeksiyo Döemide Emekliliğe Gire Kadı Sigoralıları Yıl Başı, Yıl Sou Sayıları ve İki Sisem İçi Hesaplamış Emekli Aylıkları Projeksiyouda Emekliliğe Girecek Erkek Sigoralıları Ereleme Yapmaları Durumuda SHES ye Göre Hesaplamış Yei Aylıkları Projeksiyouda Emekliliğe Girecek Kadı Sigoralıları Ereleme Yapmaları Durumuda SHES ye Göre Hesaplamış Yei Aylıkları SSK İkici Süu Oluşumu Erkek Sigoralı İçi %3 Tekik Faiz ile Kakı Oraı SSK İkici Süu Oluşumu Erkek Sigoralı İçi %4 Tekik Faiz ile Kakı Oraı SSK İkici Süu Oluşumu Erkek Sigoralı İçi %5 Tekik Faiz ile Kakı Oraı SSK İkici Süu Oluşumu Erkek Sigoralı İçi %6 Tekik Faiz ile Kakı Oraı SSK İkici Süu Oluşumu Kadı Sigoralı İçi %3 Tekik Faiz ile Kakı Oraı SSK İkici Süu Oluşumu Kadı Sigoralı İçi %4 Tekik Faiz ile Kakı Oraı SSK İkici Süu Oluşumu Kadı Sigoralı İçi %5 Tekik Faiz ile Kakı Oraı SSK İkici Süu Oluşumu Kadı Sigoralı İçi %6 Tekik Faiz ile Kakı Oraı 166 viii

11 KISALTMALAR DİZİNİ ABO Aylık Bağlama Oraı AEOYK Aylığa Esas Oralama Yıllık Kazaç DİE Devle İsaisik Esiüsü EKA Eski Kısmi Aylık GSYİH Gayri Safi Yuriçi Hasıla GSMH Gayri Safi Milli Hasıla ILO Ieraioal Labour Orgaisaio OECD Orgaisaio for Ecoomic Coorperaio ad Developme PAYG Pay As You Go PEGK Prime Esas Gülük Kazaç PÖGS Prim Ödeme Gü Sayısı SHES Saal Hesaplar Emeklilik Sisemi SSK Sosyal Sigoralar Kurumu SYZ Sosyal Yardım Zammı TÜFE Tükeici Fiya Edeksi YKA Yei Kısmi Aylık i

12 1-GİRİŞ İkici Düya Savaşı da öce çoğu edüsri ülkeside ve birkaç gelişmeke ola ülkede ulusal emeklilik modelleri mevcuu. Savaşa sora varola modelleri geişleilmesi içi şarlar oluşu ve ülkelerde yei modeller uygulamaya kouldu. Savaş yılarıda çoğu folu emeklilik sisemideki varlıklar düşük geiri oraları ile bekleileri karşılamaka uzak kalmakaydı. Bu gelişme hızlı üfus arışı ve ücrelerdeki hızlı arışla birlike pay-as-you-go (PAYG) belirlemiş fayda (Defied Beefi) emeklilik sisemii popülariesii armasıa kakıda buludu. Ülkelerde uygulaa çoğu model, PAYG belirlemiş fayda emeklilik sisemii aa yapısıı aşımasıa rağme bir çok yapısal değişikliğe sahipir. Saf PAYG sisemii aksie bir çok ülke sisemleride kısmi rezerv buludurmayı uygu görmüşür. Belirlemiş fayda sisemi baze gelire dayalı, baze kazaca dayalı ve baze düz oralı bir sisem olarak oraya çıkmışır. So yıllardaki eğilimi PAYG belirlemiş fayda modelide uzak olmasıa rağme bugü düyadaki kamusal emeklilik modelleri e azıda kısme PAYG modelie dayamakadır. Belirlemiş kakı (Defied Coribuio) emeklilik sisemleri de bir çok ülkede bulumakadır. Faka çok yakı zamaa kadar bular ulusal folarla ve iseğe bağlı özel ve mesleki emeklilik sisemleri ile sıırlı uulmakaydı de Şili i PAYG belirlemiş fayda sisemde zorulu belirlemiş kakı emeklilik sisemie geçmesi ile birici süu emeklilik plalarıı belirlemiş kakı esasıa dayalı olması arışmaya açılmışır lı yıllarda uzu zamadır PAYG emeklilik sisemie sahip ola çoğu ülke fiasal problemler yaşamaya başladı. Bu problemleri sebepleri, yaşlaa üfus, sağlaa yardımları bokörlüğü, isihdam şeklideki değişiklikler, erke emeklilik eğilimi ve piyasa ekoomisie geçişe kayaklaa mali problemler olarak sıralaabilmekedir. PAYG belirlemiş fayda emeklilik plaıda, folu belirlemiş kakı esaslı emeklilik plaıa ya da folu belirlemiş kakı sisemii de kapsaya çok süulu siseme geçiş çoğu emeklilik uzmaı arafıda emeklilik plalarıı karşılaşığı fiasal problemleri uzu döemde çözümü olarak görüldü (Fo Louise ad Palmer Edward,2000). 1

13 Diğer yada 1990 ları orasıda Saal Hesaba dayaa yei bir model oraya çıkı. Saal belirlemiş kakı plaa dayaa emeklilik sisemleri İalya, Leoya, Kırgızisa, İsveç, Poloya ve Moğolisa da uygulamaya kodu. 1.1 Saal Hesaplar Fikrii Tarihsel Olarak Gelişimi Saal hesapları arihi 1945 e Frasa ı gelişirdiği gelire dayalı emeklilik plaıa kadar dayamakadır. Frasız emeklilik sisemide her yılı kakısı kaılımcıya bazı pualar sağlamakadır. Bu pualar o adaki saı alma fiyaı ile belirlemekedir. Elde edile puaları parasal karşılığı ükeici fiya edeksi ile gücellemekedir. Emeklilik yaşıda bu puaları oplamı para birimi ile belirile emekli aylığıa çevrilmekedir. Her yıl ulusal komie aşağıdaki değişkeleri gücellemekedir: puaları saı alma değeri, kakı oraı ve puaları emekli aylığıa döüşümüdeki parasal karşılığı. Acak bu ulusal kurul düzelemeleri yaparke uzu döemli aki akış projeksiyouu kullamamakadır. Öreği emeklilik plaı gelirii o yıl içi fazla verildiği belirlediğide kurul kakı oraıı idirmiş, birkaç yıl sora da arırmak zoruda kalmışır. Souç olarak Frasız pualama sisemii idaresi bir saal hesaplar emeklilik sisemi gibi değil belirlemiş fayda emeklilik sisemi gibidir (Legros Florece, 2003). Buchaa(1968) Amerika daki sigoralıları ödediği kakıları sosyal güvelik booları ciside ifade edilmesii öermişir. Bu boolar belli bir geiri oraı aşımamaka, booları sadece saı alma güleri ve saı alma mikarları belirli olmakadır. Bu booları vadesi kaılımcıı emekliliğide dolacak ve değerleme oraı Amerika Hazie Boosuu uzu döemli faizi ve büyüme hızıdaki arışa yüksek ola seçilerek yapılacakır. Buchaa ı eklifi uygulama alaı bulamamış ve sadece öeri olarak kalmışır. Boski, Kolikoff ve Shove 1982 de 1 kişisel güvelik hesapları (persoal securiy accou) adı verile bir saal hesap sisemi öermişlerdir. Faka bir oomaik fiasal degeleyici ögörmemişler, buu yerie 75 yıllık gelir gider projeksiyoua göre gelir ve gideri degeleyecek geiri oraıı bağımsız aküerler komiesii her yıl belirlemesii eklif emişlerdir. 1 İlk olarak 1982 de bu fikri oraya koymuşlardır. Yayımlaması 1988 yılıda gerçekleşmişir. 2

14 Tam alamı ile SHES i ilk keşfede ülke İsveçir. İsveç emeklilik reform asarısıı yıllarıda düzelemiş olup uygulamaya 1999 yılıda geçirebilmişir. İsveç reform asarısı İalya ve Leoya içi ilham kayağı olmuşur. Bir başka Avrupa ülkesi Poloya da 1999 u başıda emeklilik sisemii SHES olarak belirlemişir. 1.2 Çalışmaı Amacı 1990 lı yıllara gelidiğide PAYG emeklilik sisemie sahip ülkelerde sisemi sürdürülebilirliği büyük orada ehlikeye düşmüşür. Özellikle yaşlaa üfus ve makroekoomik degelerde yaşaa bozulmalar emeklilik sisemlerie büyük zararlar vermişir. Bu yapısal bozulmaları aşmak içi ülkeler iki emel sraeji izlemişlerdir. Birici sraeji Türkiye i de 1999 yılıda yapığı gibi paramerik reformlar yapmakır. İkici sraeji ise daha kalıcı çözüm geire yapısal reformlara yöelmekir. Paramerik reformlarda geel olarak emeklilik yaşı ve sağlaa fayda mikarıda değişikliğe gidilmeye çalışılmışır. Bu reformları emel zayıflıkları, sürekli ayarlama gerekirmesi ve poliik ekilere açık olması olarak göserilebilir. Demografik veya makro ekoomik değişimlere karşı ayarlamalarda gecikme, poliik edişeler sisemi sürdürülebilirliğie zarar vermekedir (Disey Richard, 1999). Folu belirlemiş kakı emeklilik sisemi, gecikmeleri öleyecek ve poliik müdahaleyi miimum seviyeye idirecek sisem olarak göserilmişir. PAYG emeklilik sisemide folu belirlemiş kakı emeklilik sisemie geçişeki e büyük soru geçiş maliyeidir. Sisemde bulua emeklileri ve akifleri şu aa kadar ödedikleri paraları karşılığıı fiase edilmesi zorululuğu vardır. Bu maliyee kaça ve aylık belirlemede belirlemiş kakı emeklilik sisemii argümalarıı kullaa SHES çözüm olarak görülmekedir (Williamso Joh B, 2004). Bu ezde SHES i emel yapısı iceleip, SSK içi uygulama souçları ile sisemi oparlamasıa yardımcı olacak, poliik ekilerde arıdıracak bir sisem olacağı kaılamaya çalışılacakır. 3

15 1.3 Çalışma Yöemi SHES i alaşılabilmesi içi İkici Bölümde SHES i aımı, Avrupa ülkelerideki uygulaması ve formülasyou verilmişir. Üçücü Bölümde mevcu SSK sisemi ve SHES icelemişir. Bu bölümde SSK içi G kasayısıı buluuşu, gücelleme içi ora seçimi, SHES ve mevcu sisem karşılaşırmaları, SSK içi ikici süu oluşumu alaılmışır. Dördücü Bölümde ezi soucu ve öerileri yer almakadır. 4

16 2-SANAL HESAPLAR EMEKLİLİK SİSTEMİ 2.1-Temel Olarak Saal Hesaplar Sisemi Saal Hesaplar Emeklilik plaı, folu belirlemiş kakı emeklilik plaıı yapısıı PAYG rejimie uygulaması olarak adladırılabilir. Belirlemiş kakı emeklilik plalarıda yasalar çerçeveside belirlemiş mikarlarda prim alımakadır. Kişileri emeklilik gelirleri de bu kakıları ve buları geirisii foksiyoudur. İleriye döük belirsiz yükümlülükler bulumamaka, yükümlülükler eşi varlıklar arafıda karşılamakadır (Lidema David e al.). Belirlemiş fayda emeklilik plaıda ise bir gelir sözü vardır. Bu emeklilik plaıda yaırımı ve yaşam bekleisii değişkeliği riski ile karşı karşıya buluulmakadır. Tipik olarak emekli aylığı ücrei bir foksiyou olarak ifade edilmekedir. Bua rağme bazı belirlemiş fayda emeklilik plalarıda emekli aylığı kakıları bir foksiyou olarak da ifade edilebilmekedir. Geleceke oluşacak ekoomik ve demografik değişiklikler belirsiz yükümlülüklere ede olabilmekedir. Yeerli varlıkları eksikliğide doğa yükümlülük fazlalığı, başka kayaklar arafıda fiase edilme zorululuğuu geirmekedir (Lidema David e al.). SHES sabi kakı oraıı kullaa ve folu belirlemiş kakı emeklilik sisemii bazı elemelerii büyeside buludura, fiasmaıı PAYG esaslarıa göre yapa emeklilik sisemidir. SHES de emeklilik aylığıı büyüklüğü kakı ve yaırımı geirisii büyüklüğüe bağlı olmakadır. SHES de kakılar kişisel hesaplarda uulmaka ve bu varlıklar kaular arafıda belirlee faizlerle gücellemekedir. Bu hesaplardaki sermaye amame saaldır. Akif üyeleri kakıları sisemdeki emeklileri giderlerii fiasmaıda kullaılmakadır. Emeklilik zamaı geldiğide kişii kakılarıı bugükü değeri haya bekleisii içere aüie fakörüe bölüerek emekli aylığı bulumakadır. Sisemi formülasyou ezi ileriki aşamalarıda verilecekir (Supa Ael B, 2003, Barr N, 2003). 5

17 2.2-Saal Hesaplar Sisemii Avrupa Ülkeleri Uygulamaları Tezi bu bölümüde SHES i Avrupa ülkelerideki uygulamasıa yer verilecekir. Avrupa dışıda kala Kırgızisa ve Moğolisa içi öze bilgiler EK B Tablo 1 de verilmişir (Williamso Joh B. e al, 2003) İsveç uygulaması Reform öcesi sisem Reform öcesi sisem iki bölümde oluşmaka idi. Biricisi emel ekdüze emeklilik plaı (folkpesio), ikicisi de ek olarak gelir ilişkili fayda (ATP) plaıydı. Temel yardım üm sigoralılara öceki döemde gelirlerie bakılmaksızı verilmekeydi. 65 yaşıı doldura herkes 40 yıllık sürekli ikame veya 30 yıllık sigoralılık koşulu ile bu aylığa hak kazamakaydı. Yalız isalar içi aylık, emel mikarı 2 %96 sı, evliler içi %78,5 i olarak belirlemekeydi. ATP alıda sağlaa aylığı mikarı ise öceki gelirler ve çalışma yılı sayısıa bağlıydı. Sigoralaabilir kazaç e yüksek emel aylığı geçebilmesie karşı 7,5 kaıda fazla olamıyordu. 61 yaşıda emekli olmak yada 70 yaşıa kadar erelemek mümküdü. 65 yaşıda öce emeklilik durumuda aylık her akvim ayı içi %0,5 azalılmakaydı. Eğer kişi emekliliğii ereler ve 65 yaşıda sora emekli olursa, ek her akvim ayı içi aylık %0,7 oraıda arırılmakaydı. Temel emeklilik kısme vergi, kısme de işvere kakısı ile fiase edilmekeydi. ATP alıda sağlaa yardımlar kakılar ile fiase edilmekeydi. Reform yapma edeleri yıllarıda İsveç, işsizlike keski arışa ede ola ekoomik resesyo yaşadı. Verimli yaşaki isaları işgücüe kaılım oraı 1990 lar boyuca düşü. İsveç hala göreceli olarak yaş grubuu isihdama kaılım oraı yüksek ola 2 Temel aylık hüküme arafıda belirlemekeydi. Tükeici fiya edeksie göre ayarlamalar yapılmakaydı. 6

18 bir ülkedir yılıda erkekler 63.3, kadılar ise 62.1 yaşıda ekoomik akivielerii durdurmakaydı. İsveç eki ekoomik gelişmeyi gösere Tablo2.1 aşağıda verilmişir. Tabloda işgücüe kaılım oraıı 1990 lar boyuca düşük seviyelerde olduğu alaşılmakadır. İşsizlik oraıı da yüksek seviyelerde olması sisemi akif pasif yapısıı olumsuz ekilemişir (Blödal Scarpea, 1998). Tablo Yılları Arası İsveç Ekoomik Gelişme Tablosu % GSYİH Reel Büyüme 1,1-1,1-1,7-1,8 4,1 3,7 1,1 2,1 3,6 4,1 İşsizlik 1,7 3,1 5,6 9,0 9,4 8,8 9,6 9,9 8,3 7,2 Eflasyo 10,4 9,7 2,6 4,7 2,4 2,9 0,8 0,9 0,4 0,3 İşgücüe Kaılım Oraı 82,9 82,0 80,1 77,6 76,3 76,9 76,5 75,5 75,2 75,7 Kayak: OECD Ecoomic Oulook No.70 Şimdilerde İsveç göreceli olarak yaşlı bir üfusa sahipir yılıda 65 yaş ve üsü isalar, üfusu %17 sii oluşurmakaydı. İlerleye yıllarda bu oraıı daha yüksek olacağı ahmi edilmekedir. Ekoomik ve demografik bozulmalara bağlı olarak sisemi reform öcesi bir çok problemi bulumakaydı. Sisemi emel problemleri aşağıdaki gibi sıralaabilir. 1. Ekoomik büyümedeki değişikliklere duyarlı olması: Reform öcesi sisem fiya gelişmeleri ile ilişkiledirilmiş, ücrelerdeki reel arışla ilişkiledirilmemişi. Bu da ekoomik büyümei hızlı olduğu zamalarda emekli aylığıı ispi olarak değerii düşmesie, yavaş olduğu zamalarda da ispi olarak armasıa ede olmakaydı. Yavaş ekoomik büyüme olduğu zamalarda işçilerde, emeklilere büyük mikarda kayak akarılması zorululuğu doğmakaydı (Sude, 2000). 2. Demografik gelişmelere duyarlı olması: 2000 yılıda her 100 çalışaa 30 emekli düşerke, 2025 yılıda 41 emekli düşeceği ahmi edilmekeydi. Bu edele 2010 da sora sisemi maliyeii aracağı düşüülmekeydi. 3. İsveç Ulusal Sosyal Sigora Kurulu u (RFV) hesaplamaları, reform öcesi emeklilik sisemii ekoomik büyüme yaklaşık %2 olduğuda 7

19 sürdürülebileceğii gösermekeydi yılıda iibare oralama yıllık GSYİH büyümesi %2 i alıa düşü. Yavaş ekoomik büyüme, maliyeleri arıracakır. Ara maliyeleri karşılaabilmesi içi kakı oraıı arırmak gerekeceki. Yapıla hesaplamalara göre reform öcesi sisemi sürdürülebilmesi içi, kakı oraıı 2030 yılıda %18 seviyeside %30 ve daha yukarısıa çekilmesi gerekmekeydi. 4. Adalesiz gelir dağıma mekaizmasıa sahip olması: Reform öcesi emeklilik sisemide aylık hesabıa emel olarak 15 yıllık e yüksek gelir seviyeleri dikkae alımakaydı. Bu da daha uzu süre sabi ücrele çalışmış birie göre, çok daha az çalışmış birii daha yüksek aylık almasıa ede olmakaydı. Sisemdeki bu aksaklıları ışığı alıda reform yapılırke dör aa amaç belirlemişi. Buları başıda sabi kakılı bir sisem yaraarak fiasal sürdürülebilirliği ve adalei sağlamak gelmekeydi. Gelirleri şeffaf bir biçimde ekrar dağıımı ve assarufları özel kurumlar arafıda yöeilmesii sağlamak diğer amaçlarıydı (Palmer Edward, 2001). Reform sorası sisem İsveç 1980 yılıda sora sosyal güvelik sisemii aaliz emeye başlamışır. Reform içi asarı arihleri arasıda hazırlamışır yılıda gerekli yasal düzelemeler yapılmış, 1999 yılıda başlayarak reform uygulamaya koulmuşur. Reform çerçeveside İsveç üç süulu siseme geçmişir. Birici süu SHES dir. İkici süu folu belirlemiş kakı emeklilik sisemidir. Üçücü süu da bireysel emeklilikir. Birici süu içi kakı oraı %16 dır. Bu süu yukarıda belirildiği gibi SHES esaslarıa dayaılarak idare edilmekedir. İkici süu içi kakı oraı %2,5 ir yılıda geçici olarak devle fou olarak düzelemişir. Daha sorada özel foları oluşmasıa da izi verilmişir yılıda iibare her sigoralı bir yada daha fazla fou seçebilmekedir. Bu folar 8

20 sigoralıları kakılarıı oplayıp değerledirmekedir. Oluşabilecek fiasal riske kişii kedisi sorumludur (Palmer Edward, 2001). Üçücü süu göüllü kaılımı içermekedir. Burada ek gelir elde emek iseyeler göüllü olarak kedileri sigora yapırmakadır. Yei sisemi gelişi ile birlike malullük ve ölüm aylığı birici süu kapsamıda çıkarılmışır. Birici süu sadece emeklilik sigorasıı içermekedir. Reformla birlike malullük, hasalık sigorası kapsamıda değerledirilmekedir. Ölüm aylığıı dör çeşidi bulumakadır. Uyum aylığı; sadece alı ay verilmekedir. 65 yaşıda geç ve ölümüde öce e az 5 yılı bulua yada 12 yaşıa kadar çocuğu olalara verilmekedir. Uzaılmış uyum aylığı; çocuk 12 yaşıa gelee kadar ödemekedir. Özel ölüm aylığı; hak sahibii kazama gücüde azalma olursa verilmekedir. Dul aylığı; eşi 1990 da öce öle kadılara belirli şarlar alıda verilmekedir. Reformda sora İsveç e yei sisemi uygulamasıa kademeli olarak geçilmişir. Bua göre 1937 ve öceside doğalar reform öcesi siseme göre emekli olmakadırlar yılları arasıda doğalar kısmi olarak eski, kısmi olarak yei siseme göre emekli olmakadırlar ve sorası doğalar ise amame yei siseme göre emekli olmakadırlar (Pollerova Sepaka, 2002). Kişii emekli olmada öce ölmesi durumuda hesabıda birike uar diğer sigoralılara dağıılmakadır. Saal Hesaplar Emeklilik Sisemide aylığı belirlemesi Birici süuda yer ala SHES e göre hesaplaa aylık kişii hesabıda birikmiş varlıkları aüie kasayısıa bölümesi ile elde edilmekedir. Hesapaki paralar ai olduğu yıllara göre oralama gelir edeksi ile gücelleerek birikmiş varlıkları uarıa ulaşılmakadır. Aüie kasayısı orm olarak adladırıla %1.6 lık faiz ile uise haya bekleisii ifade emekedir. Bu orm beklee oralama reel 9

21 gelir büyümesii emsil emekedir. %1,6 lık ora yasalarca sabileip değişirilememekedir. Aüie kasayısıı içide yer ala yaşam bekleisi her esil içi farklılık gösermekedir. Yaşam bekleisi kişii emekli olmaya karar verdiği yılda öceki beş yılı ölüm isaisiklerie göre hesaplamakadır. Emekli aylığıı gücellemesi Emekli aylıkları eflasyo ve reel oralama geliri %1,6 lık ormda farklılaşması ile ilişkiledirilmişir. Gücellemei formülasyou aşağıdaki gibidir. A : zamaıdaki emeklilik aylığı π : zamaıdaki eflasyo w : reel oralama gelir büyüme oraı olmak üzere gücelleme, ( 1 )( 1 ( w 0,016 ) (2.1) A 1 = A π eşiliği ile yazılabilir. Deklemde de alaşılacağı gibi reel ücre arışı ahmi edile %1,6 da az olduğu zama emekli aylığıdaki arış eflasyo uarıda daha az olacakır. Tersie büyük olduğu zama arış eflasyo uarıda fazla olacakır. Bu sayede aylık hesaplaırke kullaıla 1,6 lık faizi gerçekleşede fazla veya az olması ile, oluşacak gelir adalesizliği elafi edilmekedir (Palmer Edward, 2000). Saal Hesaplar Emeklilik Sisemideki fiasal dege İsveç fiasal dege içi iki ür güvelik mekaizması gelişirmişir. Bular açığa karşı rezerv ve oomaik dege mekaizması olarak adladırılabilir. İsveç eki rezerv, ampo fo olarak adladırılmakadır. Tampo fo 1960 yılıda oluşurulmuşur. Fou amacı gelir gider arasıda oluşabilecek degesizliği gidermek ve ulusal asarrufu seviyesii yükselmekir. Oomaik dege mekaizması 2001 yılıda kaularla oluşurulmuşur. Bu mekaizma poasiyel riskleri birçoğuu çözmeke ve PAYG sisemii fiasal isikrarıı sağlamakadır. Bu riskler, aüie kasayısıı amame kapsayamadığı 10

22 ölüm oraıdaki ai değişiklikler, çalışma gücüü büyüklüğüdeki değişiklikler ve ampo fou geiri oraıdaki değişiklikler olarak sıralaabilir. Oomaik dege mekaizması (ODM) aylıkları ve kişisel hesaplardaki saal varlıkları edekslemesii yöee sisemi bir parçasıdır. Bu SHES deki varlıkları ve yükümlülükleri karşılaşırılmasıa dayaır. Her yıl içi aşağıdaki eşilikle dege oraı hesaplaır. Dege Oraı = (Kakı VarlıklarıTampo Fou Piyasa Değeri)/Emekli Aylıklarıı Yükümlülüğü Dege oraı birde küçük olursa ODM ekilemekedir. Bu durumda aylıklar ve saal hesaplardaki varlıklar dege edeksideki gelişmeye göre gücellemekedir. Dege edeksi oralama ücre edeksi ve dege oraıı ürüüdür. Dege oraı 1 de küçük olduğu zama aylıklar ve saal hesap varlıkları oralama gelirde daha yavaş büyümekedir. Dege oraı 1 i geçiği zama oralama gelirde, daha hızlı bir büyüme gerçekleşmekedir (Seerge Ole, 2001) İalya uygulaması Reform öcesi sisem Reform öceside emeklilik sisemi, PAYG esaslarıa dayaa belirlemiş fayda emeklilik plaı idi reformlarıda öce emekli olabilme koşulları kamu sekörü, özel sekör ve kedi hesabıa çalışalar içi farklılık gösermekeydi. Özel sekördeki işçileri so 5 yıllık kazaçları ükeici fiya edeksi ile gücelleerek emekli aylığı buluuyordu. Aylık bağlama oraı( replaceme rae) e fazla %80 olabilmekeydi. Eğer kişi emekliliğii ereler ve 40 yıllık kakı süresii aşarsa bu süre aylık hesaplamasıda dikkae alımıyordu. Kedi hesabıa çalışalar içi emekli aylığı 10 yıllık gelirie göre hesaplamakaydı. Kedi hesabıa çalışalar sisemdeki e düşük kakıyı yapıp, e düşük aylığı alıyorlardı. Kamu sekörüde çalışaları emeklilik aylığı so kazaçları dikkae alıarak hesaplamakaydı. İalya emeklilik sisemii e büyük dezavaajı kişii yaşıa 11

23 bakmaksızı gerekli kakı süresii dolduralara am emekli aylığı vermesiydi (Pollerova Sepaka, 2002). İlk paramerik reform ola Amao reformu 1992 yıllıda uygulamaya kouldu. Bu reformu amacı harcamaları düşürerek fiasal isikrarı sağlamakı. Maliye azalmadaki emel elemei edekslemedeki değişimdi. Edeksleme aylıklardaki gelişim yerie eflasyo ile yapılmaya başlamışır. Reform ayı zamada 10 yıllık geçiş döemi içeriside özel sekördeki emeklilik yaşıı kadılar içi 55 de 60 a, erkekler içi de 60 da 65 e yükselmişir. Miimum kakı ödeme süresi 15 yılda 20 yıla, emekli aylığıa esas ola 5 yıllık kazaç da 10 yıla çıkarılmışır (Pollerova Sepaka, 2002). Reform yapma edeleri 1990 ları başıda İalya emeklilik sisemi çöküşü eşiğideydi. Bu durum karşısıda hüküme iki büyük reform gerçekleşirmişir. Bularda biricisi 1992 yıllıda uygulamaya geçe Amao reformu, ikicisi de 1995 yıllıda uygulamaya geçe Dii reformudur. Reform öcesi emeklilik sisemi oldukça cömer olup, OECD ülkeleri içide e yüksek aylık bağlama oraıa sahipi. Aylıklar sosyal güvelik harcamalarıı e büyük kalemii oluşurmakaydı (Brugiavii Forero, 1999) lar boyuca primle aylıklar arasıda degesizlik söz kousuydu yıllıda uzu vadeli sigora kolu harcamaları GSYİH ı %15 ii geçmiş ve büyümeye devam emekeydi. Yapıla ahmilere göre 1992 yılıda degeyi sağlayabilmek içi %35-42 oralarıda kakıya ihiyaç vardı (Hama A. Javier, 1997). Maasrich krierlerii başarması içi devle harcamalarıı kısması yöüde baskı oluşmuşu yılıda İalya aki krizi ve yüksek eflasyo riski ile karşı karşıyaydı. Cömer emeklilik sisemide reform yapılmaz ise emeklilik harcamalarıda keski bir arış ile karşı karşıya kalıacakı. 12

24 Tüm buları yaıda İalya ı demografik ve ekoomik verileri de eski sisemi devam edebilmesii imkasız olduğuu gösermekedir. İalya verimli yaş üfusuu isihdam oraıı göreceli olarak düşük olduğu bir ülkedir. Bu durum yüksek oralı işsizliği ve işgücüe kaılım oraıı düşük olmasıı soucudur. Diğer OECD ülkeleri ile karşılaşırıldığıda kadıları ve yaş grubudaki üfusu ekoomik akivieye kaılma yüzdesi oldukça düşükür ( OECD, 2000). Tablo Yılları Arası İalya Ekoomik Gelişme Tablosu % GSYİH Reel Büyüme 2,0 1,4 0,8-0,9 2,2 2,9 1,1 2,0 1,8 1,6 İşsizlik 9,0 8,6 8,9 10,2 11,2 11,6 11,7 11,7 11,8 11,4 Eflasyo 6,5 6,3 5,3 4,6 4,1 5,2 4,0 2,0 2,0 1,6 İşgücüe Kaılım Oraı 59,6 59,5 59,0 57,9 57,4 57,4 57,7 58,0 58,8 59,0 Kayak: OECD Ecoomic Oulook No.70 İalya daki ekoomik gelişmeyi gösere Tablo 2.2 yukarıda verilmişir. Tabloda işgücüe kaılım oraıı 1990 lar boyuca düşük seviyelerde gerçekleşiği alaşılmakadır. İşsizlik oraıı da yüksek seviyelerde olması sisemi akif pasif yapısıı olumsuz ekilemişir. Şu ada İalya doğurgalık oraıı e düşük olduğu ülkelerde biridir. Ayı zamada 65 yaş içi Avrupa da e yüksek yaşam bekleisie sahip ülkeler arasıdadır. Reform sorası sisem İalya emeklilik reformu arihide yürürlüğe girmişir. PAYG sisemii değişirmiş ve SHES e geçiş yapmışır. İsveç, Leoya ve Poloya ı ersie zorulu folu süuu kapsamamışır. Bua rağme reformu amaçlarıda bir aesi de amamlayıcı aylık sisemii gelişirmekir. Birici süuda SHES yer almakadır. Kakı oraı işçiler içi vergileebilir gelirlerii %33 ü, kedi hesabıa çalışaları gelirlerii %20 si olarak 13

25 belirlemişir. Sisemde gelir içi ava mevcuur yılı içi ava gelir yıllık olarak Euro olarak belirlemişir. Bu süu yaşlılık, ölüm ve malullük sigoralarıı kapsamakadır. İkici süu amamlayıcı emeklilik aylığı süuu olarak aımlamışır. İsveç, Leoya ve Poloya ı aksie kaılım zorulu değildir. Bu süu iki ür foda oluşmakadır. İşvere ve işçi ayrı ya da birlike kapalı folar oluşurulabilmekedir. Buula birlike ikici ür olarak bakalar, sigora şirkeleri veya diğer fiasal kurumlar açık uçlu 3 folar oluşurabilmekedir. Faka baze bular üçücü süuu bir parçası olarak görülmekedir. İşçiler kapalı uçlu veya sekörel folar mevcu değilse, açık uçlu folarda yararlaabilmekedir. Üçücü süu göüllü kaılımı içermekedir. Ek gelir elde emek iseyeler kedi seçikleri sigora şirkei vasıasıyla sigora yapırmakadır. Reformda sora sisemi uygulaışıa kademeli olarak geçilmişir da sora çalışmaya başlayalar amame yei siseme göre emekli aylığı alacaklardır arihide 18 yılda daha az kakıları ola kişiler karma siseme göre emekli aylıklarıı alacaklardır. Bu arihe öce 18 yılda daha fazla kakı yapmış kişiler eski siseme göre aylık alacaklardır. Ayrıca miimum emeklilik yaşı da her iki cis içi yılları arasıda kademeli olarak 57 ye çıkarılmakadır. Saal Hesaplar Emeklilik Sisemide aylığı belirlemesi Kişii hesabıda birike saal varlıklar her yıl GSYİH ı 5 yıllık harekeli oralaması ile değerlemekedir. Bu değerlee mikar, emeklilik zamaıda döüşüm kasayısı adı verile sayılarla çarpılıp aylığı hesaplamakadır. Döüşüm kasayısı kişii yaşam bekleisii yaıda ölmesi durumuda hak sahiplerii yaşam bekleisii de içermekedir. Tekik faiz olarak %1,5 kullaılmakadır. Emekli aylığıı gücellemesi SHES alıda hesaplaa emekli aylıkları eflasyo ile gücellemekedir. Bua rağme hüküme GSYİH büyümesie göre gücellemeyi ayarlayabilmekedir. 3 Kapalı folar, sekör veya işyeri bazlı oluşurulmaka ike açık uçlu folarda bu arz bir kısılama bulumamakadır. 14

26 Leoya uygulaması Reform öcesi sisem 1995 eki reformda öce emeklilik sisemi PAYG esaslarıa dayaa belirlemiş fayda emeklilik plaıydı. Normal emeklilik yaşı erkek içi 60, kadı içi 55 i. Emekli olabilmek içi erkekleri 25, kadıları 20 yıllık sigoralılık sürelerii sağlamaları gerekiyordu (Fo Louise ad Palmer Edward,1999). Aylık, çalışıla her yıl içi oralama ulusal ücrei %30 ua %0,4 eklemesi ile hesaplamakaydı. Reform yapma edeleri Leoya, Sovyeler Birliği i 1990 da dağılmasıda sora bağımsızlığıı kazadı. Diğer eski doğu bloku ülkeler gibi deri bir ekoomik durgulukla karşı karşıya kalmışır. GSYİH daki keski azalış işsizliği de geirmişir. Ekoomik büyüme sağladıka sora bile işsizlik oraıdaki arış devam emişir. Tablo 2.3 e de alaşılacağı üzere serbes piyasa ekoomisie geçişle birlike hiper eflasyo oluşmuşur. Tablo Yılları Arasıda Leoya Ekoomik Gelişme Tablosu % GSYİH Reel Büyüme -10,4-35,2-14,9 0,6-0,8 3,3 8,6 3,9 0,1 İşsizlik 5,8 6,5 6,6 7,2 7,0 9,2 9,1 Eflasyo 124,4 951,3 109,1 35,9 25,1 17,7 8,5 4,7 2,4 Kayak: Schiff larda doğurgalık oraıdaki keski düşüş doğum sayısıda hızlı azalmaya ede olmuşur. Bu düşük doğurgalık oraıı, yıllarıdaki üfusu yaş yapısıda kalıcı bozulmalar yaraması beklemekedir. Birleşmiş Milleleri ahmiie göre yaşları arasıdaki üfusa 2010 yılıda sora keski bir düşüş yaşaacakır yılıda yaş grubudaki her 100 kişiye düşe 65 ve daha üsü yaş grubudaki isaları sayısı 22 de ye kadar yükselecekir. 15

27 İlk emeklilik reformu yıllarıda ekoomik döüşüm çerçeveside emeklilik sisemii akviye emek amacı ile uygulamışır. Bu reform radikal ölemleri içermemeke ve eki olmaka uzak görümekedir. Büyüye işsizliği eşlik eiği ekoomik depresyo ülkei emeklilik sisemii fiase edebilme becerisii balalayarak aylıkları maliyeii armasıa ede olmuşur. Yei yardımları gelişirilmesi (işsizlik yardımı vb ) ve yaşlılık harcamalarıdaki arış, sosyal güvelik harcamasıı GSYİH oraıı yükselmişir yılıda %7 ola bu ora, 1994 yılıda %14 e çıkmışır. Gerek yaşlaa üfus gerekse yeide yapıladırma sürecide yaşlı çalışaları işgücü piyasasıı erk emesi soucu emekli sayılarıda arış yaşamışır. Tüm bu gelişmeleri ışığıda Leoya ı reform öcesi emeklilik sisemii uzu döemde sürdürebilmesi imkasız gözükmekeydi. Reform sorası sisem Reformla birlike Leoya, emeklilik sisemii üç süulu siseme göre yapıladırmışır. Birici süu SHES ye göre işleye ve yaşlılık sigorasıı kapsaya süudur. Toplam kakı oraı %33 ür. Birici süua yapıla kakı oraı ise %20 dir. Reformla birlike zorulu folu siseme dayaa ikici süu oluşumua gidilmişir. İkici süu 2001 yılıı hazira ayıda yürürlüğe girmişir. Bu arihe iibare ikici süu içi %2 lik kakı alımaya başlamış ve bu kakı oraıı 2010 a kadar kademeli biçimde arışı ögörülmüşür. %2 lik kakı oraı 2010 yılıa gelidiğide %10 olacakır. İkici süu, yürürlüğe girdiği arihe 30 yaşıı geçmemiş ola üfusu kapsamakadır yaş grubudaki isalar göüllü olarak kaılabilmekedirler. 50 ve daha üsü yaş grubu ise ikici süu arafıda kapsamamakadır yılı soua kadar ikici süua yapıla kakılar devle arafıda idare edilmişir yılıı başlagıcıda iibare sigoralı isediği fou seçebilmekedir. Ulusal sosyal güvelik kurumu foları ve fo yöeimlerii deelemekle görevledirilmişir. 16

28 İkici süua yapıla kakı oraıı %2 de %10 a çıkarılmasıyla birici süua yapıla kakı oraıı azalılması düşüülmekedir. Üçücü süu göüllü kaılımı içermekedir. Ek gelir elde emek iseyeler kedi seçikleri sigora şirkei vasıasıyla sigora yapırmakadır. Reform uygulamaya başlaması ile birlike kademeli geçiş güdeme gelmemişir. Tüm sigoralıları daha öceki çalışmaları eksik veriye rağme saal varlığa döüşürülmüş ve aylık hesabı SHES esaslarıa göre yapılmaya başlamışır. Saal Hesaplar Emeklilik Sisemide aylığı belirlemesi Kişii hesabıda uula saal varlıklar prime esas kazacı arış oraıa göre gücellemekedir. Bu gücellemei soucuda kişii saal sermayesie ulaşılmakadır. Emeklilik zamaıda saal sermaye uise haya ablosuda elde edile yaşam bekleisie bölüerek aylık hesaplamakadır. Emekli aylığıı gücellemesi SHES alıda hesaplaa emekli aylıkları ükeici fiya edeksi ve kakı abaıdaki reel büyümei %25 i ile gücellemekedir Poloya uygulaması Reform öcesi sisem Reform öcesi Poloya emeklilik sisemi, PAYG esaslarıa dayaa belirlemiş fayda emeklilik plaı esaslarıa dayamakaydı. Sisem %45 lik kakı oraı ile fiase edilmekeydi. Bu kakı hasalık ve uzu vadeli sigora kollarıı hepsii kapsamakaydı. Poloya emeklilik sisemi işçiler, çifçiler ve askerler içi ayrı ayrı emeklilik plalarıda oluşmakaydı. İşçi plaı sosyal sigora kurumu arafıda yöeilmekedir. Tüm işçiler, kedi hesabıa çalışalar ve serbes meslek sahipleri bu plada yer almakaydı. Eski sisemde erkekler 25 yıllık çalışma ve 65 yaşıda sora, kadılar 20 yıllık çalışma ve 60 yaşıda sora emekli olabilmekeydi. 17

29 1991 reformu ile birlike emekli aylığıı hesaplama formülü değişirilmişir. Bua göre emekli aylığı üç kısımda oluşmakaydı. 1. Aylığı birici kısmı emel mikarı %24 üde oluşmakaydı. Temel mikar ekoomideki oralama ücree üreilmekeydi. Aylığı bu kısmı herkes içi sabii. 2. Aylığı ikici kısmıda, kakı yapıla her yıl içi hesap emelii %1,3 ü eklemekeydi. Hesap emeli so 12 yıldaki e iyi üç kazacıı oralamasıa eşii. 3. Aylığı üçücü kısmıda, sigoralılık süresi içide kakı yapılmamış her yıl içi hesap emelii %0,7 si eklemekeydi. Kakı yapılmamış yıl sayısı kakı yapılmış yıl sayısıı 1/3 ü geçememekeydi. Tarım emeklilik plaı, Tarım Sigora Kurumu arafıda idare edilmekeydi. Erkekler 65 yaşıda sora, kadılar 60 yaşıda sora ve 100 çeyrek yıllık çalışma ile emekli olabilmekeydi. Emekli aylığı miimum aylık ve sigoralılık süresi dikkae alıarak hesaplamakaydı ( Chlo A, 1999). Askerler içi ola emeklilik plaı sigoracılık esaslarıa dayamamakaydı. Herhagi bir prim ödemesi olmamaka ve sağlaa yardımlar direk büçede karşılamakaydı. Reform yapma edeleri Piyasa ekoomisie geçişle birlike ülke ekoomisi resesyo yaşamışır. Resesyou akip ede yıllarda reel GSYİH göreceli olarak hızlı büyümüşür. Bua rağme işsizlik oraı arış gösermişir yılıı başlarıda eredeyse sıfır ola işsizlik oraı 1994 e gelidiğide %14,4 ü bulmuşur lar boyuca işgücü piyasasıa kaılım oraı da düşüş gösermişir. Poloya daki ekoomik gelişmeyi gösere Tablo 2.4 ile aşağıda verilmişir. 18

30 Tablo Yılları Arasıda Poloya Ekoomik Gelişme Tablosu % GSYİH Reel Büyüme -7,0 2,5 3,7 5,2 7,0 6,0 6,8 4,9 4,0 İşsizlik 14,0 14,4 13,3 12,3 11,2 10,6 Eflasyo 32,2 27,8 19,9 14,9 11,6 7,3 İşgücüe Kaılım Oraı 68,8 67,6 66,9 66,5 66,1 65,8 65,1 Kayak: OECD Ecoomic Oulook No.70 Yüksek işsizlik, sigoralı sayısıı düşürerek prim gelirlerii düşmesie ede olmuşur. Akif sigoralı sayısıdaki düşüş bağımlı oraıı %38 de %55 lere çıkarmışır. Emekli aylıklarıı göreceli olarak yüksek olması ve prim gelirlerideki düşüş edeiyle, sisem kakılarla fiase edilemez olmuşur (Fulz, 2002). Yaşlaa üfus sisemi ilerleye döemlerde zor durumda bırakacakır. Poloya 20ci yüzyılda iki bebek palaması yaşamışır. Biricisi heme 2.Düya Savaşıda sora gerçekleşmişir. İkicisi de 1980 li yılları ilk yarısıda gerçekleşmişir de sora ise doğurgalık hızıda hızlı bir düşüş yaşamışır. Bu gelişmeleri ışığıda Birleşmiş Milleleri ahmiie göre 2000 yıllıda %12 ola 65 yaş ve üsü üfusu üm üfusa oraı, 2050 yıllıa gelidiğide %26,30 olacakır. Yaşaa fiasal zorluklar sisem içide ölemler almayı gerekirmekeydi. Kakı oraıı yüksek olması paramerik reform yapmayı zorlaşırmakaydı. Yapılabilecek e iyi şey yapısal reforma yöelmeki. Reform sorası sisem arihide reform uygulamaya koulmuş ve Poloya üç süulu emeklilik plaıa geçmişir. Birici süuda SHES yer almakadır. Brü geliri %12,22 si oraıda prim alımakadır. Bu süu sadece emekliliği fiase emekedir. 19

31 İkici süu zorulu folu belirlemiş kakı emeklilik plaıdır. %7,3 lük kakı oraı ile fiase edilmekedir. Bu süu 1969 ve soraki arihlerde doğalar içi zoruludur arihleri arasıda doğalar göüllü olarak kaılabilmekedirler (Chlo A. e al, 1999). Üçücü süu göüllü kaılımı içermekedir. Ek gelir elde emek iseyeler kedi seçikleri sigora şirkei vasıasıyla sigora yapırmakadır. Emeklilik sisemii fiasmaı içi oplam %36,59 luk kakı oraı geçerlidir. Yapıla kakıı dağılımı aşağıda Tablo 2.5 de verilmişir. Tablo 2.5 Reform Sorası Poloya Emeklilik Sisemide Kakı Oralarıı Dağılımı Kakı Oraı Yaşlılık Sigorası 19,52 1.Süu 12,22 2.Süu 7,30 Demografik Rezerv Fou 1,00 Malullük ve Ölüm Sigorası 13,00 Hasalık Sigorası 2,45 Yaralama Sigorası 1,62 4 Toplam 36,59 Yukarıdaki abloda da alaşılacağı üzere malullük ve ölüm sigorası oplaa %13 lük kakı ile fiase edilmekedir. Reform uygulamaya geçerke sigoralılar üç gruba ayrılmışır. Bua göre 1949 öcesi doğalar eski siseme göre emekli olmakadır yılları arasıda doğalar, 1999 yıllıı souda iki süua da dahil olup olmayacaklarıa karar vermek zoruda bırakılmışır. Bu yaş grubuu %55 i iki süua da dahil olmaya karar vermişir ve daha soraki arihlerde doğalar ise, her iki süua da kaılmak zorudadırlar. Gerekli verilerdeki eksiklike dolayı 1999 yılıda öce işe başlayalar içi bu döemi kapsaya saal sermaye, reform öcesi emeklilik sisemie göre aylığıı verecek biçimde hesaplamışır (Chlo A. e al, 1999). 4 Sadece 1999 yılıa ai değerdir. Bu arihe sora ora %4 ile %8,12 arasıda alımakadır. 20

32 Sigoralı emekli olmada ölürse hesabıda bulua saal varlık, İsveç sisemideki gibi dağıılmayıp emeklilik sisemii kazacı olarak kalmakadır (Pollerova Sepaka, 2002). Saal Hesaplar Emeklilik Sisemide aylığı belirlemesi Kişii hesabıda uula saal varlıklar brü ücreeki arışı %75 i ile değerledirilmekedir. Bu gücellemei soucuda kişii saal sermayesie ulaşılmakadır. Emeklilik zamaıda saal sermaye uise haya ablosuda elde edile yaşam bekleisie bölüerek aylık hesaplamakadır. Emekli aylığıı gücellemesi SHES alıda hesaplaa emekli aylıkları ahmi edile eflasyo ve reel ücre arışıı %20 si ile gücellemekedir. Saal Hesaplar Emeklilik Sisemideki fiasal dege Poloya, emeklilik sisemii fiasmaıda oluşabilecek bir bozulmayı rezerv fola gidermeyi plalamışır. Buu içi bir ampo fo oluşurmuşur. Demografik rezerv fo adı verile fo %1 lik kakı oraı ile fiase edilmekedir. Birici süuda oluşacak bir degesizlik durumuda oluşacak açığı fiase emek içi kurulmuşur SHES Emekli Aylığı Formülasyou Öceki bölümlerde SHES i geel yapısıda ve Avrupa uygulamalarıda söz edilmişi. Bu bölümde SHES alıda emekli aylığıı formülasyoua gidilecekir. Bu bağlamda daha öce bahsedildiği üzere SHES de emekli aylığı, kişii hesabıda bulua saal varlığı gücellemiş değerii, bir ekik faiz yardımıyla bulua yaşam bekleisie bölümesi ile bulumakaydı. Bu bilgileri ışığıda emekli aylığı aşağıdaki gibi formülüze edilebilir. β r : r yaşıda emekli ola sigoralıı yıllık emekli aylığı c : kakı oraı k : zamaıdaki yıllık prime esas kazacı I : zamaıdaki prime esas kazacı gücelleme edeksi 21

33 G T. r. i : G kasayısı, T yıllıda r yaşıdaki sigoralıı i ekik faizi ile beklee yaşamı r : emeklilik yaşı e : sigoralı olduğu yaş olmak üzere SHES de emekli aylığı ck I = e β r = G r T. r. i (2.2) olarak yazılabilir. Formülde de alaşılacağı üzere aylık, kakı mikarıa ve beklee yaşam süresie bağlamakadır. Bu sayede gelecek esli riski azalılmakadır. Bilidiği üzere PAYG esaslı sisemlerde emekliliği fiasmaı akif bireyler arafıda karşılamakadır. Oluşacak degesizlik durumu akif bireyleri kakı mikarı veya emeklilik yaşı değişirilerek giderilmeye çalışılmakadır. Sisemi yüküü büyük kısmıı gelecek esil üslemekedir. SHES de ise bu risk emekli olacak kişiye bağlamakadır. Yaşam bekleisideki bir değişiklik veya kakılarıdaki yeersizlik amame emekli olacak kişii sorumluluğudadır G kasayısıı buluuşu G kasayısı belirlemiş bir ekik faiz ile yaşam bekleisii ifade emekedir. Faizsiz olarak yaşam bekleisii formülü aşağıdaki gibidir. G.i : yaşıdaki bir kimsei i ekik faiz yardımıyla hesaplaa G kasayısı l : yaşıda yaşaya kişi sayısı e : yaşıdaki bir kimsei yaşam bekleisi olmak üzere, yaşam bekleisi e = N i i= l l (2.3) olarak yazılabilir. Aylıkları döem başıda ve yılda bir kez verdiğimiz varsayımı alıda yaşam bekleisii i gibi bir ekik faizle hesaplamak isersek formül aşağıdaki gibi olur (Palmer Edward, 2000). 22

34 23 ( ) ( ) l l i l i l G i = Burada ( ) v i 1 1 = olarak aımlaır ve deklemde yerie koyulursa l l v vl l G i = olur. Pay ve payda v ile çarpılırsa deklem l v l v l v l v G i = şeklii alır. Burada D l v = olduğuda yaşam bekleisi (2.4)....i 2 1.i D N G D D D D G = = olarak yazılabilir. (2.4) umaralı eşilik bize i faizi alıda bir kişiye her yıl ödeyeceğim bir birimlik uarı bugükü değeri ola a& & i vermekedir.

35 3 SOSYAL SİGORTALAR KURUMU ve SANAL HESAP UYGULAMASI Bu bölümde SSK ı mevcu durumu iceleerek soruları oraya koulmaya çalışılmışır. SHES i bu soruları orada kaldıracak bir çözüm olup olmadığı uygulama souçları ile arışılmışır. 3.1 Mevcu Durum 1990 lı yıllarda SSK ve diğer kamu sigora kuruluşlarıı sisemleri açık vermeye başlamışır. Gerek oplaa primleri, gerek sağlaa yardımları poliik ekilere maruz kalması sisemi sürdürebilirliğii ehlikeye sokmuşur. Geç üfus yapısıa sahip olumasıa rağme çok erke yaşlardaki emeklilik, sisemi akif-pasif yapısıda bozulmalara ede olmuş ve sisem kalıcı zarar görmüşür. Sisemi kedi içideki sorularıı yaıda ekoomide yaşaa yüksek eflasyo ve krizler Kurumları fiasal açıda zor durumda bırakmışır. Tüm bu gelişmeler 1999 reformuu zorulu hale geirmişir. Yapıla düzelemeyle, yaşlılık sigorası içi aylık belirleme esasları ve emeklilik yaşı değişirilmişir. Yapıla reform paramerik reformdur ve değişe koşullara göre uyarlaması gerekmekedir reformuu ekisi sisemde oldukça yavaş gözlemekedir. Buu emel edei kademeli geçiş süreci ve bu süreci uzuluğudur. Kademeli geçiş süreci içide sigoralılar erke emekli olabilmekedirler yıllıda gerekli koşulları sağlaya kadı sigoralılar 40, erkek sigoralılar 44 yaşıda emekli olabilmekedir. Bu durum sisemi fiasal yapısıa ve akif pasif oraıa zarar vermekedir. Kademeli geçişi am olarak soa ermesi 2038 yılıda olabilecekir. Bu süre içide yaşlaa üfus ve yaşam bekleisideki arış, yapıla reformu ekisiz kalmasıa ede olacakır. Yei paramerik reformlar yapmak ve zamaıda uygulamaya geçirmek oldukça zordur. Gerek bu reformda olduğu gibi geçiş süreçleri, gerek poliik kaygılarda zamaıda yapılamaması siseme kalıcı zararlar verecekir. 24

36 Türkiye deki doğurgalık hızıı giderek düşmesi, üfusu yapısıı değişirerek yaşlı üfusu ağırlığıı armasıa ede olacakır. Bu durum sisemi akif-pasif durumuda bozulmalara ede olacakır. DİE yıl orası üfus ahmiie göre 65 yaş üsü üfusu yaşlarıdaki üfusa oraı 1990 yılıda %7,49 ike 2020 yılıda %10,63 olacakır. Yıllar iibari ile bu oraı gelişimi Ek B Tablo 2 de verilmişir reformu ile 4447 Sayılı Yasa ile kadılar içi emeklilik yaşı 58, erkekler içi 60 olarak ögörülmüşür. Kademeli geçiş ihmal edilirse, sisemi yapısıda oluşacak değişimi algılamak içi üfus projeksiyouda bu yaş üzeride kalaları akif yaşa 5 oraıa bakılabilir. Bu ora 1990 içi %13,49 ike 2020 yılıa gelidiğide %19,24 olacakır. Oraı yıllar iibari ile gelişimi Ek B Tablo 3 de verilmişir. Ülke her e kadar geç üfusa sahip olsa da erke emeklilik ile bu durumu ersie çevrilmekedir lı yıllar boyuca sisem 38 yaş ve üsüde emekliliğe izi vermişir. Yukarıda belirildiği gibi erke emeklilik şu ada da kademeli geçiş süreci ile birlike devam emekedir. Geç üfus yapısıa sahip olmaı e büyük avaajı, GSYİH ve prim gelirlerideki arışı, yaşlılık aylığı arışıda yüksek olması ve sisemi kedii daha çabuk oplayabilmesi göserilebilir. Oysaki SSK yaşlılık aylığı ödemesii GSYİH ye oraı 1990 larda bu yaa armakadır. Bu ora 1990 yılıda %0,69 ike 2002 yılıda %2,5 olarak gerçekleşmişir. Bu bağlamda sigoracılık açısıda geç bir üfusa sahip olmadığımız oraya çıkmakadır. 5 Akif yaş olarak kadılar içi yaş grubu, erkekler içi yaş grubu alımışır. 25

37 SSK Yaşlılık Harcamasıı GSYİH'ya Oraı 3,00% 2,50% 2,00% % 1,50% 1,00% 0,50% 0,00% YIL Kayak: SSK Faaliye Raporları, DİE ŞEKİL 3.1- SSK Yaşlılık Harcamasıı GSYİH ya Oraı Ekoomik krizlerde sora reel GSYİH de göreceli olarak hızlı büyüme sağlamış ve ekoomideki dalgalamalara so verilmişir. Bua rağme devam ede yüksek işsizlik oraı ve işgücüe kaılım oraıı seviyesideki düşüklük sisemi oparlamasıa olumsuz eki yapmakadır. Prime esas kazacı yıllara göre belirlemesi Bakalar Kurulu a bırakılmışır. Sigoralıı yei sisem alıda emekli aylığı hesaplaması ise geçmiş döemdeki prime esas kazaçlarıı TÜFE ve büyüme hızıyla gücellemesi ile hesaplamakadır. Bakalar Kurulu u prime esas kazacı bu gücelleme oraıda daha düşük bir seviyede arırması geleceke gelir gider degesizliğie ede olacakır. Mevcu sisemde hesaplaa emekli aylığı alıa prime göre oldukça bokördür. Buu e iyi gösergesi asgari ücrele çalışalardır. Asgari ücrele çalışa birisi emekli olduğuda daha yüksek bir kazaç elde emekedir. Tezi ileriki bölümleride alıa primle oluşa yükümlülüğü karşılaşırması yapılacakır. Tüm bu verileri ışığıda sisemi sürdürülebilmesi içi geleceke yei reformlar yapılması gerekeceği açıkır. 26

38 3.2 SSK Belirlemiş fayda Emeklilik Plaıı Formülü ve SHES ile Karşılaşırması Belirlemiş fayda emeklilik sisemide aylık çok farklı yöemlere göre hesaplamakadır. Bilidiği gibi aylık ücrei bir foksiyou olabileceği gibi kakılarıda foksiyou olabilmekedir. Aylığı hesabı, üm kakıları,e iyi birkaç yılı ücreii veya so yıllarıdaki kazaçları dikkae alabilmekedir. Bu bölümde 2000 sorası SSK ı aylık hesaplama yöemi dikkae alıarak iki sisem arasıda karşılaşırmaya gidilecekir. Bua göre 2000 sorası içi SSK ı aylık hesaplama formülü aşağıdaki gibidir. B r : r yaşıda emekli ola sigoralıı yıllık emekli aylığı ABO : Aylık bağlama oraı k : zamaıdaki prime esas kazacı üzeride o yıla ai oplam para I : zamaıdaki prime esas kazacı gücelleme edeksi P. G. S : Toplam prim ödeme gü sayısı r : emeklilik yaşı e : sigoralı olduğu yaş olmak üzere, Emeklilik aylığı B r r k I = ( ABO) = e P. G. S ( 360) (3.1) biçimide yazılabilir. Eşilik (3.1) ve (2.2) karşılaşırıldığıda iki sisem arasıdaki e büyük farklılığı ABO ve G kasayısı arasıda olduğu gözlemekedir. Belirlemiş fayda emeklilik plaıı uyguladığı SSK da aylık, sigoralıı üm kakılarıı oralamasıı bir oraı olarak ifade edilmekedir. Bu ora prim ödeme gü sayısıa göre belirlemeke ve kişi siseme girdiği ada kişiye bu oraı e olacağı söylemekedir. SHES alıda hesaplaa emeklilik aylığıda ise G kasayısı kişi emekli olurke o döeme ilişki ölüm ablosuyla hesaplamakadır. Eşilik 3.1 de kişiye bir gelir sözü vardır. İleride oluşacak demografik bozulmalarda sisemi ekileeceği açıkır. Bu bozulmalar soucu paramerik reforma gidilirse üm risk gelecek kuşaklara yükleecekir. Halbuki SHES de bu risk G kasayısı ile emekli ola kişiye yüklemekedir. 27