TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜME, BEŞERİ SERMAYE VE İHRACAT ARASINDAKİ İLİŞKİLERİN EKONOMETRİK ANALİZİ:

Transkript

1 TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜME, BEŞERİ SERMAYE VE İHRACAT ARASINDAKİ İLİŞKİLERİN EKONOMETRİK ANALİZİ: Halil ALTINTAŞ * Haka ÇETİNTAŞ ** ÖZ Bu çalışma, döemi yıllık veriler kullaarak Türkiye de beşeri sermaye, sabi sermaye, ihraca ve ekoomik büyüme arasıdaki ilişkiyi eşbüüleşme ve değişkeler arasıdaki edesellik ilişkilerii es emeyi amaçlamakadır. Ampirik uygulamada ekoomik büyüme, beşeri sermaye, sabi sermaye ve ihraca arasıda uzu döemde poziif ve isaisiksel olarak alamlı bir ilişkii olduğu soucua ulaşılmışır. Ayrıca beşeri sermayei ekoomik büyüme üzeride doğruda Grager ekiye yol açmadığı, beşeri sermayei sabi sermaye ve ihracaa kakıda buluarak dolaylı bir şekilde ekoomik büyümeyi arırdığı soucua ulaşılmışır. Elde edile ampirik souçlar büyüme üzeride dış icarei ekili olduğu ve böylece ihraca odaklı büyüme hipoezii geçerli olabileceğii gösermişir. Aahar Kavramlar: Beşeri Sermaye, Ekoomik Büyüme, İhraca ve Türkiye. AN ECONOMETRIC ANALYSIS OF THE RELATIONSHIPS BETWEEN ECONOMIC GROWTH, HUMAN CAPITAL AND EXPORT IN TURKEY: ABSTRACT This paper aims o examie log-ru ad he causal relaioships bewee ecoomic growh, expor ad huma capial i Turkey by usig VAR aalysis ad Grager causaliy ess over he period Our fidigs idicae ha a posiive ad sigifica log-ru relaioship exiss bewee ecoomic growh, expor, physical capial formaio ad huma capial. Moreover, o direc Grager effec of huma capial o ecoomic growh has bee foud, huma capial fosers ecoomic growh i a idirec way for a reaso ha huma capial coribues o expor ad physical capial formaio. Empirical resuls show ha here is a rade effecs o growh ad expor-led growh hypohesis. Keywords: Huma Capial, Ecoomic Growh, Expor ad Turkey. * Doç. Dr., Erciyes Üiversiesi, İİBF, İkisa Bölümü. ** Doç. Dr., Balıkesir Üiversiesi, İİBF, İkisa Bölümü. Makalei kabul arihi: Şuba 20

2 34 Erciyes Üiversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı: 36, Ağusos-Aralık 200 ss GİRİŞ Dış icare, beşeri sermaye birikimi ve ekoomik büyüme arasıda yakı bir ilişki bulumakadır. Daha açık bir ekoomi daha fazla fırsalar yaraabilmeke ve beşeri sermaye üzerideki geiriyi arırarak sermaye birikimii hızladırmakadır. (Chuag, 2000:72) Edoje büyüme eoriside beşeri sermaye ve dış icarei büyümei e öemli mooru olduğuu ileri sürülmekedir (Lucas, 988; Romer, 990, Sokey, 99; Grossme ve Helpma, 99; Youg, 99). Öreği Barro (99), Barro ve Lee (993), Behabid ve Spiegel (995) yapıkları ampirik çalışmalarda beşeri sermayei ülkei uzu döem büyüme oralarıı beslediği soucua ulaşmışlardır. Harriso (996) ve Dollar (992) ise dış icarei büyüme üzerideki ekisii savumuşlar ve ihraca odaklı büyüme hipoezii deseklemişlerdir. Gelişmeke ola ülkelerde ihracaı beşeri sermaye birikimii armasıı kolaylaşırabileceği çok sayıda kaallar bulumakadır. Bularda biricisi, dış icare gelişmiş ülkelerde gelişmeke ola ülkelere ekoloji rasferii kolaylaşırmakadır. Tekolojik rasferler, vasıflı işgücüü yeeeklerii armasıa yardımcı olarak beşeri sermaye yaırımlarıı eşvik edebilmekedir. İkicisi, ihraca yaparak öğremeye de öemli bir kakı sağlamakadır. Üçücüsü, ihraca, sermaye ve işgücüü ürekeliğii arıra yöeim, pazarlama ve üreimde uzmalaşma dahil ekolojik yayılmayı hızladırmakadır (Naraya ve Smyh, 2004: 27). Düşük ielikli işgücüe rağme ülkeler arası dış icare, saayileşmiş ülkelerde gelişmeke ola ülkelere doğru ekoloji rasferii arırmakadır. Tekoloji rasferi ise daha çok ielikli işgücü lehie koşullar yaramaka ve böylece beşeri sermaye birikimi uyarılmakadır. Diğer arafa Sokey (99), fiziksel sermaye ile ielikli olmaya işgücü arasıdaki ikame ile fiziksel sermaye ve ielikli işgücü arasıdaki amamlayıcılık ilişkisi dikkae alıdığıda, sermaye harekelerie açık ola gelişmeke ola ülkeler içi dış icarei ücrelerde keski arışlara, işgücüü beceri ve yeeekleride iyileşmelere ede olacağıı ve böylece dış icarei beşeri sermaye yaırımlarıı hızladıracağıı vurgulamışır. Ayı zamada dış icare ve beşeri sermaye arasıdaki edesellik ilişkisi diğer yöde de işleyebilmeke ve beşeri sermayede oraya çıka ilerlemeler ihracaı arırabilmekedir. Beşeri sermaye birikimi işgücüü kaliesii iyileşirerek fakör verimliliğii armasıı sağlamaka ve böylece ihracaa rekabeçi bir avaaj yaraarak daha fazla ihraca ve ekoomik büyümeye yol açabilmekedir. Ekoomik büyümede beşeri sermaye birikimi ve dış icaree bir geri besleme ekisi de olabilmekedir (Chuag, 2000: 72). Bu çalışma, döemi yıllık veriler kullaarak Türkiye de beşeri sermaye, sabi sermaye, ihraca ve ekoomik büyüme arasıdaki ilişkiyi araşırmayı amaçlamakadır. Çalışmaı ikici bölümüde ekoomik büyüme, beşeri sermaye ve ihraca kousuda yapılmış ampirik uygulamalar değerledirilmeke, üçücü bölümde döemi içi Türkiye de ekoomik büyüme,

3 Türkiye de Ekoomik Büyüme, Beşeri Sermaye ve İhraca Arasıdaki İlişkileri Ekoomerik Aalizi: beşeri sermaye, sabi sermaye ve ihraca arasıdaki ilişki eşbüüleşme ve haa düzelme yöemleriyle araşırılmaka ve değişkeler arasıdaki edesellik ilişkileri es edilmekedir. Souç kısmıda ise araşırmada elde edile bulgular değerledirilmekedir. I. TEORİK LİTERATÜR Bazı ülkeleri içi daha fazla zegi ike diğerlerii daha fakir olduğu sorusu yüzyıllardır ikisaçıları e çok ilgilediği sorularda biri olmuşur. Bu edele ekoomik büyüme sisemaik ekoomik aalizi başlagıcıda bu yaa eelleküel bir arışma kousu olmuşur (Becker vd., 990:). İlk döem merkaalis ikisaçıları moder büyüme eorisii aaları olduğu söyleebilir. Büyüme eorilerii bu ilk aşamasıda ikisaçılar büyümeyi ulusal zegilikeki bir arış süreci olarak dikkae almışlardır. Merkaalisleri ilk emsilcileri likidiesi yüksek maeryallar olarak kıymeli madelere ve madei paraya üsülük afederke, daha soraki merkailisler bir ulusu ikisadi zegiliğii oplam üreim hacmie bağlı olduğuu ve poziif icare degesi ile deseklemesi gerekiğii ileri sürmüşlerdir. Bu eğilim kısme imala saayi ve yuriçi piyasaları gelişimi ile açıklamışır. Merkaalisleri yerii fizyokraları almasıyla birlike 7. yüzyıl başlarıda merkailis düşücei hâkimiyei de so bulmuşur. Fizyokralar ekoomik hayaı kedi kauları ola doğal bir süreç olarak görmüşlerdir. Fizyokralara göre reel ürü yalızca arım sekörüde üreilir. Ulusal ekoomii diğer bölümleri ise yalızca ou formuu değişirebilirdi. Fizyokralar ayrıca üreile ürüü üreimde ve ükeimde kullaılmaya kısmı olarak bir arığı (residual) var olduğuu kabul emekedir. Bu arık oplum arafıda birikirilmeke ve böylece ulusal zegilike bir arış yaraılmakadır. Büyüme kousuu yazıya akara ilk ekoomis David Hume dir. Hume (77-776) her iki ülkei de dış icaree kazaçlı çıkacağıı belirerek büyümei emel mooru olarak dış icare üzerie vurgu yapmışır (Osipia, 2009:-3). Adam Smih büyümei emeği işbölümü ile ilişkili olduğuu iddia emiş, faka açık bir şekilde olar arasıda bir bağlaı kuramamışır. Thomas Malhus her ülkei durağa bir kişi başıa gelire yakılaşığı formel bir diamik bir büyüme süreci modeli gelişirmişir. Bu modele göre gelir dege gelir seviyesii aşığıda ölüm oraları azalırke doğurgalık aracakır. Gelir dege seviyesii alıa düşüğüde ise am ersi meydaa gelecekir. Malhusya modeli 9. yüzyıl ikisaçıları üzerideki ekisii aksie, düyaı baısıda ve kala diğer bölgeleride so 50 yıl süresice gelir yükselmiş olmasıa rağme doğurgalık armaka ziyade azalmışır. (Becker vd., 990: ) Malhus u 9.yy ı başlarıda ikisadi büyümei geleceğie ilişki bu yalış ögörüsü, ikisa bilimii de köümser bir bilim olarak aımasıa yol açmışır (Joes, 200: ). Neoklasik büyüme modeli özellikle üfus ve ekoomik büyüme arasıdaki bu bağlaıyı dışlayarak Malhusya modeli eksikliğii gidermeye çalışmışır. Bu modelde ayarlama süreci üfusu büyüme oraıda değil fiziksel sermaye-

4 36 Erciyes Üiversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı: 36, Ağusos-Aralık 200 ss deki yaırım oraıda yamakadır. Kişi başıa gelir dege gelir seviyesii aşığıda fiziksel sermaye soku daha yavaş büyümeke, kişi başıa gelir dege gelir seviyesii alıa idiğide ise daha hızlı büyümekedir. Buula birlike e Malhus u e de eoklasikleri büyümeye yaklaşımlarıda beşeri sermayeye büyük bir ilgi göserilmemişir (Becker vd., 990:). Smih, beşeri sermaye erimii kullamamış olmasıa rağme isaoğluu yeeek ve becerilerii sabi sermayei içie dahil emişir (Viswaah vd., 2009: ). 890 ları başıda Alfred Marshall sermayei e değerlisii isaa ola yaırım olduğuu ifade emişir. Bejami Frakli e çok eğiime yapıla yaırımları faydalı olacağıı alamışır. Gery Becker ise beşeri sermayeyle ilgili görüşleri gelişirip ve derileşirerek, 964 yılıda yayımlaa kiabıa da ismii verdiği beşeri sermaye kavramıı oraya amışır. O a göre eğiim bir yaırımdır (Deusche Bak, 2005: 6). Geleeksel ekoomik kuramı sermayeyi daha çok fiziksel açıda değerledirdiği görülmekedir. 950 leri souda ikisaçılar oplam üreim foksiyoua dayalı olarak sadar basi emek ve fiziksel sermaye ölçülerii savaş sorası hızlı ikisadi büyümeyi yeerice açıklayamadığı soucua ulaşmışlardır. Eksik olaa ilişki spekülasyolar ise çeşililik gösermişir. Kimileri emel eksikliği fiziksel sermayei kalieside oraya çıka iyileşmelere yöelik gerekli değişiklikleri yasıılamamasıda ve bu sermayedeki ekik ilerlemeleri somulaşırılamamasıda yaığıı ileri sürmüşür. Diğerleri ise gözde kaça e öemli şeyi örgüsel gelişme ya da daha açık bir ifadeyle beşeri fakörle ilişkili olduğuu ileri sürmüşür. Büyümei açıklaamaya arık kısmı (residual) ilk öce ekolojiye yorulmuşur (Viswaah vd., 2009: 473). II. Düya Savası da sora gelişmiş ülkeler ile az gelişmiş ülkeler arasıdaki farkı daha açık bir hale gelmesiyle birlike gelişirile büyüme eorileri, bu iki gruba gire ülkeler arasıdaki gelişmişliği edelerii icelemeye odaklamışır. Bu bağlamda Solow (956) arafıda emelleri aıla ve daha sora Neo-Klasik büyüme eorisi olarak lieraürde yer ala yaklaşıma göre, üfus arış hızı ve ekolojik gelişme büyümeyi belirleye dışsal değişkeler olarak modelde yer almışır. Neo-Klasik büyüme eorisi sermayei azala geiriye sahip olmasıa dayamakadır. Büyümei emel belirleyicisi ola fiziksel sermayedeki arışları, azala geiriyle karşılaşmasıda dolayı büyümei belli bir okada duracağıı ileri sürmekedir. Bu durum gelişmiş ülkeler ile az gelişmiş ülkeler arasıdaki farkı azalması ve bu iki grup ülke arasıda ekoomik büyüme alamıda bir yakılaşmaı olacağı alamıa gelmeke ve yakısama hipoezi olarak ifade edilmekedir. Yakısama hipoezi yoksul ülkeleri zegi ülkelerde daha hızlı büyüyüp oları er ya da geç yakalayacaklarıı ögörse de yapıla ampirik çalışmalar gelişmiş ülkeler ile gelişmeke ola ülkeler arasıdaki gelişmişlik farkıı azalmadığıı, aksie arığıı oraya koymuşur. Bu arışmalar, Neo-klasik büyüme modellerii ülkeler arasıdaki gelişmişlik farkıı yeerice açıklayamadığıı gösermişir (Taba ve Kar, 2006: 6).

5 Türkiye de Ekoomik Büyüme, Beşeri Sermaye ve İhraca Arasıdaki İlişkileri Ekoomerik Aalizi: Klasik ikisaçıları emek ve sermaye gibi geleeksel üreim fakörlerie ve azala verimlere dayalı açıklamaları zamala erk edilerek, geleeksel üreim fakörlerie ek olarak ekolojii dışsal olarak modele dahil edildiği Slow - Swa ipi moder büyüme eorileri gelişirilmişir. Slow-Swa büyüme modelleri, yerii ölçeğe göre ara geirileri dikkae ala ve ekolojiyi içsel bir fakör olarak büyüme süreçlerii açıklamada kullaa içsel büyüme modellerie bırakmışır. Yei büyüme eorileri (ARGE Modeli (Romer, 986 ve Aigho- Howi, 992) Beşeri Sermaye Modeli (Lucas, 988) Bilgi Taşmaları Modeli (Romer, 986) ve Kamu Poliikası Modeli (Barro, 990) ölçeğe göre ara geiriyi vurgulamışlar ve Solow-Swa büyüme modellerii ögördüğü durağa durum büyüme oraıı üzeride bir büyümei gerçekleşirilebileceğie dikkaleri çekmekedirler. Dolayısıyla so yıllarda bilgii yaraıcısı ve kullaıcısı olarak beşeri sermaye, üreim fakörleri arasıda öemi giderek armaya başlaya bir girdi özelliğii almışır. Bu çerçevede düya ölçeğide yei bilgi üree ve bilgiyi mal ve ekoloji gibi somu hale döüşüre ekoomilerdeki büyüme süreçleri, daha isikrarlı ve hızlı seyredebilmekedir (Geç vd., 2009). 980 leri başıda P. Romer ve R. Lucas bilgi ikisadi ve beşeri sermayeye vurgu yapmak sureiyle ikisaçıları ilgilerii yeide ikisadi büyüme kousua çekmişlerdir. R. Lucas 998 yılıda beşeri sermaye ve ikisadi faaliyeler arasıdaki ilişkiyi ekoomiyi iki kısma ayırarak modellemişir. Nihai mal sekörü, girdi olarak hem beşeri hem de fiziksel sermaye kullaırke, eğiim sekörü mevcu ola beşeri sermayei yardımıyla (öğremeler) yei beşeri sermaye üreir. Bu modelde yüksek bir gelir seviyesi yüksek bir beşeri sermaye seviyesi ile açıklaırke, beşeri sermayedeki arış, milli geliri de armasıa ede olmakadır. Aleraif yaklaşım ise yüksek bir beşeri sermaye içi yüksek bir büyüme oraıı dikkae almakadır. P. Romer de GSMH ı büyüme oraıı bilgi soku arafıda belirlediği bilgi aşmaları (kowledge spillovers) modeliyle 980 leri solarıda büyük bir dikka çekmişir (Deusche Bak, 2005: 6). Bugü beşeri sermaye yaırımı ve büyüme arasıda çok sıkı bir bağ olduğu oldukça yaygı bir görüşür. Haa beşeri sermaye birikimii ekoomik büyümei belirleyici bir aaharı olduğu yöüde güçlü büyüme eorilerii de deseklediği öemli kaılar bulumakadır (Tse, 2006:290). Beşeri sermaye eorisi eğiimi, kavramayı ve emeği verimliliğii arıra diğer yeeekleri gelişirdiğii ileri sürmekedir. İçsel büyüme eorisi de ayı şeyi ahmi emekedir. Bu eoriye göre beşeri sermaye sokudaki büyüme, ekolojik ilerlemeyi hızladırır ya da ekolojik sıır bölgeside olmaya bir ülkei ekolojik kapasieside göreli olarak hızlı kazaımlar elde emesie yardımcı olur (Birdsall vd., 2000: 4). Lucas, beşeri sermayei e öemli usuru olarak gördüğü eğiimi, eğiimli bireyleri aldıkları bilgileri eğiim sürecie akarmaları, çalışma şarlarıa ve yei ekolojilere daha kolay ve çabuk sağlamaları, kedi aralarıda bilgi akışı-

6 38 Erciyes Üiversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı: 36, Ağusos-Aralık 200 ss ı daha fazla olması gibi edelerde dolayı üreim sürecide ölçeğe göre ara geiriye yol açacağıı ileri sürmekedir (Aik, 2006: 47). Diğer arafa ikisaçılar eğiimi bir ülke içi bir büü olarak ekoomik büyümeye aşağıdaki kaallar vasıasıyla kakıda buluduğuu gözlemlemişir. İlk olarak eğiim, yalızca bilgileri akarmakla kalmaz faka ayı zamada, isaları kedilerii ve içide buludukları oplumu bekleilerii ve alayışlarıı da değişirmekedir. Eğiim, çalışmaya karşı ola uumu, ükeim ercihlerii, asarruf eğilimlerii, ekoomik rasyoelliği, uyum sağlamayı, yeilikçiliği, esekliği, aile büyüklüğüe yöelik uumu ekileyebileceği gibi, GSYİH ve kişi başıa gelirde arışa ede ola verimli sekörleri, iç ve dış göç gibi ekoomik bakış açısıyla ilişkili çeşili sosyal davraışlara yöelik uumu değişirebilmekedir. İkicisi isaa yapıla yaırım eğiim yoluyla, ispee kı ola kayakları ikame edebilecek amamlayıcı kayakları gelişirecek bilgii kazaılmasıı sağlamaka ve böylelikle mevcu kayakları eki kullaımıı eşvik edebilmekedir. Buu yaıda eğiim ekoomik büyümeye özellikle araşırmagelişirme vasıasıyla poasiyel yeeeği keşfederek, işleyerek ve desekleyerek kakıda bulumakadır. Eğiimdeki büyüme eşisizliği azalmasıa yardımcı olmak sureiyle de büyümeye poziif bir kakıda buluur. So olarak gelişmeke ola ülkelerde, kadıları eğiim seviyesi arıkça, evde ourmaı ve aile bireylerii yeişirmei fırsa maliyei armakadır. Bu, kadıları işgücüe kaılım oraıı arırmaka ve doğurgalık oraıı düşürmekedir. Ekoomisler, eğisel fakirliği ekoomii büyümeside bir eksikliğe ede olabileceğie iamakadırlar (Viswaah vd., 2009: ). II. AMPİRİK LİTERATÜR Büyüme kousudaki lieraür eğiimi ekoomik büyüme üzeride poziif ekiye sahip olduğuu ileri sürse de beşeri sermayeyi emsil ede hagi düzeydeki eğiimi (ilk, ora, lise ve yüksek öğreim) gelir arışıyla poziif ilişki içide olduğu kousuda açıklık geirmemekedir. Bazı araşırmacılar (Öreği Hall ve Joes, 999; Romer, 990; Nelso ve Phelps, 966), büyümei kayağı olarak yüksek öğreimdeki araşırma ve gelişirme faaliyelerii öemii vurgularke, diğerleri (Perakis ve Samaakis, 2002; McMaho, 2002) ilkokul eğiimii e azıda gelişmeke ola ülkelerde ekoomik büyümei kayağı olarak görmekedirler. Ülkelerde eğiimde yararlamak gelir düzeyii arırıyorsa, yüksek öğreimi de gelir düzeyii arırmada büyüme sürecii e öemli fakörleri arasıda sayılması sürpriz karşılamayacakır. Daha yüksek gelire sahip ülkeler, evresel düzeyde ilköğreimde yararladıkları sürece, hem yüksek öğreimlerii hem eğiim düzeylerii yükseleceklerdir. Beşeri sermaye olarak eğiimi büyüme üzerideki ekisii araşıra ampirik çalışmalarda farklı bulgulara ulaşılsa da geel olarak eğiimi beşeri sermaye üzeride poziif ekiye sahip olduğu kabul edilmekedir. Öreği Behabib ve Spiegel (994) eğiimi ekoomik büyüme üzeride doğruda ekisii olmadığı soucua ulaşsalar da, eğiimi ekik ilerlemeler yoluyla dolaylı bir

7 Türkiye de Ekoomik Büyüme, Beşeri Sermaye ve İhraca Arasıdaki İlişkileri Ekoomerik Aalizi: şekilde ekoomik büyümeyi poziif olarak ekilediğii gösermişlerdir. Bazı araşırmacılar ise erkekleri eğiimii kadılara göre ekoomik büyüme üzeride isaisiksel bakımda alamlı ve poziif ekiye sahip olduğuu gösermişlerdir (Barro, 997, 999; Barro ve Sala-i-Mari, 995; Sala-i-Mari, 997; Caselli e al., 996). Aradi ve Sala-i-Mari (2003). Afrika da ilköğreimde okullaşma oraı ile kişi başı gelir arışı arasıda poziif ilişkiyi bulurke, Makiw, Romer ve Weill (992) ise eğiimi gelir arışı üzeride poziif ekiye yol açığıı vurgulamışlardır. İhraca ve ekoomik büyüme arasıdaki ilişkileri iceleye çok sayıda çalışma olmasıa rağme, beşeri sermaye ihraca arasıdaki ilişkileri iceleye çalışmalar ispee sıırlıdır Levi ve Raul (997). 30 saayileşmeke ola ülkede yılları arasıda ekoomik büyüme süreçleride ihraca ve beşeri sermaye arasıdaki amamlayıcılık ilişkilerii icelemişir. Elde eiği bulgular, icare poliikaları ve eğiim harcamaları arasıda yüksek derecede bir amamlayıcılık ilişkii olduğuu gösermekedir. Ayrıca söz kousu bulgular, hem saayi ihracaıdaki yaırımları hem de beşeri sermaye yaırımlarıı eşalı bir şekilde arırarak uzu döem ekoomik büyümeyi eşvik ede kalkıma poliikalarıı e deli öemli olduğuu bir gösergesi olarak yorumlamakadır. Chuag (2000) koeegrasyo ve haa düzelme modellerii kullaarak Tayva da beşeri sermaye, ihraca ve ekoomik büyüme arasıdaki edeselliği aaliz emişir. İhraca, beşeri sermaye birikimii hızladırarak uzu döem ekoomik büyümeyi arırırke, beşeri sermaye birikimi de büyümeyi hızladırmaka ve ihracaı uyarmakadır Chuag (2000) ı elde eiği ampirik bulgular, Tayva ekoomisi içi hem beşeri sermayeye dayılı içsel büyüme eorisii hem de ihracaa dayalı büyüme hipoezii deseklediğii belirmekedir. Brempog, vd., (2006), Makiw, vd. (992), arafıda gelişirilmiş eoklasik büyüme modelii esas alarak döemi içi Afrika ülkeleride beşeri sermaye olarak emsil edile yüksek öğreimi ekoomik büyüme üzerideki ekisii araşırmışlardır. Beşeri sermaye olarak kulladıkları eğiimi üm düzeylerii (ilk, ora ve yükseköğreim oralama yıl sayısı) büyüme üzeride poziif ekiye sahip olduğu gösermişlerdir. Ayrıca beşeri sermaye olarak kullaıla yükseköğreimi büyüme elasikiyei kasayısıı fiziksel sermayei büyüme kasayısıda iki ka daha büyük olduğuu ifade ederek Afrika ülkelerii büyüme poliikalarıda yükseköğreimi eki bir şekilde kullamaları gerekiğii vurgulamışlardır. Naraya ve Smyh (2004) Çi i döemi içi koeegrasyo ve haa düzelme modelleri yardımıyla reel gelir, ihraca ve beşeri sermaye soku arasıdaki ilişkileri aaliz emişir. Kısa döemde beşeri sermaye ve reel ihraca arasıda iki yölü, reel gelirde ihracaa doğru ek yölü bir edesellik söz kousu ike reel ihraca ve reel gelir arasıda bir edesellik ilişkisi bulamamışlardır. Bezer şekilde Tse (2006) ve döemleri ara-

8 40 Erciyes Üiversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı: 36, Ağusos-Aralık 200 ss sıda Çi de dışa açıklık oraı, beşeri sermaye birikimi ve ekoomik büyümeye arasıdaki ilişkiyi araşırmışır döemide ekoomik büyüme beşeri sermayei edei ike, aksi yöde işleye bir edesellik bulumamakadır döemide ise ekoomik büyüme, dışa açıklık, ekoomik büyüme ve beşeri sermaye birikimi ve beşeri sermaye birikimi uluslararası dışa açıklık değişkeleri arasıda iki yölü bir edesellik olduğu soucua ulaşmışır. Grasjö (2005) döemi içi İsveç e beşeri sermaye ve Ar-Ge ye erişimi bölgesel ihraca üzerideki ekilerii icelemiş ve ihraca üzeride e büyük poziif ekiyi beşeri sermayeye erişimii sahip olduğu soucuu bulmuşur. Moslehi vd. (2006) İra da eelleküel sermayei urizm, sigora, aşımacılık ve mühedislik hizmelerii ihraca performasları üzerideki ekisii araşırmış ve ihracaı arırmak ve sürdürülebilir bir rekabe avaajı elde edebilmek içi eelleküel sermayei öemli bir fakör olduğu soucua ulaşmışlardır. Coracor ve Mudambi (2008) döemide 25 ülkede mal ve hizme ihracaı ve beşeri yaırımlar arasıdaki ilişkiyi aaliz emiş ve beşeri sermayei mal ve hizme ihracaı üzeride öemli bir ekiye sahip olduğuu bulmuşlardır. Buula birlike, beşeri sermaye eorisii bekleileri aksie, beşeri sermaye mal ihracaı üzeride hizme ihracaıa göre çok daha öemli bir ekiye sahipir. Gyimah-Brempog vd., (2006) döemi içi diamik pael yöemii Afrika ülkeleride beşeri sermayei (yüksek eğiimdeki oralama yıl sayısı) ekoomik büyüme üzerie ekisii araşırmışlardır. Çalışmada yüksek öğreimde oralama yıl sayısı olarak kullaıla beşeri sermayei kişi başıa gelir arışı üzeride isaisiksel bakımda poziif ve alamlı bir ekiye sahip olduğuu gösermişlerdir. Ayrıca Yazarlar yüksek öğreim beşeri sermayesii büyüme elasikiyeii yaklaşık 0.09 olduğuu ve bu değeri fiziksel sermayei büyüme elasikiyeide daha büyük olduğu soucua varmışlardır Sakar (2007), döemi içi yıllık veriler kullaarak 92 ülkede pael veri yöemiyle farklı değişkeler kullaarak beşeri sermayei oplam fakör verimliliği ve ekoomik büyüme üzeride poziif ekili olduğuu gösermişir. Baharumshah ve Almasaied (2009) döemi üç aylık veriler kullaarak Malezya da beşeri sermayei büyüme üzerideki ekisii ARDL modeli kullaarak ahmi emişlerdir. Yazarlar, beşeri sermaye ile birlike doğruda yabacı sermayei ve fiasal gelişmei hem kısa ve hem de uzu döemde ekoomik büyümeyi poziif yöde ekilediklerii gösermişlerdir. Geç vd. (2009) ise Toda-Yamamoo edesellik esleri kullaarak Türkiye de arasıda beşeri sermaye, ihraca ve ekoomik büyüme arasıdaki edesellik ilişkilerii araşırmışır. Nedesellik es souçları ihracaa beşeri sermaye ek yölü bir edesellik olduğuu gösermekedir. Yazarlar bu ek yölü edesellik bulgusuu Türkiye i ihracaıda yapısal döüşüme

9 Türkiye de Ekoomik Büyüme, Beşeri Sermaye ve İhraca Arasıdaki İlişkileri Ekoomerik Aalizi: paralel olarak daha fazla beşeri sermaye birikimie ihiyaç duyduğu biçimde yorumlaabileceğii ifade emişlerdir. Afşar (2009) Türkiye de beşeri sermaye ve ekoomik büyüme arasıdaki ilişkiyi döemi içi araşırmışır. Beşeri sermaye gösergesi olarak Türkiye deki eğiim harcamalarıı, büyüme gösergesi olarak GSMH serisii kulladığı çalışmada, iki değişke arasıda uzu döemde bir eşbüüleşme ilişkisie raslamasa da, eğiim harcamalarıda büyümeye doğru ek yölü bir Grager edeselliği olduğuu gösermişir. III. EKONOMETRİK YÖNTEM A. MODEL VE VERİ SETİ Türkiye de ekoomik büyüme beşeri sermaye, sabi sermaye, ihraca ve arasıdaki ilişkiyi iceleye ekoomerik çalışmamız içsel büyüme modelie dayalı olarak aşağıdaki gibi aımlamışır. l 0 + β l LEXY + β 2 l HC + β 3 LRY = β l SSBY + u () Modelde bağımlı değişke RY, ABD doları ciside (TL/$) kişibaşı geliri, bağımsız değişkelerde EXY ihracaı (GSYİH ya ora olarak), HC beşeri sermayeyi (yüksek öğreim kurumlarıda diploma ala oplam öğreci sayısı), SSBY oplam sabi sermaye birikimii (GSYİH ya ora olarak) ve u haa erimii gösermekedir. Modeldeki üm değişkeler logarimik forma döüşürülerek değişkeleri eseklik değerleri elde edilmişir. Araşırmada döemie ilişki yıllık veriler kullaılmışır. Modelde GSYİH ora olarak ihraca, oplam sabi sermaye birikimi ile dolar ciside kişibaşı gelir serileri Düya Bakası isaisikleride alımışır. Beşeri sermaye değişkei olarak kullaıla yüksek öğreim kurumlarıda diploma ala oplam öğreci sayısı TUİK de (TUİK, 2008) alımışır. Kişi başıa gelir serisi, Pe World Tables * (PWT) 6.3 de alımışır (Heso, Summers ve Ae, 200). Bu seri PWT de 2005 yılı emel yıl alıarak hesaplamışır. Modelleri ahmiide Eviews 6.0 Bea ekoomeri pake programı kullaılmışır. Modelde kullaıla değişkeleri Grafiksel göserimi aşağıdadır. * Pe World Table Versio 6.3, 89 ülkei yıllık bazda döemi arasıda çok sayıda makro ekoomik değişkelerii karşılaşırmalı olarak gösere bir ablodur. (Türkiye kişi başı gelir değişkeii hesaplama yöemi içi bakıız hp://pw.eco.upe.edu/aboupw2.hml).

10 42 Erciyes Üiversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı: 36, Ağusos-Aralık 200 ss Grafik : Modelde Kullaıla Değişkeleri Grafiksel Göserimi LRY LEXY LHC LSSBY Modelde β kasayısı kişi başı gelirle ihraca arasıdaki ilişkiyi gösermeke ve poziif değer alması ( β >0) beklemekedir. İhracaı gelişmiş ülkelerde gelişmeke ola ülkelere ekoloji rasferii kolaylaşırması, ekoloji rasferii ielikli işgücü lehie faydalar sağlayarak beşeri sermaye yaırımlarıı uyarması (Pissarides, 997), yaparak öğreme (learig by doig) argümaıa kakıda buluması (Azariadis ve Draze, 990, Chuag 998, 2000), yöeim pazarlama ve üreim alalarıda uzmalaşmayı içere ekolojileri yayılmasıı sağlayarak sermaye ve işgücü verimliliğii arırması bakımıda ekoomik büyümeyi olumlu yöde ekilemekedir. Ayı zamada büyüme ile beşeri sermaye arasıdaki ilişkiyi gösere β 2 kasayısıı da poziif değer olması beklemekedir. Beşeri sermaye birikimi işgücüü verimliliğii arırarak emek fakörüü kaliesii iyileşirmeke ve böylece ihraca ve ekoomik büyümeye olumlu kakıda bulumakadır (Chuag 2000). β 3 kasayısı ise sabi (fiziksel) sermaye ile ekoomik büyüme arasıdaki ilişkiyi emsil emeke ve eoklasik ve içsel büyüme modelleride işçileri daha fazla fiziksel sermayeye sahip olmalarıı ekoomik büyümeyi arıracağı kabul edildiğide kasayıı poziif değer alması beklemekedir. B. BİRİM KÖK TEST SONUÇLARI Ekoomerik ahmilerde zama serilerii durağalığı öemlidir. Grager ve Newbold (974) durağa olmaya zama serileriyle çalışılması halide sahe regresyo problemiyle karşılaşılabileceğii gösermişir. Dolayısıyla, durağa serileri kullaıldığı serilerde elde edile souçlarda bir soru gözlemez ike, durağa olmaya serileri kullaılması güveilir olmaya ve yorumlaması zor ola souçları elde edilmesie yol açabilecekir. Bu edele ilk olarak Dickey

11 Türkiye de Ekoomik Büyüme, Beşeri Sermaye ve İhraca Arasıdaki İlişkileri Ekoomerik Aalizi: ve Fuller (979, 98) ve Phillips/Perro (PP) (988) birim kök esleri yardımıyla çalışmada kullaıla serileri durağalığı araşırılmışır. Tablo durağalık es souçlarıı gösermekedir. ADF birim kök es souçları, serilerii amamıı seviye iibariyle durağa olmadığı şeklideki yokluk hipoezii reddedememekedir. Acak, ayı es serileri birici derece farkları alıarak yapıldığıda, serileri durağa olduğu şeklideki aleraif hipoez kabul edilmekedir. PP es souçları da ADF esi ile bulua birim kök es souçlarıı doğrulamakadır. Her iki birim kök esi de serileri ayı düzeyde [I()] eegre olduklarıı gösermekedir. Tablo : ADF Birim Kök Tes Souçları Değişkeler Augmeed Dickey-Fuller (ADF) Tes isaisiği Philips-Perro (PP) Tes isaisiği Düzey Birici Fark Düzey Birici Fark LRY (0) (0)*** () (2)*** LEXY (0) (0)*** (0) (3)*** LHC.886 (7) 4.86 (3)** (6) (5)*** LSSBY () ()*** () (2)*** % Alamlılık % Düzeyi % No: ADF eside paraez içideki değerler Akaike Bilgi krieri kullaılarak seçile gecikme uzuluklarıdır ve maksimum gecikme uzuluğu 9 olarak alımışır. PP eside opimal gecikme uzuluğu, Barle kerel (defaul) specral esimaio yöemi ve Newey-Wes Badwidh (auomaic selecio) krierleride yararlaılmışır. ***, işarei % düzeyide alamlılığı ifade emekedir. C. KOENTEGRASYON ANALİZİ Seriler arasıda uzu döemde bir dege ilişkisii buluup bulumadığıı espi emek içi koeegrasyo aalizie başvurmak gerekmekedir. Bu amaçla çalışmada Johase (998) ve Johase ve Jesulius (990) arafıda gelişirile koeegrasyo (eşbüüleşme) esi uygulaacakır. Johase- Jesulius (JJ) yöemi lieraürde Egle-Grager (987) arafıda gelişirile iki aşamalı prosedürde daha üsü görülmekedir. JJ yaklaşımıı aşağıdaki VAR (vekör ooregresif) modeliyle açıklamak mümküdür. X = Φ + Φ X + Φ 2 X Φ p X p + ε (2) Model 2 de X ve Φ, işareleri ( x ) boyuuda değişkeler vekörüü ve sabi erimler vekörüü, Φ, Φ 2,... Φ p ler ( x ) kasayı marislerii, ε,ie ( x ) haa erimleri vekörüü gösermekedir. Bu ilişkiye fark operaörü dahil edildiğide aşağıdaki deklem 3 elde edilecekir. ΔX = Ψ ΔX + Ψ ΔX + ΩX + ε... p p+ p (3)

12 44 Erciyes Üiversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı: 36, Ağusos-Aralık 200 ss Deklem 3 de Ψ = I Φ... Φ ) (,p-) ve ( i Ω = ( I Φ... Φ p ) yı emsil emekedir. Modelde Ψi ve Ω paramereleri ahmi edilmesiyle hem kısa hem de uzu döeme ilişki X deki değişmelerle veya uyum süreciyle ilgili bilgi elde edilebilmekedir. Bu ilişkide ' μ ı uyum hızı parameresi ve δ ı da δ X p şeklide deklem 3 e yerleşirildiği şeklide bir uzu döem kasayılar marisi olduğu düşüülürse, ' Ω = μδ eşiliği (-) sayıda koeegrasyo ilişkisii göserecekir. Bu durum X i uzu döem dege durumua geldiğii bir gösergesi olacakır. X i durağa olmaya I() değişkeler vekörü olduğu varsayılırsa deklem 3 deki büü ΔX i erimlerii I(0) olması gerekmekedir. Ayrıca ε ı gerekli şarları sağlayabilmesi içi Ω X p i de durağa olması gerekmekedir (Güeş, 2006: 98-99; Haris ve Solis, 2003: 0). Durağa olmaya seriler arasıda uzu döem bir dege ilişkisii varlığıı araşırmak ve koeegrasyo vekörlerii sayısıı belirlemek içi Johase ve Juselius (988) arafıda gelişirile çoklu ko-eegrasyo esie başvurulmakadır. Bu amaçla iz (race) ve maksimum özdeğer (eigevalue) es isaisiği kullaılmakadır. İz esi λrace = T = Σ J = r+, l( λ) şeklide aımlamaka ve sıfır (ull) hipoezii e çok r kadar koeegre vekör vardır şeklide ifade emekedir. Trace değer isaisiği ise λmax = T (l( λ) şeklide aımlaarak e çok r kadar koeegre vekör vardır sıfır hipoezie karşılık r + kadar vardır aleraif hipoezii es emekedir. Deklemdeki T esler kullaıla gözlem sayısıı, λ j ler serileri durağa olmadığı varsayımı alıda ahmi edile kökleri gösermekedir. Her iki ese kullaıla kriik değerler JJ arafıda oluşurulmuşur. JJ eside, VAR daki gecikme sayısı öemlidir. Eğer, gecikme sayısı çok az ise model eksik belirleecek, çok fazla olursa serbeslik derecesi azalacakır. Tahmi edilecek VAR modelie geçilmede öce, model içi uygu gecikme uzuluğu belirlemişir. Johase esi yapılırke VAR ve koeegrasyoda sabi paramere vardır şeklideki üçücü seçeeğe göre model çözülmüşür. Aşağıdaki Tablo 2 de görüldüğü gibi VAR modeli içi 3 gecikme değerii vermekedir.

13 Türkiye de Ekoomik Büyüme, Beşeri Sermaye ve İhraca Arasıdaki İlişkileri Ekoomerik Aalizi: Tablo 2: Gecikme Uzuluğu Tes Souçları Gecikme LR FPE AIC SIC HQ 0 NA 5.56e e * * e * 2.64e-08* * No: AIC;Akaike Bilgi Krierii, SIC;Schwarz Bilgi Krierii, HQ;Haa-Qui Krierii, FPE;Fial Predicio Error krierii ifade emekedir. Zama boyuuu uzu olmaması edeiyle, daha uzu gecikme seviyeleri hesaplamamışır. Bu gecikme uzuluğuda kurula modeli ookorelasyo, değişe varyas içermediği ve ormal dağılım göserdiği, LM, Whie, Jarque Bera ormallik esi kullaılarak sapamışır. Bua göre aşağıdaki Tablo 3 de Model içi JJ koeegrasyo esi souçları göserilmekedir. Tablo 3: Johase-Juselius Eşbüüleşme Tesi Souçları Sıfır Hipoez (H 0 ) Değişkeler: VAR gecikme Sayısı=3 İz (Trace) İsaisiği Maximum Özdeğer (Eigevalue) İsaisiği Aleraif Hipoez (H ) Tes İsaisiği Kriik Değer (%5) Sıfır Hipoez (H 0 ) Aleraif Hipoez (H ) Tes İsaisiği Kriik Değer (%5) r=0 r= *** r=0 r= *** r r= r r= r 2 r= r 2 r= r 3 r= r 3 r= Tablo 3 de JJ es souçlarıa göre, 4 değişke arasıda koeegrayo olmadığıı (r=0) ifade ede boş hipoezi yüzde 5 alamlılık düzeyide reddedilmekedir. Niekim hesaplaa hem Trace (İz) değerii hem de Maximum Eigevalue (Öz) değerii hesaplaa değerleri kriik değerleride büyükür. Diğer yada r, r 2 ve r 3 hipoezleri yüzde 5 alamlılık düzeyide reddedilmemişir. Bu bakımda modelde ek bir koeegrasyo vekörüü buluduğu alaşılmakadır. Yukarıdaki JJ yöemiyle elde edile ormalize edilmiş koeegrasyo vekörü souçları aşağıda göserilmekedir.

14 46 Erciyes Üiversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı: 36, Ağusos-Aralık 200 ss Tablo 4: Normalize Edilmiş Koeegrasyo Vekörleri LRY, LEXY, LHC, LSSBY Modeli.000 LRY=F(LEXY, LHC, LSSBY) LRY LEXY LHC LSSBY *** (0.008) -0.97*** (0.0067) -0.56*** (0.085) LRY =0.036LEXY +0.97LHC LSSBY No: Paraez içideki değerler sadar sapmayı gösermekedir. *** yüzde alamlılık düzeyii emsil emekedir Yukarıdaki Tablo 4 icelediğide, üm değişkeleri beklee işarelere sahip oldukları görülmekedir. LRY=F(LEXY, LHC, LSSBY) şeklide ifade edile dör değişkeli modelde uzu döemde, kişi başı gelirle ihraca, beşeri sermaye ve sabi sermaye arasıda yüzde alamlılık düzeyide isaisiksel bakımda alamlı ve poziif bir ilişkii var olduğu görülmekedir. Tablo 4 de elde edile souçlarla ilgili aşağıdaki değerledirmeler yapılabilir: -Kişi başı gelirle ihraca arasıda poziif ve alamlı ilişkii olması, Türkiye de ihraca arışıı ekoloji rasferii kolaylaşırarak ielikli işgücü lehie faydalar sağladığı, beşeri sermaye yaırımlarıı uyararak yaparak öğreme sürecii gelişirdiği söyleebilir. Ayrıca ihraca arışı yöeim, pazarlama ve üreim alalarıda uzmalaşmayı içere ekolojileri yayılmasıı sağlayarak sermaye ve işgücü verimliliğii arırdığı ve böylece ekoomik büyümeyi olumlu yöde deseklediği söyleebilir. Türkiye de ihracaı belirli bir büyüme redie ulaşmasıyla ölçek ekoomileride sağlaa avaajlar, üreim sürecie uygulaa ekolojik yeilikler, isihdam ve işgücü verimliliğideki arışlar daha eki kayak ahsisii yaraığı olumlu ekilerle yüksek ekoomik büyümeye yol açabilmekedir. Elde edile bu souç, Karagöl ve Serel (2005) i bulgularıa uyguluk gösermekedir. -Kişi başı gelirle beşeri arasıda poziif ve alamlı ilişkii olması, Türkiye de beşeri sermaye birikimii işgücü verimliliğii arırarak emek fakörüü kaliesii iyileşirdiği ve böylece ihraca ve ekoomik büyümeye olumlu kakıda buluabildiği söyleebilir. Niekim elde edile bu souç, Haso ve Harriso (995) u Meksika üzerie yapığı çalışmadaki bulgularla örüşmekedir. Beşeri sermaye birikimii armasıyla işgücüü kalieside arış, fakör verimliliği ararak ihraca mallarıda ülkei rekabe avaajıa sahip olabilmesie yol açmakadır. Bu da ekoomik büyümeye olumlu şekilde yasımakadır. -Kişi başı gelirle sabi sermaye arasıda poziif ve alamlı ilişkii olması, Türkiye de mal ve hizme üreimii çoğalmak ve özellikle gelecek döemlerde ükeim ve ihraca imkâlarıı arırmak amacıyla yapıla fiziksel sermaye yaırımlarıı ekoomik büyümeyi olumlu yöde ekilediği soucua ulaşılmışır. Aşağıdaki Grafik 2 de ahmi edile modele ai AR karakerisik poliomu ers köklerii birim çember içerisideki koumu da, modeli durağalık açısıda herhagi bir soru aşımadığıı oraya koymuşur.

15 Türkiye de Ekoomik Büyüme, Beşeri Sermaye ve İhraca Arasıdaki İlişkileri Ekoomerik Aalizi: Eşbüüleşme ilişkisii varlığı içi köklerde birisii, birim ve diğerlerii ise mulak değer olarak birde küçük olması zoruludur. Ayrıca karakerisik kökleri simerik izdüşümlere sahip olması, VAR sisemii isikrarlı bir yapıda olduğuu ve eşbüüleşme ilişkisii ormal bir dağılım aşıdığıı deseklemekedir. Grafik 2: AR Karakerisik Ters Poliom Köklerii Birim Çember İçerisideki Koumu.5 Iverse Roos of AR Characerisic Polyomial Grafik 3 de ise sisemi sahip olduğu eşbüüleşme ilişkisi verilmişir. Grafike yer ala eşbüüleşme ilişkisi, sıfır erafıda dalgalamakadır. Bu durum, modelde yer ala ve bireysel olarak durağa olmaya değişkeleri doğrusal bileşimii durağa olduğuu görsel olarak ifade emekedir. Grafik 3: Sisemi Eşbüüleşme İlişkisi C o i e g r a i g r e l a i o

16 48 Erciyes Üiversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı: 36, Ağusos-Aralık 200 ss D. NEDENSELLİK TESTLERİ Koeegrasyo aalizi LRY, LEXY, LHC VE LSSBY arasıda uzu döemli bir ilişkii olduğuu gösermesie rağme, Grager edeselliğii yöü ile ilgili bir bilgi vermemekedir. Egle ve Grager (987) a göre değişkeler arasıda koeegrasyou buluması durumuda değişkeler arasıda e azıda ek yölü bir edesellik mevcu olacak ve vekör haa düzelme modeli (VECM) kullaılabilecekir. Birici merebede durağa [I()] değişkeler kümesi koeegre ise, VAR modelide belirlee haa düzelme erimii vekör haa düzelme modelie (VECM) alımaması edesellik esleride spesifikasyo haasıa ede olabilmekedir. Bu edele VAR yapısıda olası edeselliği yöüü espi edebilmek içi her bir değişkeleri her birii bağımsız değişke olarak kullaıldığı VECM modelie haa düzelme erimlerii (ECT) dahil edilmesi faydalı olacakır. Öreği LRY, LEXY, LHC VE LSSBY arasıdaki edeselliği araşırıldığı çok değişkeli bir modelde, haa düzelme modelleri oluşurularak aşağıdaki esler uygulamakadır. LRY = α + α( i) ΔLRY i + α 2( i) ΔLEXY i + α 3( i) ΔLHC i + α 4( i) ΔLSSBY i + ψect + ε (4) İ= Δ LEXY = α 2 + α2( i) ΔLEXY i + α22( i) ΔLRY i + α23( i) ΔLHC i + α24( i) ΔLSSBY i + ψ2ect + ε (5) 2 Δ 3 + α3( i) ΔLHC i + α3( i) ΔLRY i + α33( i) ΔLXGDP i + α34( i) LSSBY i + ψ3ect ε (6) ΔLHC= α α4( i) ΔLSSBY i + α4( i) ΔLRY i + α43( i) ΔLEXY i + α44( i) LHC i + ψ3ect ε (7) ΔLSSBY= α + 4 Yukarıdaki modellerde her değişke içi opimal gecikme uzuluğu Akaike Bilgi Krieri e göre belirlemekedir. Vekör haa düzelme modelie dayalı olarak oraya çıka edeselliği kayağıı belirleebilmesi içi, açıklayıcı değişkeleri büü kasayılarıa birlike uygulaa Wald esie ve uzu döem koeegrasyo ilişkiside elde edile bir döem gecikmeli haa düzelme erimlerii kasayılarıa uygulaa esie bakılması gerekmekedir. Uygulaa Wald esi soucuda açıklayıcı değişkeleri kasayılarıı grup olarak F isaisiğie göre isaisiksel olarak alamlı olması durumuda kısa döem veya haa düzelme erimlerii kasayılarıı isaisiğie göre alamlı çıkması durumuda ise uzu döem edesellike bahsedilmekedir. Öreği Model 4 da α 2 ( i ) erimlerii alamlı olması kısa döemde ihraca, ekoomik büyümei Grager edeidir şeklide yorumlamakadır. α ( ) erimlerii alamlılığı Wald esi kullaılarak es edilmekedir. Bezer 2 i

17 Türkiye de Ekoomik Büyüme, Beşeri Sermaye ve İhraca Arasıdaki İlişkileri Ekoomerik Aalizi: şekilde ayı modelde α ( ) erimlerii alamlılığı es edilmeke ve alamlı ise kısa döemde beşeri sermaye, ekoomik büyümei Grager edeidir ifadesi kabul edilmeke, aksi halde reddedilmekedir. Uzu döem edeselliğe ise ψ i i esi ile alamlılığı es edilerek karar verilmekedir. Böylece gecikmeli bağımsız değişkelerdeki değişmeler kısa döem edeselliği aımlarke, haa düzelme kasayıları ( ψ i ) uzu döemde bir değişkei diğer değişkelerle ola edesellik ilişkisii gösermekedir. Aşağıdaki Tablo 5 de değişkeler arasıda kısa ve uzu döem edesellik ilişkisii araşırmak amacıyla oluşurula vekör haa düzelme modellerie ilişki es souçları göserilmekedir. Tablo 5: Haa Düzelme Modelie Dayalı Grager Nedesellik Tesi Souçları 3 i Bağımlı Değişke Bağımsız Değişke LRY LEXY LHC LSSBY ECT - Kısa Döem Nedesellik? Uzu Döem Nedesellik? LRY (Model 4) ** ( (0.204).525 (0.239) -.63** (0.028) LEXY LRY Var LEXY (Model 5) 0.70 (0.68) * * (0.037) 4.77*** (0.009) -0.67* (0.055) LHC LEXY LSSBY LEX Y Var LHC (Model 6) 4.43** (0.02) 3.8** (0.03) ** (0.02) -0.34** (0.59) LRY LHC LSSBY LHC LEXY LHC Yok LSSBY (Model 7) 2.738* (0.06) 2.56 (0.20) 2.829* (0.0) *** (0.00) LRY LSSBY LHC LSSBY Var No: Tablodaki değerler F-isaisiği değerlerii, paraez içideki değerler p-olasılık değerlerii, *, **, ***, sırasıyla isaisiksel olarak yüzde, yüzde 5 ve yüzde 0 alamlılık düzeylerii gösermekedir. Yukarıdaki Tabloda 4, 5 ve 7 olu modellerde haa düzelme erimi kasayısıı (ψ ) isaisiksel olarak alamlı olması, bu modellerde uzu döem edesel ekii var olduğuu gösermekedir. Öreği Model 4 içi uzu döem edesellik eki; ihraca, beşeri sermaye ve sabi sermaye birikimi uzu döemde ekoomik büyümei (kişi başı gelir arışıı) Grager edeidir şeklide yorumlamakadır. Bu souç Tablo 3 e elde edile uzu döem ilişkisii gösere ekoomik büyüme modeliyle uarlılık gösermekedir. Model 5 e ise ekoomik büyüme, sabi sermaye ve beşeri sermayede beşeri ihracaa doğru, model 7 de ise ekoomik büyüme, ihraca ve beşeri sermayede sabi sermaye birikimie doğru uzu döem edesel ekii varlığı görülmekedir. Kısa dö-

18 50 Erciyes Üiversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı: 36, Ağusos-Aralık 200 ss em edesel ekiler icelediğide, ihraca- beşeri sermaye, beşeri sermayesabi sermaye birikimi arasıda çif yölü kısa döem edesellik ilişkii buluduğu görülürke bua karşılık sabi sermaye birikimide ihracaa, ihracaa ekoomik büyümeye, ekoomik büyümede beşeri sermayeye doğru ek yölü kısa döem edesellik ilişkisii var olduğu soucua ulaşılmışır. Aşağıdaki şekilde değişkeler arasıdaki kısa döem edesellik ilişkileri göserilmekedir. Şekil : Değişkeler Arasıdaki Kısa Döem Nedesellik İlişkileri LEXY LSSBY LRY LHC Eşbüüleşme aalizi ve edesellik esleride elde edile souçlar Türkiye de içsel büyüme eorilerii varsayımlarıa uarlılık gösermekedir. Çalışmada ihracaı, beşeri ve sabi sermayei ekoomik büyümei e öemli usurları olduğu oraya komuşur. Elde edile bu souçlar, beşeri sermayei ekoomik büyümeyi deseklediğii ileri süre Barro (99), Barro ve Lee (993), Behabib ve Spiegel (995) i, dış icarei ekoomik büyümeye yol açacağıı ve ihraca odaklı ekoomik büyüme hipoezii desekleye Harriso (996) ve Dolar (992) ı çalışmalarıda elde eiği bulgularla uarlılık gösermekedir. Böylece ielikli işgücüde oluşa beşeri sermaye birikimi oplam fakör verimliliğii uyararak fiziksel sermayei armasıa kakı sağlarke, ayı zamada ielikli işgücüü ihraç malları üreimide yoğu şekilde kullaılmasıyla rekabe avaajıa kakıda buluarak ekoomik büyümeyi hızladırmakadır. Şekil de kısa döem edesellik ilişkiside beşeri sermaye, sabi sermaye birikimi ve ihraca arışıa kakı sağlayarak ekoomik büyümeyi arırmakadır. Böylece değişkeler arasıdaki geri-besleme (feedback) ekilerii varlığı açıkça görülmekedir. Bu souç, Miser (996) i beşeri sermayei kayağıı ekoomik gelişme döemide gerçekleşiği düşücesiyle uarlıdır. Niekim beşeri sermaye, sabi sermaye ve ihraca yoluyla dolaylı bir şekilde ekoomik gelişmei sadece bir edei değil, ayı zamada büyümei bir soucu olarak da oraya çıkmakadır. Yukarıdaki farklı eorik yaklaşımlarda harekele, Türki-

19 Türkiye de Ekoomik Büyüme, Beşeri Sermaye ve İhraca Arasıdaki İlişkileri Ekoomerik Aalizi: ye de ekoomik büyümei reel kayaklarıı daha iyi alaşılmasıda, beşeri sermaye-ihraca-ekoomik büyüme ilişkilerii icelemesi ve değişkeler arasıdaki akarım kaallarıı dikkae alıması faydalı olacakır. SONUÇ Bu çalışma, döemi yıllık veriler kullaarak Türkiye de beşeri sermaye, sabi sermaye, ihraca ve ekoomik büyüme arasıdaki ilişkiyi eşbüüleşme ve haa düzelme yöemleriyle araşırılmış ve değişkeler arasıdaki uzu ve kısa döem edesellik ilişkilerii es edilmişir. Kişi başı reel geliri bağımlı değişke alıdığı modelde dör değişke arasıda uzu döem ilişkisi VAR yöemi kullaılarak ahmi edilmişir. Tahmi soucuda hesaplaa Trace ve Maximum-Eigevalue değerlerii kriik değerleride büyük olduğuda eşbüüleşme olmadığıı ifade ede boş hipoezi yüzde alamlılık düzeyide reddedilmiş ve modelde ek bir eşbüüleşme vekörüü buluduğu görülmüşür. JJ yöemiyle elde edile ormalize edilmiş koeegrasyo vekörü souçlarıda fer başıa gelirle beşeri sermaye, sabi sermaye ve ihraca arasıda uzu döemde poziif ve isaisiksel olarak alamlı ilişkii olduğu soucua ulaşılmışır. Ardıda VAR yapısıda olası edeselliği yöüü espi edebilmek içi değişkeleri her birii bağımsız değişke olarak kullaıldığı VECM modelie haa düzelme erimleri dâhil edilmiş ve değişkeler arasıdaki kısa ve uzu döem edesellik ilişkileri araşırılmışır. Modeller soucuda beşeri sermayei bağımlı değişke olarak kullaıldığı model dışıda, üç modelde uzu döem edesellik ilişkisie raslamışır. Ayrıca kısa döem Grager edesellik souçlarıa göre ihraca- beşeri sermaye, beşeri sermaye-sabi sermaye birikimi ve sabi sermaye-ekoomik büyüme arasıda çif yölü edeselliğe, sabi sermaye birikimide ihracaa, ihracaa ekoomik büyümeye, ekoomik büyümede beşeri sermayeye doğru ek yölü kısa döem edesellik ilişkisie raslamışır. Eşbüüleşme ve edesellik souçlarıa göre Türkiye de içsel büyüme eorilerii desekleye bulgulara ulaşılmışır. Böylece ihracaı, beşeri ve sabi sermayei ekoomik büyümei e öemli usurları olduğu oraya komuşur. Nielikli işgücüde oluşa beşeri sermaye birikimii oplam fakör verimliliğii uyararak fiziksel sermayei eki kullaımıı sağladığı, diğer arafa ielikli işgücüü ihraç malları üreimide yoğu şekilde kullaılmasıyla rekabe avaajıı arırarak ekoomik büyümei olumlu yöde ekilediği soucua varılmışır. Elde edile bu souçlar, beşeri sermayei ekoomik büyümeyi beslediğii, dış icarei ekoomik büyümeye yol açığıı ve ihraca odaklı ekoomik büyüme hipoezii Türkiye de geçerli olduğuu gösermişir.

20 52 Erciyes Üiversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı: 36, Ağusos-Aralık 200 ss KAYNAKÇA AFŞAR, Muharrem; (2009), Türkiye de Eğiim Yaırımları ve Ekoomik Büyüme İlişkisi, Aadolu Üiversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(), ss AGHION, Philippe ve Peer HOWITT; (992), A Model of Growh Through Creaive Desrucio, Ecoomerica, 60(2), ss ARTADI, Elsa V. ve Xavier SALA-I-MARTIN; (2003); The Ecoomic Tragedy of he XXh Ceury: Growh i Africa, NBER Workig Paper No.9865, NBER, Cambridge, MA, ss.-33. ATİK, Hayriye; (2006), Beşeri Sermaye Dış Ticare ve Ekoomik Büyüme, Eki Kiabevi, Akara, 37s. AZARIADIS, Cosas ve Alla DRAZEN; (990), Threshold Exeraliies i Ecoomic Developme, Quarerly Joural of Ecoomics, 05(2), ss BAHARUMSHAH, Ahmad Zubaidi ve ALMASAIED, Suleima W.; (2009), Emergig Markes Fiace & Trade / 45(), Jauary-February ss BARRO, Rober J.; (990), Goverme Spedig i a Simple Edogeous Growh Model, Joural of Poliical Ecoomy, 98(3), ss.03 S25. BARRO, Rober.J.; (997), Deermias of Ecoomic Growh: A Cross- Coury Sudy, MIT Press, Cambridge, MA, 45s. BARRO, Rober J.; (999), Huma Capial ad Growh i Cross-Coury Regressios, Swedish Ecoomic Policy Review, 6(2), ss BARRO, Rober J. ve Jog-wha LEE; (993), Ieraioal Comparisos of Educaioal Aaime, Joural of Moeary Ecoomics, 32(3), ss BARRO, Rober J. ve Xavier SALAI-MARTIN; (995), Ecoomic Growh, Mcgraw-Hill, New York, 529s. BARRO, Rober J.; (99), Ecoomic Growh i a Cross Secio of Couries, Quarerly Joural of Ecoomics 06(2), ss BECKER, S. Gary., Kevi. M. MURPHY ve Rober. F. TAMURA; (990), Huma Capial, Feriliy, ad Ecoomic Growh, NBER Workig Paper Series No:344, ss.-44. BENHABIB, Jess ve Mark M. SPIEGEL; (994), The Role of Huma Capial i Ecoomic Developme: Evidece from Aggregae Cross-Coury Daa, Joural of Moeary Ecoomics, 34(2), ss

21 Türkiye de Ekoomik Büyüme, Beşeri Sermaye ve İhraca Arasıdaki İlişkileri Ekoomerik Aalizi: BIRDSALL, Nacy., Thomas C. PINCKNEY ve Rober. SABOT; (2000), Naural Resources, Huma Capial,ad Growh, Caregie Edowme Workig Papers, Number 9, ss.-20. BREMPONG, Kwabea Gyimah, Oliver PADDISON ve Workie MITIKU; (2006), Higher Educaio ad Ecoomic Growh i Africa, Joural of Developme Sudies, 42(3), ss CASELLI, Fracesco, ESQUIVEL, Gerardo ve LEFORT, Ferado; (996) Reopeig The Covergece Debae: A New Look A Crosscoury Growh Empirics, Joural of Ecoomic Growh,, ss CHUANG, Yih Chyi; (2000), Huma Capial, Expors ad Ecoomic Growh: A Causaliy Aalysis for Taiwa , Review of Ieraioal Ecoomics, 8(4), ss CHUANG, Yih-chyi; (998), Learig By Doig, he Techology Gap ad Growh, Ieraioal Ecoomic Review, 39(3), ss CONTRACTOR, Farok. J. ve Susa. M. MUDAMBI; (2008), The Ifluece of Huma Capial Ivesme o he Expors of Services ad Goods: A Aalysis of he Top 25 Services Ousourcig Couries, Maageme Ier aioal Review, 48 (4), ss DEUTSHE BANK; (2005), Huma Capial is The Key o Growh, Deuche Bak Research, ss.-9 DICKEY, David ve Waye A FULLER; (98), Likelihood Raio Saisics For Auoregressive Time Series Wih A Ui Roo, Ecoomerica, 49(4), ss DICKEY, David. A. ve Waye. A. FULLER; (979), Disribuio of The Esimaors For Auoregressive Time Series Wih a Ui Roo, Joural of America Saisical Associaio 74, ss DOLLAR, David; (992), Ouward-Orieed Developig Ecoomies Really Do Grow More Rapidly: Evidece From 95 LDCs, , Ecoomic Developme ad Culural Chage, 40(3), ss GENÇ, Mura.C., Musafa K. DEĞER ve Mei BERBER; (2009), Beşeri Sermaye, İhraca ve Ekoomik Büyüme: Türkiye Üzerie Nedesellik Aalizi, Ieraioal 7h Kowledge, Ecoomy & Maageme Cogress Proceedigs, Uluslararası 7. Bilgi, Ekoomi ve Yöeim Kogresi, ss GRANGER, Clive W.J. ve NEWBOLD, P.; (974), Spurious Regressios i Ecoomics, Joural of Ecoomerics, 2(2), July, ss GROSSMAN, Gee M. ve Elhaa HELPMAN; (99), Iovaio ad Growh i he Global Ecoomy, MA MIT Pres, Cambridge, 375s.

22 54 Erciyes Üiversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı: 36, Ağusos-Aralık 200 ss GÜNEŞ, Şahabei; (2006), Dış Ticarei Uzu Döem Degesi Üzerie Ekoomerik Bir Aaliz, İkisa İşleme ve Fias, 2 (245), ss HALL, Rober E. ve JONES, Charles; (999), Why Do Some Couries Produce So Much More Oupu Per Worker ha Ohers?, Quarerly Joural of Ecoomics, 4(), ss HARRIS, Richard ve Rober SOLLIS; (2003), Applied Time Series Modellig Ad Forecasig, Joh Wiley. 298s. HARRISON, A; (996), Opeess ad Growh: A Time-series, Cross- Coury Aalysis for Developig Couries, Joural of Developme Ecoomics, 48(2), ss HESTON, Ala, Rober SUMMERS ve Ae BETTINA; (200), Pe World Table Versio 6.3, Ceer for Ieraioal Comparisios a he Uiversiy of Pesylvaia (CICUP). JOHANSEN Sore ve Kaeria JUSELIUS; (990), Maximum Likelihood Esimaio ad Iferece o Coiegraio wih Applicaio o he Demad For Moey, Oxford Bullei of Ecoomics ad Saisics, 52(2), ss JOHANSEN, Sore; (988), Saisical Aalysis of Coiegraio Vecors, Joural of Ecoomic Dyamics ad Corol, 2(2-3), ss JONES, Charles I.; (200), İkisadi Büyümeye Giriş, (Çev: Salı Aeş ve İsmail Tucer), Lieraür Yayıları, İsabul, 220s. KARAGÖL, Erdal ve Alpasla SEREL; (2005), Türkiye de İhraca ve GSMH Arasıdaki İlişkii Koiegrasyo Yöemiyle İcelemesi, İ.Ü. İkisa Fakülesi Sosyal Siyase Koferasları Dergisi, Cil:50, ss GYIMAH-BREMPONG, Kwabea, Oliver PADDISON ve Workie MITIKU; (2006), Higher Educaio ad Ecoomic Growh I Africa, Joural of Developme Sudies, 42(3), ss LEVIN, Adrew Lakshmi ve Lakshmi K. RAUT; (997), Complemeariies Bewee Expors ad Huma Capial i Ecoomic Growh: Evidece from he Semi Idusrialized Couries, Ecoomic Developme ad Culural Chage, 46, ss LUCAS, Rober E., Jr.; (988), O he Mechaics of Ecoomic Developme, Joural of Moeary Ecoomics, 22(), ss MANKIW, N.Gregory, David ROMER ve David N. WEIL; (992), A Coribuio o The Empirics Of Ecoomic Growh, Quarerly joural of Ecoomics, 07(2), ss