Atatürk Ü. İİBF Dergisi, 10. Ekonometri ve İstatistik Sempozyumu Özel Sayısı,

Transkript

1 Aaürk Ü. İİBF Dergisi, 0. Ekoomeri ve İsaisik Sempozyumu Özel Sayısı, TÜRKİYE NİN CARİ İŞLEMLER AÇIKLARININ SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ: ZAMANLARARASI DIŞ BÜTÇE KISITININ GÖSTERGELERİ Sabri AZGÜN Nurullah ÖZBEY 2 Öze: Türkiye Ekoomisi dış icare açıklarıı fiase emek içi 989 yılıda sermaye harekeleri öüdeki kısılamaları kaldırmışır. Bu kapsamda düşük kur- yüksek faize dayalı bir fiasma modeli ile cari işlemler açıklarıı fiase emekedir. Bu fiasma modeli cari işlemler açıklarıı giderek büyümesie yol açmış ve Türkiye ekoomisi 994 ve 200 krizlerii yaşamışır. Bu çalışmada, cari işlemler açığıı Türkiye i dış icare poliikasıı ehdi edip emediğii belirlemek içi zamalararası büçe kısıı eorisi 992:0 2009:02 ve 200:2 2009:02 döemi içi Türkiye i cari işlemle açıklarıa uygulamışır Elde edile bulgular özellikle 200 krizi sorasıda cari işlemler açığıı giderek büyüdüğü yöüde olup, 200:2 2009:02 döemi iibariyle cari işlemler serileri arasıdaki uzu döem ilişkisi bozulmuşur. 992:0 2009:02 döemi içi ise zamalararası büçe kısıı ami edilmekedir. Aahar kelimeler: Cari işlemler açıkları, Zamalararas ıdış büçe kısıı, Eşbüüleşme Absrac:Turkish Ecoomy has dereguoailized capial mobiliies o fiacig o rade deficis i 989. I his coex, i has fiaced curre accou deficis wih a fudig model which based low rae-high ieres. This fudig model, gradually, has give rise o curre accou deficis. Ad, Turkish Ecoomy has experieced 994 ad 200 ecoomic crises. The aim of his sudy is demosrae if curre accou deficis has imped foreig rade policy of Turkey. So, Theory of ieremporal budge cosrais is applied o curre accou deficis of Turkey for 992:0-2009:02 ad 200:2-2009:02 periods. Obaied evidece, paricullary afer 200 ecoomic crises, has demosraed ha curre accou deficis has rised coiously. Ad, hrough 200:2 2009:02 period, log erm relaio of curre accou series are disappeared. Keywords: curre accou defici, ieremporal foreig budge cosrai, coiegraio. I. Giriş Sürdürülebilirlik, bir ülkei cari ve gelecekeki kamu ve dış borç yükümlülüklerii ödeyebilme isek ve yeeeğidir (Krugma, 988). Cari yıldaki büçe açığı kadar kamu borç soku ararke, cari işlemler açıkları kadar da dış borç soku armakadır. Bu bağlamda, kamu borçları ile büçe açıklarıı sürdürülebilirliği ayı alama gelirke, cari işlemler açıklarıı sürdürülebilirliği ile dış borçları sürdürülebilirliği ayı alama gelmekedir. Yrd. Doç. Dr., Yüzücü Yıl Üiversiesi İİBF İkisa Bölümü 2 Dokora Öğrecisi, Aaürk Üiversiesi Sosyal Bilimler Esiüsü

2 60 Sabri AZGÜN, Nurullah ÖZBEY Lieraürde biricil açıklar (kamu borçları içi modeller kurulmaka ve bu modeller cari işlemler açıklarıa da uyarlamakadır. Lieraürde sürdürülebilirlik içi emel iki yaklaşım söz kousudur: muhasebe yaklaşımı ve hali hazır değer yaklaşımı (Cuddigo; 996). Birici yaklaşım daha çok uluslar arası oplum deseğide, düya borç krizii edelerii belirlemek, küresel yoksulluğu azalmak, gelir dağılımıı iyileşirmek ve sürdürülebilirlik ölçüleri gelişirmek içi ağır borçlu yoksul ülkeler bağlamıda yapıla çalışmalardır. İkici yaklaşım daha çok ekoomerik ekikler uygulaarak akademik çevrelerce yapıla çalışmalardır. Hali hazır değer yaklaşımıı muhasebe yaklaşımıa üsülüğü, hem gelişmiş hem de gelişmeke ola ülkelerde uygulaabilmesii yaı sıra es edilebilir öermeler eklif emesidir. Bu yaklaşım zamaı her hagi bir okasıdaki açığı büyüklüğü yerie, açık soruuu farklı bir bakış açısıyla icelemekedir. Hali hazır değer yaklaşımı borcu sürdürülebilirliğii borcu hali hazır değerii ölçe zamalararası geri ödeme yeeeği koşulu ile belirlemekedir. Esase geri ödeme yeeeği koşulu, cari ekoomi poliikasıı hali hazır değer borçlama kısııı dikkae alıarak yürüülmesi olayıdır. Hüküme birikmiş dış borç ve faizleri ödemek içi geleceke yeeri kadar büçe işlemler fazlalıkları veriyorsa, hali hazır değer dış borçlama kısııı ami emekedir. Diğer bir değişle, hali hazır değer erimleride ifade edile cari ve beklee gelecekeki faiz dışı dış aleme yapıla harcamaları oplamı, iskoo edilmiş dış alemde elde edile gelirleri oplamıı aşmamalıdır. Bu bağlamda, hali hazır değer borçlama kısıdıı ( veya geri ödeme yeeeği koşuluu) faiz dışı dış alemde elde edile gelir ve dış aleme yapıla harcamaları izleyeceği yol belirlemekedir (Taer ve Liu:994). Bu iki değişke uzu döemde birlike hareke emezlerse, hükümei borcuu geri ödeyememe riski yükselecekir. Zamalararası borçlama kısıı olarak adladırılabilecek söz kousu kısı, hüküme arafıda uygulaa poliika cari işlemler açıklarıa yol açıyorsa, uygulaa cari hüküme poliikasıı birikmiş dış borç ve faizleri ödemek içi yeeri kadar cari işlemler fazlası verip vermeyeceğii ekik ölçüüdür. Söz kousu kısıa ilişki emel çalışmalar Hamilo ve Flavi (986), Wilcox (988), Treha ad Walsh (99), Hakkio ve Rush (99) arafıda yapılmışır. Bu çalışmaları öermelerii esas alarak Baglii ve Cherubii (993), Taer (994), Ahme ve Rogers (995), Caparole (995), Boh (998), zamalararası büçe kısıı kuramıı muhelif ülkeleri kamu açıklarıa ve cari işlemler açıklarıa uygulamışlardır. Bu çalışmaı amacı, sermaye harekelerii serbesleşirildiği 992:0-2009:02 döemi iibariyle zamalararası büçe kısııı sağlaıp sağlamadığıı belirlemekir. Kouya ilişki daha öce Azgü (2009) da yapıla çalışmada döemi aaliz edilmiş ve zamalararası büçe kısııı sağladığı soucua ulaşılmışır. Bu çalışma da Azgü (2009) da farklı olarak sermaye harekelerii serbesleşirildiği ve krizleri yaşadığı

3 Aaürk Ü. İİBF Dergisi, 0. Ekoomeri ve İsaisik Sempozyumu Özel Sayısı, 20 6 döem aylık veriler kullaılarak geişleilmişir. Buu yaı sıra serilerde yapısal kırılmaı olduğu ve cari işlemler açığıı belirgi bir şekilde arığı 200 krizi sorası döemde cari işlemler gelir ve gider serileri arasıdaki uzu döemli dege ilişkisii bozulup-bozulmadığı da ayrıca icelemişir. Bu çalışma beş bölümde oluşmakadır. Birici bölümde lieraür verilmekedir. İkici bölümde cari işlemler açıkları içi zamalararası büçe kısıı kuramı irdelemekedir. Üçücü kısımda kullaıla ekoomerik yöem aıılmakadır. Dördücü bölümde aaliz yapılamaka ve so beşici kısımda elde edile souçlar verilmekedir. II. Zamalararası Dış Büçe Kısıı Hüküme her döemde bir dış büçe kısıı ile karşı karşıyadır. Hükümei her döem karşı karşıya kaldığı dış büçe kısıı aşağıdaki şekilde ifade edilmekedir: IM + ( + r) F = X + F () Yukarıdaki eşilike F hükümei fo sağlamak amacıyla dış piyasaya suduğu borç seeleridir. İlgili döemlerde ihraç edile borç seelerii amamıı ayı vadeye sahip olduğu varsayılmakadır. I M Hükümei mal ve hizme alımları içi dış aleme yapığı harcamalar ve dış aleme yapıla rasfer harcamalarıı, X mal ve hizme ihraca yoluyla dış alemde elde edile gelirleri ve dış alemde sağlaa rasferleri gösermekedir. r ise döemideki reel faiz oraıı ifade eder. () ile verile eşiliği sol arafı hükümei döemi boyuca dış âleme yapığı harcamaları ifade ederke, eşiliği sağ arafı hükümei ayı döemdeki dış alemde elde eiği gelirii gösermekedir. Hükümei her hagi bir döemide karşı karşıya olduğu zamalararası dış büçe kısııı ifade ede () olu eşilikeki değişkeler omial veya reel erimlerde ifade edilebileceği gibi, üfus ya da GSYH ile bölüerek ormalleşirilebilir. Bu okada () olu eşilikeki faiz oraıı omial veya reel olarak alıması, gelir ve harcamaları asıl ifade edildiğie bağlıdır. Değişkeler omial erimlerle ifade edildiğide omial faiz oraı, reel erimlerle ifade edildiğide ise reel faiz oraı kullaılmalıdır. 3 Değişkeler kişi başıa reel GSYH ciside ifade edildiğide, r reel faiz oraı-kişi başıa büyüme oraıı ifade ederke, değişkeler kişi başıa ifade edildiğide ise, r reel faiz oraı- üfusu büyüme oraı olarak ifade edilir. Çalışma boyuca büü değişkeler reel olarak ifade edilecek ve reel faiz oraı kullaılacakır. 3 İlgili lieraürde sıklıkla reel faiz oralarıı durağa olduğu varsayımı yapılmakadır. Nomial faiz oralarıı durağa olduğuu varsayılması ise çok gerçekçi değildir.

4 62 Sabri AZGÜN, Nurullah ÖZBEY Eşilik () ile verile döemlik büçe kısıı büü + i ( i =,2, L ) döemleri içi geçerlidir. Bu ifade +, + 2, + 3 Döemleri içi ileriye doğru çözülürse, hükümei zamalararası dış büçe kısıı elde edilir: F o ( X IM ) + r F lim = r (2) Bu ifadede, = r = s F s ve Fs = + r olarak aımlamışır. s Eşilik (2) ile verile zamalararası dış büçe kısııdaki e öemli usur eşiliği sağ arafıdaki lim r F olarak ifade edile e so erimdir. Bu limi sıfıra eşi olduğuda, yai lim r F =0 olduğuda, zamalararası büçe kısıı; borç seeleri sokuu, cari işlemler fazlalarıı hali hazır değerie eşi olduğuu ifade eder. Bu limii sıfır olmaması hükümei cari işlemler açığıı yei borç seedi ihraç ederek fiase eiği alamıa gelmekedir. Hükümei Pozi fiası olarak adladırıla bu durumu uzu süre devam eirebilmesi mümkü değildir. Diğer bir ifade dış borçlar reel faiz oraıda daha büyük bir orada sosuza kadar büyüyemez. Bu durum cari işlemler açığıı sürdürülemezliği olarak ifade edilir. Cari poliikaı sürdürülebilir olup olmadığı bezer poliikaı uyguladığı döemler esas alıarak, hali hazırda ve yakı geleceke cari hüküme poliikasıı sürdürülebilir yolda olup olmadığı belirlemeye çalışılır. Böylece belirli bir ekoomi poliikasıı uyguladığı döemi verileri ile lim r F =0 koşuluu uyumlu olup olmadığı araşırılır. X ve E değişkelerii sokasik süreçler oldukları varsayılırsa, sürdürülebilirlik içi limi ifadesii beklee değerii sıfıra eşi olması gerekir. Diğer bir ifade E lim r F = koşuluu sağlaması cari poliikaı sürdürülebilir [ ] 0 ile ( ) olduğuu ifade eder. Zamalararası dış büçe kısıı (2) olu eşilikeki gibi yazılmakla birlike, bu ifade sürüdürülebilirlik koşuluu ampirik olarak es edilmesi içi uygu değildir. Diğer arafa, birkaç cebirsel düzeleme ile Eşilik () de ekoomerik olarak es edilebilir bir ifade elde emek mümküdür. Buu içi faiz oralarıı durağa olduğu ve koşulsuz beklee değerii r ye eşi olduğu varsayımlarıı yapılması gerekmekedir (Hamilo ve Flavi, 986). Nomial faiz oraları içi durağalık varsayımı geellikle gerçekçi değildir. Bu varsayım acak reel faiz oraları içi yapılabilir. Bu ise bu çalışmada olduğu gibi büü

5 Aaürk Ü. İİBF Dergisi, 0. Ekoomeri ve İsaisik Sempozyumu Özel Sayısı, modeli reel erimlerle ifade edilmesii gerekirir. () olu eşiliği her iki arafıda rb çıkarılırsa, aşağıdaki ifade elde edilir: E + ( + r) F ) = X + F (3) Bu ifadede E = IM + ( i i) F olarak aımlamışır. Sıaabilir bir aleraif eşilik elde emek amacıyla, () olu eşilike üreile, (3) olu eşilik, ileriye doğru çözülerek, aşağıdaki ifadeye ulaşılır: j+ F = J J + lim β + J J = 0 j+! ( X + E + ) F j β (4) β = olarak aımlamakadır. Eşilik (4) X ve E Burada ( + i) değişkeleri birici farklar ciside ifade edilerek ekrar düzeleirse aşağıdaki gibi yazılabilir: E + r F = X + + β + J = 0 + J ( ΔX ΔE ) lim F j (5) Eşilik (5) ile verile ifadei sol arafı, dış alemde mal ve hizme alımları içi yapıla harcamalar, dış alemde elde edile rasfer harcamaları ve borç faizi ödemelerii oplamıı ifade emekedir. Yapıla ampirik çalışmalar X ve E değişkelerii birikimli rassal yürüyüş süreci (radom walks wih drif) izlediklerii gösermişir (Hakkio ve Rush, 99). Burada harekele X ve E değişkelerii düzey değerlerii durağa olmadığı, bua karşı birici farklarıı durağa olduğu varsayılırsa ve MM = IM + r F olarak aımlaırsa (5) olu eşilik aşağıdaki gibi ekrar yazılabilir: j+ MM = α + + lim β + ε (6) X J Burada: α β j ( α α 2 ) ( + r) = r ( α α2), j ve ε = β ( α + α2+ ) olarak aımlamışır. (6) olu eşilikeki so erimi limiii sosuzda sıfıra yaklaşığı kabul edilmekedir. Bu kabulü yapılmaması durumuda, sosuza kadar borcu borçla çevrilebileceği şeklide bir durum oraya çıkmakadır. Böyle bir durum gerek ikisadi maık, gerekse rasyoel davradığı kabul edile ikisadi birimleri (borç vereler ve borç alalar) ekoomik çıkarlarıyla bağdaşmaz. (6) olu eşilikeki so erimi sıfıra eşi olması halide, söz kousu eşilik regresyo eşiliği olarak aşağıdaki şekilde yazılabilir:

6 64 Sabri AZGÜN, Nurullah ÖZBEY X = a + bmm + ε (7) (7) olu regresyo eşiliği es edilecek hipoezi emelii oluşurmakadır. Tes edilecek boş hipoez b kasayıı bir e eşi olmasıı yaıda arık değişkei ε i durağa olmasıdır. Bir başka ifade ile MM ve X serileri durağa değilse, boş hipoez b kasayısıı bir olması ve ayı zamada MM ve X değişkelerii eşbüüleşik olmalarıdır. MM ve X serileri durağa olmadığıda, eşbüüleşme koşulu hükümei hali hazır değer borçlama kısııı ami emesi içi gerekli olmakla beraber, b kasayısıı bir e eşi olması şar değildir (Quios, 995). MM değişkei durağa değilke, X değişkei durağa olduğuda, MM serisi ara bir eğilim göserirke X serisi durağa bir eğilim sergiler. Böylece b kasayısı sosuzda sıfıra yakısar ve bu iki seri arasıda uzu döemli hiçbir ilişki bulumaz. Bu durumda sezgisel olarak zamalararası büçe kısııı çiğediği soucua ulaşılabilir. Acak, MM ve X serileri eşbüüleşik olduğuda ve 0<b< olduğuda (6) olu eşiliği sağ arafıdaki üçücü erim sosuzda sıfıra yakısayacağıda, zamalararası büçe kısıı sağlaır. III. Ekoomerik Yöem Eşbüüleşme durağa olmaya zama serileri arasıdaki uzu döem dege ilişkisidir. Her biri ayrı ayrı durağa olmaya zama serilerii doğrusal bileşimleri durağa olması eşbüüleşme kavramı ile ifade edilir. Aralarıda eşbüüleşme ilişkisi ola değişkeler uzu döemde birlike hareke ederler. Diğer bir ifade ile aralarıda bir dege ilişkisi söz kousudur. (7) olu eşilikle ifade edile sürdürülebilirlik koşuluu sağlaması içi, değişkeleri durağa olmadıkları varsayımı alıda aralarıda bir eşbüüleşme ilişkisi olması gerekir. Çalışmaı kousuu oluşura cari işlemler açıkları kapsamıda, MM ve X serilerii durağa olmadığı varsayımı yapılsı. Böyle bir durumda MM ve X serilerii X amm = v şeklideki doğrusal bileşimi de geellikle durağa değildir. Buula birlike, MM ve X serilerii X amm = u gibi bir doğrusal bileşimii durağa yapa bir b kasayısı olabilir. Diğer bir ifadeyle, X ve MM değişkeleri eşbüüleşikse, zamalararası büçe kısııı sağladığı ve dolayısıyla cari işlemler açıklarıı sürdürülebilir olduğu alamıa gelir. Yukarıda ifade edildiği gibi eş büüleşme esleri kapsamıda çoğulukla boş hipoez hiçbir eşbüüleşme ilişkisi olmadığı şeklide kurulur. Bir başka değişle X ve MM değişkeleri arasıda hiçbir eş büüleşme ilişkisi olmadığı varsayılmakadır. Bu durumda boş hipoezi reddedecek güçlü delillere ulaşılamazsa, boş hipoez geçerli olur. N değişkede oluşa bir deklem sisemide e fazla ade eşbüüleşme ilişkisi olabilir. Bu eşbüüleşme ilişkileri ekik olarak eş büüleşme vekörleri olarak ifade edilirler. Bu durumda. (7) olu eşilikeki gibi iki değişkede (X ve MM) oluşa modelde e çok bir eşbüüleşme vekörü

7 Aaürk Ü. İİBF Dergisi, 0. Ekoomeri ve İsaisik Sempozyumu Özel Sayısı, olacakır. Acak, eğer deklem sisemi red değişkei içeriyorsa veya yapısal kırılmaları gölge değişkele ifade edilirse, değişke sayısı üç ya da dör olacağıda, birde fazla eşbüüleşme büüleşme vekörü olabilecekir. Eş büüleşme vekörlerii sayısı eş büüleşme rakı (r) olarak adladırılır. Böylece, Johase eş büüleşme esi kapsamıda (7) olu eşiliği es emek içi oluşurulacak boş ve aleraif hipoezler aşağıdaki gibi ifade edilebilir: H0 : r = 0 H : r > 0 Eğer H 0 hipoezi reddedilemezse X ve MM değişkeleri eşbüüleşik değildir. Bu durumda geri ödeme yeeeği koşulu sağlaamamışır. Aksie, H 0 hipoezi reddedilirse, X ve MM değişkelerii eş büüleşik oldukları, yai geri ödeme yeeeği, borçları sürdürülebilir olduğu soucuu gösermiş olur. Zama serilerii durağa olmamaları bir edei de aa küle regresyou farklı öreklemler açısıda farklılıklar gösermeleridir. Durağa zama serileri düzey ve/veya redde bir yapısal kırılmaya maruz kaldıklarıda, eğer yapısal kırılmalar birim kök eslerii içerisie alımamış ise, seriler gerçeke durağa oldukları halde, durağa değilmiş gibi boş hipoez reddedilememekedir. Bir zama serisii eğimide meydaa gele bir değişim serii zama içeriside gösermiş olduğu seyri kırılma zamaıda sora eğimideki değişimi de içeri alacak şekilde devam emesi alamıa gelir (Sevükeki 2007). Bu çalışmada 992 de sora zama cari işlemler zama serilerii 200 krizi sorasıda eğimde bir kırılma gözlemekedir. Ayı zamada söz kousu 200 krizide sora ilgili seriler (X ve MM) arasıdaki uzu döem dege ilişkisii seriler arasıda makası açılması yöüde olumsuz bir seyir akip seyir emeleri dolayısıyla yapısal kırılmasıı alamlı olup olmadığıı belirlemek içi serilere uygu aşağıdaki model kullaılmakadır. Perro (989) yaklaşımı ek bir kırılmaı olduğu ve kırılma zamaıı bilidiği varsayımı alıda, boş hipoezi eğim değişimi gösere zama serileri model B adı alıda aşağıdaki şekilde aımlamakadır: Y = μ + γ 2 DVU + Y + ε (8) Burada gölge değişke Tb içi DVU = değerii alırke, Tb içi 0 değerii almakadır. Model B aleraif olarak aşağıdaki şekilde ifade edilmekedir. Y = μ + β + γ 3 DVT + ε (9) Eşilik (9) da Tb olduğuda, DVT = Tb değerii alırke, T b olduğuda ise DVT = 0 değerii alacakır. Tahmi edile eşilik (9) aşağıdaki şekilde ifade edilir. ~ B Y = μ + β + γ DVT Y (0) 3 +

8 66 Sabri AZGÜN, Nurullah ÖZBEY Eşilik (0) daki arıkları ifade ede Y ~ B ile zama serisii durağa olup olmadığıa bakılırke, γ 3 parameresi kırılmaı alamlı olup olmadığıı belirlemekedir. Hesaplaa ~ isaisiği ispi kırılma yasıması T δ λ = b T hesaplaarak bağlı olarak bulua ~ τ B ile karşılaşırılarak serii durağa olup olmadığı belirleir. IV. Aaliz ve Bulgular Çalışmada sermaye harekelerii serbesleşirilmesi ile birlike Türkiye ekoomisii krizlerle yaşadığı bir döem 992:0 ve 2009:02 döemi büü ve aylık verilerle çeşili al döemlere ayrılarak icelemekedir. Çalışmada kullaıla veriler TCMB elekroik veri dağıım sisemide elde edilmişir. Veri seide X mal ve hizme ihracaı yoluyla elde edile cari işlemler gelirlerii ve dış elemde alıa rasferleri ifade ederke, MM faiz dahil hüküme arafıda dış aleme yapıla mal ve hizme ihalaı harcamaları ve dış aleme göderile rasfer harcamalarıı ifade emekedir. Elde edile veriler ulusal para ciside olup sabi fiyalar ciside ifade edilmişir. Söz kousu veriler harekeli oralama yöemi kullaılarak (movig average mehod) mevsimsel düzelme yapılmışır. Grafik ile X ve MM serileride 200 krizi ile birlike bir yapısal kırılma gözlemekedir. Yapısal kırılma döemi olarak 200:2 seçilmiş ve ispi kırılma parameresi λ = 0, 58 bulumuşur. Tablo : ADF (Augmeed Dickey- Fuller ) Tes Souçları DEĞİŞKEN ADF Tes İsaisiği Kriik Değerler (%5) (C; T;L) 992:0-2009:02 X (c,t;) MM (c,t;4) ΔX (c,t;0) Δ MM (c,t;4) 200:2-2009:02 X (c,t;) MM (c,t;4) ΔX (c,t;0) Δ MM (c,t;2) DEĞİŞKEN Y Tes isaisiği ~ * B = μ + β + γ 3 DVT + Y Kriik Değer ( B Y X ~ ,57 3,95 3,66 B YM M ~ τ ~ ) B (C; T;L) C; 4,57 3,95 3,66 T;4 *C: Sabi ; **T: Tred ; ***L: Gecikme SIC a göre **** λ = göre belirlee sırasıyla %, %5 ve %0 öem düzeyi alamlılık sıırları T; C;

9 Aaürk Ü. İİBF Dergisi, 0. Ekoomeri ve İsaisik Sempozyumu Özel Sayısı, Bu çalışmada zamalararası büçe kısııı sağlaıp sağlamadığı Johase Eşbüüleşme yöemi kullaılarak es edilmişir. Yapıla eslere ilişki öze souçlar Tablo ve Tablo 2 de verilmişir. Cari işlemler gelir ve gider serilerii eşbüüleşik olup olmadıklarıı es edilmeside öce, bu değişkeleri ayrı ayrı birici derecede büüleşik olduklarıı, diğer bir ifade ile durağalıklarıı es edilmeleri gerekmekedir. Değişkeleri durağalıklarıı es edilmesi amacıyla ADF birim kök esi kullaılmışır. Durağalık esleride elde edile souçlar Tablo ile verilmişir. Tablo de yapısal kırılma dikkae almada ve alıarak serilere birim kök aalizi yapılmışır. Gecikme değerlerii espii içi ise SIC krierleri kullaılmışır. Tablo de SIC krieri ile elde edile gecikmeleri kullaıldığı souçlar suulmuşur. Tabloda cari işlemler bilaçosu gelir ve giderii düzey değerlerde durağa olmadıkları, acak bu değişkeleri birici farklarıı durağa oldukları görülmekedir. Ayrıca 200:2 döemi kırılma döemi alımış ve serilerde yapısal kırılma değişkei DVT i parameresi alamlı çıkmışır. Bu durumda zamalararası geri ödeme koşuluu sağlaması içi X ve MM değişkeleri arasıda bir eşbüüleşme ilişkisii ö koşulu sağlamış bulumakadır. Tablo 2: Johase Eşbüüleşme Tes Souçları Döem Değişkeler H o H λ Kriik Vekör race Değer sayısı 200:2-2009:02 X MM r = 0 r :0-2009:02 X MM r = 0 r :0-2009:02 X MM DVT r = 0 r Tes souçları %5 güve aralığıda elde edilmişir. Johase eşbüüleşme eside elde edile souçlar Tablo 2 ile özelemişir. Tabloda görüldüğü üzere 200:2 2009:02döemi içi r = 0 hipoezi reddedilememekedir. 200 krizi sorasıda bir eşbüüleşme vekörü olmadığı alamıa gelmekedir. Bu durum söz kou döem iibariyle cari işlemler serilerii arasıdaki uzu döem ilişkisii bozulduğu alamıa gelir. Diğer yada büü döem yapısal kırılma içi kullaıla gölge değişke dikkae alıarak ve alımada es souçları söz kousu Tablo u 2. ve 3. saırıda suulmuşur. Yapısal kırılmaı alamlı olduğu eşbüüleşme ilişkisi içeriside bir eş büüleşme vekörü ile emsil edildiği ve serileri söz kousu döem iibariyle uzu döem dege ilişkisi içeriside olduğu alaşılmakadır. V. Souç 980 Yapısal değişim ve döüşüm programı ile ihracaa döük büyüme sraejisi beimsemişir. Söz kousu yapısal değişim ve döüşüm programı soucuda ekoomik büyüme ile birlike ihraca ve ihalaa öemli arışlar

10 68 Sabri AZGÜN, Nurullah ÖZBEY sağlamışır. Dış icare açıkları giderek büyümüşür. 989 yılıda dış icare açıklarıı fiase emek içi sermaye harekeleri öüdeki egeller kaldırılmışır. Dış icare açıklarıı fiase emek içi düşük kur- yüksek faize dayalı bir fiasma modeli beimsemişir. Böyle bir fiasma modeli ekoomii dış şoklara karşı kırılgalığıı armasıa yol açmış ve Türkiye ekoomisi 994 ve 200 ekoomik krizlerii yaşamışır. Bu çalışma da sermaye harekelerii serbesleşirildiği ve krizleri yaşadığı 992:0-2009:2 döemi serilerdeki yapısal kırılmalar dikkae alımış ve döem büü olarak ve al döemler iibariyle geri ödeme yeeeğii sağlaıp sağlamadığıı aaliz edilmişir. 200 krizide sora serilerde eğim değişimi gözlemiş (Grafik ) yapısal kırılma esi uygulamışır. Serilerde yapısal kırılma paramereleri alamlı çıkmışır. Serileri uzu döemli dege ilişkisi içeriside olduğu alaşılmaka ve icelee büü döem iibariyle geri ödeme yeeeği koşuluu sağladığı alaşılmakadır. Ayrıca 200 krizi sorasıda serilerde eğim kırılması gözlemeke ve seriler arasıda uzu döem dege ilişkisii bozulduğu ösel alaşılmakadır (Grafik ). Bu döem ayrıca aaliz edilmişir. Yapıla formel eslerde de seriler arasıdaki eşbüüleşme ilişkisii orada kalkığı görülmekedir. Bu uygulaa poliikaı girerek sürdürülebilir olmaka uzaklaşığı alamıa gelmekedir. Kayakça AHMED, S. ad J. H. Rogers (995), Goverme Budge Deficis ad Trade Deficis Are Prese Value Cosrais Saisfied i Log-Term Daa?, Joural of Moeary Ecoomics, vol.36, o.2, pp AZGUN. S,. (2009), Is The.curre accou defici oo Large?, Trakia Joural of Scieces (yayımlaacak) BAGLIONI, A. ad Cherubii U., (993), Ieremporal Budge Cosrais ad Public Deb Susaiabiliy: The case of Ialy, Applied Ecoomerics, vol.25, pp BOHN, H., (998), The Behavior of U.S. Deficis Public Deb ad Deficis Quarerly Joural of Ecoomics, vol.3, pp CAPAROLE, M. G., (995), Bubble Fiace ad Deb Susaiabiliy: a Tes of he Goverme s Ieremporal Budge Cosrai, Applied Ecoomerics, vol.27, pp CUDDINGTON, J. T., (996), Aalysig he Susaiabiliy of Fiscal Deficis i Developig Couries, World Bak Policy Research Workig Paper, #784, ENDERS, W., (995), Applied Ecoomerics, New York: Joh ad Wiley Sos Ic. GUJARATI, D. N., (995), Basic Ecoomerics. New York: McGraw-Hill Ic., Ieraioal Third Ediio. HAKKIO, C. S. ad M. Rush., (99), Is he Budge Defici Too Large? Ecoomic Iquiry, vol.29, o.3, pp

11 Aaürk Ü. İİBF Dergisi, 0. Ekoomeri ve İsaisik Sempozyumu Özel Sayısı, HAMILTON, J. D. ad M. A. Flavi., (986), O The Limiaios of Goverme Borrowig: A Framework for Empirical Tesig. The America Ecoomic Review, vol.76, o.4, pp KRUGMAN, P.,(988), Fiacig vs Forgivig, Joual of Developme Ecoomics, vol. 29, pp: QUINTOS, Carmela E., (995), Susaiabiliy of Defici Process wih Srucural Shifs, Joural of Busiess & Ecoomic Saisics, vol.3, o.4, pp SEVÜKTEKIN, M. ve Nargeleçekeler M., (2007), Ekoomerik Zama Serileri Aalizi, Geişleilmiş 2. Baskı, Nobel Yayıevi, Akara. TANNER, E. ad Liu P., (994), The Budge Defici Too Large Some Furher Evidece, Ecoomic Iquiry, vol.32, o.3, pp TREHAN, B. ad C. E. Walsh, (99), Tesig Ieremporal Budge Cosrais: Theory ad Applicaios o U.S. Federal Budge ad Curre Accou Deficis, Joural of Moey, Credi ad Bakig vol.23, o.2, pp WICKENS, M.R. ad Ucum M., (993), The Susaiabiliy of Curre Accou Deficis: A Tes Of The U.S. Ieremporal Budge Cosrai. Joural of Ecoomic Dyamic ad Corol, vol.7, o.3, pp WILCOX, D. W., (989), The Susaiabiliy of Goverme Deficis: Implicaios of he Prese-Value Borrowig Cosrai, Joural of Moey, Credi ad Bakig, vol.2, o.3, pp Ek Grafik : X ve MM Serileri X MM