TÜRK YE DE DO RUDAN YABANCI SERMAYE G VE ANAL :

Transkript

1 TÜRKYE DE DORUDAN YABANCI SERMAYE G VE DI TCARET ARASINDAKN EKONOMETRK ANAL: Yrd. Doç. Dr. Halil Ala K. Mara Süçü mam Üiversiesi kisadi ve dari Bilimler Fakülesi Öze Bu çalma, döemi içi Türkiye de doruda yabac sermaye girii (FDI) ile d icare (ihraca ve ihala) arasdaki uzu döem ve edesellik ilikisii iki ve çok dekeli VAR yöemi ve Grager edesellik esleriyle icelemeyi amaçlamakadr. Ampirik souçlarda ek dekeli modellerde FDI ile ihraca ve ihala arasda poziif ve alaml ilikiye raslarke, çok dekeli modelde sadece FDI ile ihala arasda alaml ve poziif iliki belirlemiir. Bu souç Türkiye de faaliye gösere çokuluslu irkeleri Türkiye i ihraca ve ihala arrd ve FDI la d icare arasda amamlayk ilikisi buluduuu gösermekedir. Ay zamada çalmada FDI ile d icare arasda edesellik ilikileri de göserilmiir. Nedesellikle ilgili olarak iki dekeli modellerde uzu döemde FDI ile ihala ve FDI ile ihraca arasda ek yölü edesellie raslarke, çok dekeli modellerde ihala ve ihraca birlike FDI edei olduu bulgusua ulalmr. Ampirik souçlarda harekele Türkiye de uzu döemde ihala ar FDI a, FDI ar ihraca ara yol açmakadr. Ayrca ihala ve ihraca ar birlike FDI ara ede olmakadr. Aahar Kelimeler: Doruda Yabac Yam, D Ticare, Koeegrasyo, Nedesellik, Türkiye. Ecoomeric Aalysis of Relaioship Bewee Iward Foreig Direc Ivesme ad Trade i Turkey: Absrac This paper aims o examie log-ru ad he causal relaioships bewee iward foreig direc ivesme (FDI) ad rade (expors ad impors) i Turkey by usig VAR mehodology ad Grager causaliy ess i boh bivariae ad mulivariae models over he period The empirical resuls idicae ha here is a posiive ad sigifica log-ru relaioship bewee FDI ad rade (impor ad expor) i bivariae models, alhough here is oly log-ru posiive relaioship bewee FDI ad impor i mulivariae model, suggesig ha muliaioal eerprises operaed i Turkey icrease Turkey s expor ad impor i he log ru. These resuls also sugges ha here is a complemeary relaioship bewee FDI ad rade. I addiio, here is a casual liks bewee FDI ad rade. The mai fidigs are he oe-way shor ad log-ru causaliy bewee FDI ad impor ad oe-way log-ru causaliy bewee FDI ad expor i bivariae models. There is also empirical evidece ha boh impor ad expor appear o cause FDI i logru ad expor causes impor i shor-ru i mulivariae models. Policy implicaio of he paper is ha more impors io Turkey lead o more FDI, which, i ur, lead o more expor from Turkey o he world. Furhermore, more impor ad expors lead o more FDI i he log-ru. Keywords: Foreig Direc Ivesme, Foreig Trade, Coiegraio, Causaliy, Turkey.

2 2 Akara Üiversiesi SBF Dergisi 64-2 Türkiye de Doruda Yabac Sermaye Girii ve Ticare Arasdaki likii Ekoomerik Aalizi: G Doruda yabac sermaye (FDI) girii, bir ülkede faaliye gösere bir firmay sa almak, devralmak birlemek, yei kurula bir firma içi kurulu sermayesii salamak veya mevcu bir firma sermayesii arrmak eklide gerçeklemekedir (Seyidolu, 2007: 599). Porföy yamlarda farkl olarak FDI e öemli özellii, yur dda yei yapla veya sa ala mevcu bir üreim esisii yöeimii yabac bir irkei elide veya deeimide olmas salamasr. Ayrca FDI, porföy yamlarda olduu gibi deke ve ksa vadeli ielik amadda uzu vadeli hedeflere göre hareke emekedir (Seyidolu, 2007: 600). Güümüzü küresellee düyasda gerek saayilemi ülkeler, gerekse gelimeke ola ülkeler doruda yabac sermaye yamlar kedilerie çekebilmek içi büyük çaba harcamakadrlar. Geel olarak bu ülkeler, ekoomik büyüme ve kalkmalar içi gerekli ola yamlar fiase edecek yeerli asarrufa sahip olamadklarda ya d borçlama ya da doruda yabac sermaye girilerii ülkeye geirmek zoruda kalmakadrlar. Doruda yabac sermayei salad d kayak, ülke ekoomisii büyümesie, yei ekolojileri rasferie, moder kow-how ekiklerii kullalmasa kak salamakla birlike, d icare olaaklar geliirilmeside öemli yararlar salamakadr (Karluk, 2000: 97). Doruda yabac sermaye, girdii ülkei üreimii arrarak mili geliri armasa öemli kakda buluabilmekedir. Acak yabac sermaye, üreim sürecide gereksiim duyduu girdileri ülke dda veya faaliye göserdii ülkede karlayp karlamamasa ve üreimii ihracaa veya iç 2

3 Halil Ala Türkiye de Doruda Yabac Sermaye Girii ve D Ticare Arasdaki liki 3 piyasaya yöelik olup olmamasa göre ödemeler bilaçosuu ekileyebilmekedir. Acak düyada globalleme sürecii ekeleride biri olarak görüle FDI girilerii uluslararas icare hacmii arrabilecei ve ülke refah olumlu ekileyebilecei geel olarak kabul edilmekedir (Aizema/Noy, 2006: 318). Birçok ampirik çalmada (Albuquerque vd., 2005; Do/Levcheko, 2004; Lae/Milesi-Ferrei, 2004, 2005; Rose/Spiegel, 2004; Sweso, 2004) fiasal sermaye harekeleri ile icare arasdaki ilikiler icelemekedir. Bu ararmalarda FDI ile d icare arasda amamlay ve ikame ilikisii varl aaliz edilmekedir. FDI giriii d icarei amamlay olmas, FDI girdii ülkede yöeim ekikleri ve ekoloji rasferi yoluyla verimlilik ara yol açarak ihraca arrabilecei gerçeie dayamakadr. Bezer ekilde FDI girileri girdii ülkede dolayl bir ekilde ara ve sermaye mal ihala alebii uyararak ihala armasa da ede olabilmekedir. Dier arafa FDI hem pazar arama, hem de fakör arama güdüsüde hareke emesi halide FDI d icarei ikame veya amamlay olabilecei de ileri sürülmekedir. Çalma, döemi Türkiye ye gire doruda yabac sermaye girileriyle d icare (ihraca ve ihala) arasda uzu döem amamlay ve ikame ilikisii varl VAR yöemiyle ve edesellik ilikisi ise iki aamal haa düzelme modeliyle ararmay amaçlamakadr. kici bölümde Türkiye de doruda yabac sermaye girii ve d icarei gelii, üçücü bölümde doruda yabac sermaye girii ile d icare arasdaki ilikileri eorik geliimi ve bu kouda yaplm ampirik uygulamalara iliki lieraür ararmas, dördücü bölümde ise Türkiye de doruda yabac sermaye ile icare arasda amamlay ve ikame ilikisii varl 1996:1 ve 2007:2 döemi içi üç aylk veriler kullalarak ebüüleme ve Grager edesellik esleriyle aralmakadr. Souç bölümüde ise ararmada elde edile bulgular deerledirilmekedir. 2. TÜRKYE DE DORUDAN YABANCI SERMAYE VE DI TCARETN GEL 2.1. Türkiye de Doruda Yabac Sermayei Geliimi Türkiye de doruda yabac sermaye ya (FDI) girileri dier ülkeler ile karlaldda, oldukça düük bir seviyede olduu görülmekedir. Özellikle 1980 öcesi yllarda Türkiye ye gele yabac sermaye mikar oldukça srlr (Karluk, 2000: 104) yda 35 milyo 3

4 4 Akara Üiversiesi SBF Dergisi 64-2 dolarda, 1990 yda yaklak olarak 1 milyar dolara yükselmiir l llarda Türkiye ye gele yabac sermaye yllk oralama 1 milyar dolar dolayda gerçeklemiir döemide FDI girilerii yllk oralamas milyo dolar ike döemide ise oralama yllk FDI girii 6.4 milyar dolara yükselmiir (Karluk, 2000: 105). Türkiye de so llarda FDI girileri kousuda öemli gelimeler olsa da TUSAD ve YASED arafda yapla orak bir ararmada (TUSAD ve YASED, 2004) Türkiye yabac sermayeyi çekmede Poloya, Slovakya, Sloveya ve Esoya gibi ülkeleri geriside kalm ve 16 ülke içide 15. srada yer almr. Düyada FDI girileri 1995 yda 331 milyo dolarda 2000 ya kadar sürekli bir ar eilimi gösermi ve 2000 yda milyo dolara yükselmiir. Bu ylda sora yabac sermaye girileri iili ç bir gelime göserse de Birlemi Milleleri World Ecoomic ad Prospecs 2008 deerledirmesie göre FDI girileri 2007 de 2000 ydaki zirve deerii arak 1.5 rilyo dolara yükselecei ahmi edilmekedir (YASED, 2007, UN: 2008: 76). Türkiye deki FDI girilerii geliimi, ülkeler iibariyle karlarmal olarak Ek 1 ve Ek 2 de göserilmekedir. Türkiye de FDI girilerii 2002 da iibare ar eilimie girdii ve bua paralel olarak düyadaki pay da ar göze çarpmakadr. Örei Türkiye de döemide oralama 791 milyo dolar FDI girileri, Türkiye sabi sermaye birikimii yüzde 1.9 uu, düya oplam FDI girilerii ise acak yüzde 0.16 s oluurmakayd de sora FDI girilerideki arlar düzeli bir ekilde gerçeklemi, 2005 ve 2006 yllarda sabi sermaye birikimii armasa öemli kaklar salamr. Türkiye de FDI ar e öemli edeleri arasda ksme salaa makroekoomik isikrar, cari açkaki arlar, AB ile Kasm 2005 e am üyelik müzakerelerie balamas ve yam oram iyileirilmesie yöelik çalmalar gelmekedir (Hazie Müsearl, 2007: 6; Sayek, 2007: 107) Türkiye de D Ticarei (hraca ve hala) Geliimi Türkiye ihraca geliimide 1980 li yllar ilk yar ve döemi olmak üzere iki öemli sçrama döemi dikkai çekmekedir li llar aksie döemide dalgal kur poliikasa geçilmi ve TL de görüle deerlemeye müdahale edilmemi, deerleme eilimii olumsuz ekilerii ekolojik gelime, düya ihraca piyasalar ile büüleme, ürü kaliesii ö plaa çkarma, gibi küresel rekabei gerekirdii firma merkezli fakörlerle orada kaldrmaya çallardr (TCMB, 2007: 39). 4

5 Halil Ala Türkiye de Doruda Yabac Sermaye Girii ve D Ticare Arasdaki liki yda yaklak 2.9 milyar dolar ola ihraca uar 2006 y souda 85 milyar dolara ular. hracaaki yllk oralama ar dolar bazda döemide yüzde 12.1 ike döemide ise yüzde 18.5 olarak gerçeklemiir. So al ylda ise ( ) Türkiye i ihraca arihsel oralama sürekli üzeride büyüme gösererek yüzde 20.8 olarak gerçeklemiir. hraca GSYH ya ora ise 2000 yda yüzde 24 ike 2006 yda yüzde 28 e yükselmiir. Adaki grafik ve abloda ihraca ve ihala arihsel geliimi ve ar oralara iliki bilgiler göserilmekedir. Grafik 1: Türkiye de hraca (X) ve hala (M) Geliimi ve GSYH çideki Paylar Milyar Dolar M (Milyar$) X (Milyar $) M/GSYH (%) X/GSYH (%) Yüzde Ar Kayak: Düya Bakas ve TCMB saisikleride yararlalarak hazrlamr. Tablo 1: Yllk hraca ve hala Arlar llar hraca Ar (%) hala Ar (%) Kayak: Düya Bakas ve TCMB saisikleride yararlalarak hazrlamr. Tüm bu olumlu gelimelere rame gerek izlee düük kur-yüksek faiz poliikas, gerekse iç alepeki ara ba olarak ara ve sermaye mallar ihala ya sra ükeim mal ihala da armasyla, ihala ihracaa daha fazla büyümüür yda 5.4 ola d icare aç, 2000 yda 5

6 6 Akara Üiversiesi SBF Dergisi , 2006 yda ise 54.1 milyar dolara yükselmiir. hracaa e fazla kak salaya (yüzde 55) mal gruplar (oomoiv, demir-çelik, elekrikli makia ve cihazlar gibi) ara ölçüde daha fazla ihal girdi kullamalar ve ihal girdii oplam ihraç deeri içideki ora sürekli olarak armas (baz sekörlerde yüzde 75), ihraca ihalaa baml olmasa yol açmr (Sömez, 2005:10). 3. LTERATÜR TARAMASI FDI ile d icare arasdaki iliki Heckscher-Ohli-Samuelso- Mudell i oraya koyduu eorik yaklam çerçeveside geliirilmiir. Bu eorik yakla e öemli özellii, uluslararas mal icareii uluslararas üreim fakörlerii ikame edebileceide hareke emesidir (Liu vd., 2001: 191). Mudell (1957) modelie göre üreim foksiyolar üm ülke ve bölgelerde bezer kabul edilmekedir. Üreim fakörlerii uluslararas icarei ve mobiliesi, icare egellerii buluduu ülkeler içi amamlay olmaka ziyade ikame özellii amakadr. Ticare üzerideki egellerdeki arlar, fakör harekelerii uyarrke, fakör harekeleri üzerideki egeller de icarei evik emekedir. Bezer ekilde, FDI ile icare ilikilerii iceleye çalmalarda her iki fakör arasda amamlayk veya ikamei var olabilecei açklamakadr. Helpma (1984) ve Helpma/Krugma (1985) fakör doada öemli farklar mevcusa, sermaye fakörü bol ülke emek fakörü bol ülkeye, FDI yoluyla yöeim, ararma ve geliirme hizmelerii ihraç edecek, karda da yabac ülkede farkllalm ve homoje mallar ihal edeceii ifade emekedirler. Böylece FDI, emek you ülkede icare harekelerii amamlay olacakr. Ayrca bir mal farkl aamalar farkl firmalar arafda üreilmesi (dikey büüleme) halide aa firma ya kurululara ara girdiler ihraç emekedir (Helpma, 1984; Markuse/Maskus, 1999). Braiard (1997), Horsma/Markuse (1992) ve Markuse (1983) piyasa büyüklüü, fakör doa ve ekolojiler bakda ülkeleri bezer olduu varsay alda, fabrika ve firma düzeyide ölçek ekoomilerii, ulam maliyelerii ve icare egellerii de dikkae ala bir model geliirmilerdir. Yaay FDI ile uluslararas icare arasdaki ercih, piyasaya yak olmakla elde edilecek fayda (ulam ve icare egelleride kaçma) youlama (ölçek ekoomisi) ile salaacak fayda karlalmasyla belirleecekir. Yaklk avaaj youlamaya göre daha ar basmas durumuda icare yerie FDI ercih edilecek ve böylece FDI ile icare arasda bir ikame ilikisi oluacakr. Bir dier çalmasda Markuse (1998), Markuse/Veables (1995, 1996, 1998) firmalar uluslararas icare ve FDI arasda seçim yaparke ülkeleri 6

7 Halil Ala Türkiye de Doruda Yabac Sermaye Girii ve D Ticare Arasdaki liki 7 fakör doa kousuda asimerik özellikleride harekele ikame ekisii açklamlardr. Yazarlar, düyada gelir arkça, ülkeleri piyasa büyüklükleri ve fakör doamlar birbirie yaksayaca, bu durumu çok uluslu irkeleri öemii d icaree göre ispi olarak arraca souça uluslararas üreimi d icarei ikame emeye balayaca bildirmekedirler. Duig (1998) Graham ve Krugma (1989), Phogpaichi (1990), Brouhers vd., (1996) Goldberg/Klei (1997) FDI ile d icare arasdaki ilikii FDI ve d icarei ürüe göre deebileceii gösermilerdir. Ay ekilde Gray (1998) pazar odakl üreim yapa ya kurulular uluslararas icarei yerii alabileceii ve maliye düürmeyi amaçlaya ya kurulular ise icare hacmii arrabileceii vurgulamr. Vero (1966) ABD li çok uluslu irkeleri iceleyerek ürüü yaam evreleri modelii geliirmiir. Modelde yei ürüü yuriçide üreimide ürüü ihracaa ve yurd üreimie doru kayma sürecii açklamr. Bu modelde e so aamada çokuluslu irke maliye avaajlarda dolay üreimii d ülkeye kaydracak ve kedi piyasasa (home marke) bu ülkede (hos coury) mal ihraç edecekir. Bu süreç soucuda ev sahibi ülkei d icarei yö deirmekedir. Baz ararmalarda (Culem, 1988; Ozawa 1992; Ruggiero 1996 ve Wei vd., 1999) FDI ile d icare arasda karkl bir amamlayk ilikisii varl gösermilerdir. Bu iliki FDI girdii ülkede yöeim ekikleri ve ekoloji rasferi yoluyla verimlilik ara yol açarak yaylma ekisi göserebilecei gerçeie dayamakadr. Böylece FDI, girdii ülkei ihraca kabiliyeide ara kakda buluacakr. Bezer ekilde FDI girileri girdii ülkede dolayl bir ekilde hammadde alebii uyararak ihala armasa ede olabilmekedir. Bu durum Vero (1966) u ifade eii ürüü yaam evreleri modelie paralellik göserebilmekedir. Tüm bulara kark FDI, karlarmal üsülüe sahip ola aa ülkede bu üsülüe sahip olmaya baka ülkeye (hos coury) doru hareke ediyorsa, FDI d icarei ikame emekedir. Ayrca Kojima (1975, 1982), sermaye you edüsrilere doru hareke ede FDI d icarei ikame edebilme eilimie sahip olabileceii, bua kark emek you edüsrilere doru hareke ede FDI ise gelimeke ola ülkelerde icare yara ekiye sahip olabileceii vurgulamr. FDI ile d icare arasdaki ilikiyi iceleye ararmalarda yabac üreici firmalar ülkede kayaklaa icare poliikas, uzaklk ve ama maliyeleri gibi d icareeki egelleri amak amacyla farkl yurd piyasalarda bezer üreim esisleri kurarak egelleri aabilecekleri ifade edilmekedir. Bu ür yam kal, yaay FDI girileri olarak bilimekedir. Bua kark, ücreleri düük ve üreimi emek you ekilde yapld 7

8 8 Akara Üiversiesi SBF Dergisi 64-2 gelimeke ola ülkelerde, daha çok sermaye you üreim ekolojisie sahip yabac çok uluslu irkeler maliye avaajlarda yararlaarak ülke üreimii bir parças olabilmekedir. Bu yam kal da yaay FDI olarak bilimekedir. Yaay FDI, d icarei ikame ederke, dikey FDI d icarei amamlay durumudadr. Saayilemi ve gelimeke ola ülkeler arasda dikey FDI, bua kark saayilemi ülkeler arasda ise yaay FDI geçerli olabilecei, uygulamada ise her iki FDI kal da çokuluslu irkeler arafda ercih edilecei bildirilmekedir (Bloige, 2005: 15). FDI ile d icare kousuda yaplm ampirik ararmalar oplu deerledire çalma (Çei ve Ala, 2006) yada, sadece ülke uygulamalar dikkae ala çalmalara (Pfaffermayr, 1994; Bajo- Rubio/Moero-Muoz 2000; Liu vd., 2001; Alguacil vd., 2002; Mi, 2003; Mekki, 2005, Pacheco-Lopez, 2005) da raslamakadr. Lipsey/Weiss (1981) ve Blomsrom vd. (1988) ABD li ve sveç kökeli yabac firmalar icare verilerii kulladklar çalmada, FDI ile ihraca arasda amamlay ilikii varl oraya koymulardr. Sulliva (1993: 150) döemi içi yllk veriler kullaarak rlada da ihraca ülkeye gire FDI giriiyle poziif ve alaml iliki içide olduuu soucua ular. Blake/Pai (1994: 22 23) gilere i yur da yap doruda yabac sermaye ile gilere i ihraca arasdaki ilikiyi 1972:1-1992:2 üç aylk veriler kullaarak aaliz emiir. gilere i doruda yabac sermaye girileri ile saayi mallar ihraca arasda egaif ve alaml bir ilikii buluduu gösermilerdir. Pfaffermayr (1996) Avusurya imala saayi verileride elde eii zama serileri ile farkl saayi kollar verilerii kullad modellerde 1980 li yllar ve 1990 l yllar balarda FDI ile ihraca arasda alaml amamlay bir ilikiyi gösermiir. Goldberg/Klei (1997) veya 1994 yllar içi yllk veriler kullaarak pael yöemle ahmii soucuda. Asya ülkelerie gire bir döem gecikmeli ABD FDI girilerii bu ülkeler arafda ABD de yapla ihala azal, ay modelde cari döem Japoya FDI girilerii ise ABD de yapla ihala arrd soucua ulalardr. Leicheko/Erickso (1997) döemi içi yllk verilerle sekörler iibariyle ABD ye gire FDI girilerii ihraca üzerideki ekisii ahmi emiir. Model ahmii soucuda ara mallar, saayi makieleri ve elekroik saayi sekörlerie yöelik FDI girilerii ABD ihraca poziif ve alaml bir ekilde ekiledii görülmüür. 8

9 Halil Ala Türkiye de Doruda Yabac Sermaye Girii ve D Ticare Arasdaki liki 9 Su (2001) döemi içi yllk dekelerle Çi de FDI girilerii ihraca (X) üzerideki ekisii ararmr. Modellerde FDI X üzeride poziif ve alaml ekiye yol aç ve amamlay bir ilikii buluduuu belirlemiir. Dier arafa Liu (2001: ) döemi içi Çi deki ihala arda FDI girii ara doru ek yölü bir amamlay edesellii buluduuu, ay zamada Çi de ihraca arda ihala ara doru da ek yölü amamlay bir edesellii olduu soucua ular. Alguacil/Ors (2003) ve döemi içi spaya da FDI girilerii ihala üzerideki ekisii ararm ve FDI girileri ve ihala poziif iliki içide olduuu ve FDI ile ihala arasda çif yölü edesellii buluduuu gösermilerdir. Mi (2003: ) döemi içi yllk veriler kullaarak Malezya da FDI girilerii ihracaa doru, ihala da FDI girilerie doru ek yölü edesellie yol aç soucua ular. Sweso (2004) döemi içi yllk veriler kullaarak ABD deki baz OECD ülkelerii farkl sekörlerdeki FDI girilerii ABD ihala üzerideki ekisii ahmi emiir. Modellerde sadece imala saayie gire FDI ile ihala arasda amamlay ilikii olduu soucua ular. Pacheco-Lopez (2005: ) döemi içi Meksika da FDI girii ihraca (LX) ve ihala (LM) arasdaki ilikiyi ebüüleme ve edesellik esleriyle ararmr. Dekeler arasda uzu döem ilikisie ve çif yölü edesellii varl soucua ulalardr. Aizema/Noy (2006: ) döemi içi yllk verileri kullalarak 81 ülkei FDI giri ve çlar ile d icare arasdaki ilikii pael yöemle arardklar çalmada d icare açklk edeksii FDI açklk edeksi üzeride alaml ve poziif bir ekiye sahip olduu soucua ulalmlardr. Frimpog/Oeg-Abayie (2006: 11) döemi yllk verilerii kullaarak Gaa içi FDI girii ile ihraca ve ihala oplamda olua d icare arasdaki ilikiyi ARDL yöemiyle ahmi emilerdir. Model ahmiide dekeler arasdaki ebüüleme ilikisie raslaarak uzu döem ilikisii varl oraya komuur. Kueh vd. (2007: 6 9) döemi içi 5 Asya ülkesii yllk verilerii kullad model soucuda uzu döemde ihala (IM) ile FDI arasda amamlay, ihraca (EX) ile FDI arasda ikame ilikisie raslarke ksa döemde IM ile FDI arasda ikame, FDI ile EX arasda ise amamlay ilikii varl oraya komuur. 9

10 10 Akara Üiversiesi SBF Dergisi 64-2 Pramadhai vd. (2007) döemi içi Edoezya da FDI, ihraca ihala ve büyüme arasdaki ilikiyi ebüüleme ve edesellik esleriyle aaliz emiir. Üç modelde de dekeler arasda uzu döem ilikisii varl gösermiir. kili modellerde FDI ile ihala ve ihraca arasda poziif ilikiye, çoklu modelde ise FDI ile ihala ve büyüme arasda poziif, ihracala egaif ilikiye raslamr. Xua/Xig (2008) döemi içi 23 ülkede Vieam a gire doruda yabac sermaye girilerii (FDI) ihraca (EX) üzerideki ekisii ahmi emilerdir. Model souçlara göre bir döem gecikmeli FDI ar cari döemdeki ihraca üzeride poziif ve alaml ekiye yol aç ve böylece iki deke arasda amamlay ilikii varl sapamlardr. Tadesse/Rya (2008) döemi içi Japoya 85 ülkedeki FDI girileriyle, sermayei girdii ülkedeki d icare arasdaki ilikiyi farkl dekeler kullaarak ahmi emiir. Model ahmii soucuda FDI girilerii armasyla ülkelerde ihraca ar ve ihala alaml bir ekilde azald soucua ulalardr. 4. TÜRKYE DE DORUDAN YABANCI SERMAYE DI TCARET : EKONOMETRK ANALZ 4.1. Model ve Veri Sei Türkiye içi FDI girileri ile ihraca ve ihala arasdaki ilikii arald adaki modeller (Model 6, 7 ve 8), Liu vd. (2001), Aizema/Noy (2006), Pacheco-Lopez (2005), Kueh vd.(2007) ve Pramadhai vd. (2007) arafda yapla ampirik çalmalardaki modellere uyguluk gösermekedir. Pacheco-Lopez (2005) iki aamal haa düzelme modelleri yardyla FDI ile ihraca ve ihala arasdaki edesellii yöüü ararmr. lk aamada iki dekeli modelle dekeler arasdaki uzu döem ilikileri varl icelemiir. Ardda haa düzelme modelleri ile sa ve uzu döem edesellik eslerii üç dekei de kullaarak çok dekeli modelde uygulamr. Ararmamzda Pacheco-Lopez (2005) i yöemie uygu olarak FDI ile ihraca ve ihala arasda amamlay veya ikame ilikisii varl iki ve üç dekeli modeller yardyla aralmakadr. FDI ile M ve X arasda uzu döem ilikisii mevcu olup olmad iki dekeli 1 ve 2 olu modellerle aralmakadr. l 12 FDIGDP 11 l MGDP (1) 10

11 Halil Ala Türkiye de Doruda Yabac Sermaye Girii ve D Ticare Arasdaki liki 11 l 22 FDIGDP 21 l XGDP (2) Ay ekilde adaki 3 olu modelde ise uzu döemli ilikii varl üç deke kullalarak aralmakadr. l FDIGDP l MGDP 31 l XGDP (3) Modellerde baml deke FDI doruda e yabac sermaye girilerii, bamsz dekeler M ve X ise srasyla mal ve hizme ihala ve ihraca gösermekedir. Üç deke, Gayrisafi Yur çi Hasla ya (GDP) oralaarak modelde yer almakadr. Modellerde lmgdp ve lxgdp kasaylar iarelerii poziif deer almas, FDI ile M ve X arasda amamlay bir ilikii buluabileceii, böylece FDI girilerii armas ülkei ihala veya ihraca arrabilecei eklide yorumlamakadr. Ay ekilde lmgdp ve lxgdp dekelerii kasaylar egaif deer almas, FDI ile M ve X dekeleri arasda ikame ilikisii var olduuu; böylece FDI girilerii armas ülkei ihala veya ihraca azalabileceii, ksaca ihala veya ihraca FDI arafda karlad gösermekedir. Modelde ora eklide ifade edile dekeler harekeli oralama yöemie göre mevsimsellike ardlm ve daha sora serileri logarimas alarak logarimik forma döüürülmüür. Ayrca kriz yllar ekilerii orada kaldrmak amacyla kriz döemlerie ai üç aylk döemlere (2000:I- 2001: IV) 1, kriz olmaya döemlere 0 verilerek modelleri ahmiide dsal deke serisi kullalmr. Ararmada 1996:1 ve 2007:2 döemie iliki üç aylk veriler kullalarak modeller ahmi edilmiir. Modelde doruda yabac sermeye girileri (FDI), hala (M) ve hraca (X) serileri dolar ciside olup TCMB elekroik veri dam sisemide (EVDS) elde edilmiir. Üç seriyi (FDI, M ve X) GSYH ya döüürmede OECD i dolar ciside yaylad üç aylk Türkiye GSYH (Quarerly Naioal Accous) deerleride yararlalmr. Modelleri ahmiide Eviews 5.0 ekoomeri pake program kullalmr. 4.2.Birim Kök Aalizi Uygulamada serileri duraalk özelliklerii es edilmeside e çok kullala yöemler Dickey/Fuller (1979), Geileilmi Dickey/Fuller (ADF) (1981), Phillips/Perro (PP) (1988) esleridir. Bu çalmada serileri duraa olup olmadklar belirlemeside ADF birim kök eside yararlalm ve dekeleri gecikme uzuluklar belirlemeside Schwarz bilgi krieri kullalmr. 11

12 12 Akara Üiversiesi SBF Dergisi 64-2 daki Tablo 2 de serileri düzey deerleride duraa olmaya serileri birici farklarda duraa olduklar görülmekedir. Tablo 2: ADF Birim Kök Tes Souçlar Dekeler ADF- isaisii (Düzey) ADF- isaisii (Birici Fark) Tredsiz Tredli Tredsiz Tredli LFDIGDP 0.350(2) (2) (1)*** (1)*** LMGDP 0.152(1) (1) (0) *** (0)*** LXGDP 1.065(0) (0) (0)*** (1)*** Alamlk Düzeyi % % % Paraez içideki deerler Schwarz Bilgi Krieri kullalarak seçile gecikme uzuluklarr. Maksimum gecikme uzuluu 9 olarak almr. *** % 1 düzeyide alaml ifade emekedir Koeegrasyo Aalizi Seriler arasda uzu döemde bir dege ilikisii buluup bulumad espi emek içi koeegrasyo aalizie bavurmak gerekmekedir. Bu amaçla çalmada Johase (1998) ve Johase/Jesulius (1990) arafda geliirile koeegrasyo (ebüüleme) esi uygulaacakr. Johase- Jesulius (JJ) yöemi lieraürde Egle-Grager arafda geliirile iki aamal prosedürde daha üsü görülmekedir. JJ yakla adaki VAR (vekör ooregresif) modeliyle açklamak mümküdür. X 1 X 2 X... X (4) 1 2 Model 9 da X ve, iareleri ( x 1) boyuuda dekeler vekörüü ve sabi erimler vekörüü, 1, 2,... p ler ( x ) kasay marislerii,,ie ( x 1) haa erimleri vekörüü gösermekedir. Bu ilikiye fark operaörü dahil edildiide adaki deklem 5 elde edilecekir. X 1 p1 p1 p p 1 X... X X (5) p 12

13 Halil Ala Türkiye de Doruda Yabac Sermaye Girii ve D Ticare Arasdaki liki 13 Deklem 5 de I... ) (i=1,p-1) ve ( 1 i ( I 1... p ) y emsil emekedir. Modelde i ve paramereleri ahmi edilmesiyle hem ksa hem de uzu döeme iliki X deki demelerle veya uyum süreciyle ilgili bilgi elde edilebilmekedir. Bu ilikide uyum h parameresi ve da ' X p eklide deklem 5 e yerleirildii eklide bir uzu döem kasaylar marisi olduu ' düüülürse, ilii (-1) sayda koeegrasyo ilikisii göserecekir. Bu durum X i uzu döem dege durumua geldiii bir gösergesi olacakr. X i duraa olmaya I(1) dekeler vekörü olduu varsayrsa deklem 10 daki büü X i erimlerii I(0) olmas gerekmekedir. Ayrca gerekli arlar salayabilmesi içi i de X p duraa olmas gerekmekedir (Güe, 2006: 98-99; Haris/ Solis, 2003: 110). Duraa olmaya seriler arasda uzu döem bir dege ilikisii varl ararmak ve koeegrasyo vekörlerii say belirlemek içi Johase ve Juselius (1988) arafda geliirile çoklu ko-eegrasyo esie bavurulmakadr. Bu amaçla race ve maksimum eigevalue es isaisii kullalmakadr. Trace esi race T J r 1, l(1 ) eklide amlamaka ve sr (ull) hipoezii e çok r kadar koeegre vekör vardr eklide ifade emekedir. Trace deer isaisii ise max T (l(1 ) eklide amlaarak e çok r kadar koeegre vekör vardr sr hipoezie kark r 1 kadar vardr aleraif hipoezii es emekedir. Deklemdeki T esler kullala gözlem say, ler serileri duraa olmad varsay alda ahmi edile kökleri gösermekedir. Her iki ese kullala kriik deerler JJ arafda oluurulmuur. JJ eside, VAR daki gecikme say öemlidir. Eer, gecikme say çok az ise model eksik belirleecek, çok fazla olursa serbeslik derecesi azalacakr. Tahmi edilecek VAR modelie geçilmede öce, model içi uygu gecikme uzuluu belirlemiir. Çalmada VAR modeli içi farkl krierler arasda Schwarz krierie göre icelee uygu gecikme say 1 olarak belirlemiir. Ayrca Johase esi yaprke 6 aleraif seçeek suulmakadr. Seçeekler arasda VAR ve koeegrasyoda sabi paramere vardr eklideki üçücü seçeee göre model çözülmüür. Bua göre ada ablolarda model 1, 2 ve 3 içi JJ koeegrasyo es souçlara ulalmr. j 13

14 14 Akara Üiversiesi SBF Dergisi 64-2 Tablo 3: FDI ve hala Modeli Johase-Juselius Çoklu Koeegrasyo Tesi Souçlar Dekeler: LFDIGDP, LMGDP VAR gecikme Say=1 r Hipoez ( H 0 ) Trace ( Aleraif Hipoez ( H ) 1 ) Tesi Maximum Eigevalue ) race Tes saisii Kriik Deer (%5) r Hipoez ( H 0 ) Aleraif Hipoez ( H ) 1 ( max Tesi Tes saisii Kriik Deer (%5) r=0 r= ** r=0 r= *** r= r= Tablo 4: FDI ve hraca Modeli Johase-Juselius Çoklu Koeegrasyo Tesi Souçlar Dekeler: LFDIGDP, LXGDPSA r Hipoez ( H 0 ) Trace ( Aleraif Hipoez ( H ) 1 race VAR gecikme Say=1 ) Tesi Maximum Eigevalue ) Tes saisii Kriik Deer (%5) r Hipoez ( H 0 ) Aleraif Hipoez ( H ) 1 ( max Tesi Tes saisii Kriik Deer (%5) r=0 r= ** r=0 r= ** r= r= Tablo 5: FDI, hala, hraca Johase-Juselius Çoklu Koeegrasyo Tesi Souçlar Dekeler: LFDIGDP, LMGDP, LXGDPSA VAR gecikme Say=1 r Hipoez ( H 0 ) Trace ( Aleraif Hipoez ( H ) 1 r=0 r=1 ) Tesi Maximum Eigevalue ) race Tes saisii Kriik Deer (%5) r Hipoez ( H 0 ) Aleraif Hipoez ( H ) 1 ( max Tesi Tes saisii Kriik Deer (%5) ** * r= ** r= r=

15 Halil Ala Türkiye de Doruda Yabac Sermaye Girii ve D Ticare Arasdaki liki 15 Tablo 3 ve Tablo 4 deki JJ es souçlara göre, 2 deke arasda koeegrayo olmad (r=0) ifade ede bo hipoezi yüzde 5 alamlk düzeyide reddedilmekedir. Niekim hesaplaa hem Trace (z) deerii hem de Maximum Eigevalue (Öz) deerii hesaplaa deerleri kriik deerleride büyükür. Dier yada r1 hipoezi yüzde 5 alamlk düzeyide reddedilmemiir. Bu bakmda modelde ek bir koeegrasyo vekörüü buluduu alalmakadr. Ay ekilde üç deke arasdaki uzu döem ilikisii arald Tablo 5 de hesaplaa Trace ve Maximum- Eigevalue deerleri, kriik deerleride büyük olduuda koeegrayo olmad (r=0) ifade ede bo hipoezi yüzde 5 alamlk düzeyide reddedilmiir. Bua kark r1 ve r2 hipoezi yüzde 5 alamlk düzeyide reddedilmemiir. Bu modelde de ek bir koeegrasyo vekörüü buluduu görülmekedir. Yukardaki JJ yöemiyle elde edile ormalize edilmi koeegrasyo vekörü souçlar ada göserilmekedir. Tablo 6: Normalize Edilmi Koeegrasyo Vekörleri FDI, hala Modeli: LFDIGDP=f(LMGDP) FDI, hraca Modeli: LFDIGDPD=f(LXGDP) FDI, hala, hraca Modeli: LFDIGDP=f(LMGDP, LXGDP) LFDIGDP LMGDP LXGDP *** (0.397) *** ** (0.825) - (0.472) (0.909) Paraez içideki deerler sadar sapmay gösermekedir. ** ve *** srasyla yüzde 1 ve yüzde 5 alamlk düzeylerii emsil emekedir. Yukardaki Tablo 6 icelediide, LFDIGDP=F(LMGDP) ve LFDIGDP=F(LXGDP) eklide ifade edile iki dekeli modellerde uzu döemde, doruda yabac sermaye girileri ile ihala ve ihraca arasda poziif ve isaisiksel bakmda alaml bir ilikii var olduu görülmekedir. Dekeleri oplu olarak dikkae ald çok dekeli modelde LFDIGDP=f(LMGDP, LXGDP) uzu döemde FDI ile ihala ve ihraca arasda poziif bir iliki mevcu olduu, acak sadece FDI ile ihala arasda yüzde 5 isaisiksel düzeyde alaml bir ilikii buluduu soucua ulalmr. 15

16 16 Akara Üiversiesi SBF Dergisi Nedesellik Tesleri Koeegrasyo aalizi FDIGDP, LMGDP ve LXGDP arasda uzu döemli bir ilikii olduuu gösermesie rame, Grager edeselliii yöü ile ilgili bir bilgi vermemekedir. Egle ve Grager (1987) a göre dekeler arasda koeegrasyou bulumas durumuda dekeler arasda e azda ek yölü bir edesellik mevcu olacak ve vekör haa düzelme modeli (VECM) kullalabilecekir. Birici merebede duraa I(1) dekeler kümesi koeegre ise, VAR modelide belirlee haa düzelme erimii vekör haa düzelme modelie (VECM) almamas edesellik esleride spesifikasyo haasa ede olabilmekedir. Bu edele VAR yapda olas edesellii yöüü espi edebilmek içi her bir dekeleri her birii bamsz deke olarak kullald VECM modelie haa düzelme erimlerii (ECT) dahil edilmesi faydal olacakr. Örei adaki FDI, ihala ve ihraca arasdaki edesellii arald çok dekeli bir modelde, haa düzelme modelleri oluurularak esler uygulamakadr. LFDIGDP 1 11( i) LFDIGDP i 12( i) LMGDP i 13( i) LXGDP i 1 ECT 1 (6) 1 i0 LMGDP 2 21( i) LFDIGDP i 22( i) LMGDP i 23( i) LXGDP i 2ECT 1 2 LXGDP 3 31( i) LFDIGDP i 31( i) LMGDP i 33( i) LXGDP i 3ECT 1 (8) 3 Yukardaki modellerde her deke içi opimal gecikme uzuluu Akaike Bilgi Krieri e göre belirlemekedir. Vekör haa düzelme modelie dayal olarak oraya çka edesellii kaya belirleebilmesi içi, açklay dekeleri büü kasaylara birlike uygulaa Wald esie ve uzu döem koeegrasyo ilikiside elde edile bir döem gecikmeli haa düzelme erimlerii kasaylara uygulaa esie baklmas gerekmekedir. Uygulaa Wald esi soucuda açklay dekeleri kasaylar grup olarak F isaisiie göre isaisiksel olarak alaml olmas durumuda sa döem veya haa düzelme erimlerii kasaylar isaisiie göre alaml çkmas durumuda ise uzu döem edesellike bahsedilmekedir. Örei Model 6 da 12 ( i ) erimlerii alaml olmas ksa döemde ihala, doruda yabac sermaye girilerii Grager edeidir eklide yorumlamakadr. 12 ( i ) erimlerii alaml Wald esi kullalarak es edilmekedir. Bezer ekilde ay modelde ( ) erimlerii alaml es (7) 13 i edilmeke ve alaml ise sa döemde ihraca, doruda yabac sermaye 16

17 Halil Ala Türkiye de Doruda Yabac Sermaye Girii ve D Ticare Arasdaki liki 17 girilerii Grager edeidir ifadesi kabul edilmeke, aksi halde reddedilmekedir. Uzu döem edesellie ise i esi ile alaml es edilerek karar verilmekedir. Böylece gecikmeli bamsz dekelerdeki demeler ksa döem edesellii amlarke, haa düzelme kasaylar ) uzu döemde bir dekei dier dekelerle ola edesellik ( i ilikisii gösermekedir. Bu yöem, çalmadaki iki dekeli veya çok dekeli modellere uygulaarak dekeler arasdaki edesellik aralmakadr. daki Tablolarda FDI- hala, FDI-ihraca ve FDI-ihala-hraca modelleri içi haa düzelme modelleri yardyla edesellik es souçlar elde göserilmekedir. i Tablo 7: FDIGDP ve MGDP Modeli içi Nedesellik Tesi Souçlar Bamsz Deke Baml Deke LFDIGDP LMGDP ECT 1 LFDIGDP (0.357) ** (0.033) LMGDP * (0.062) Nedesellik likisi ve Yöü* M FDI (0.36) FDI M *Kal harfler uzu döem edesellii, koyu olmaya harfler ksa döem edesellii varl gösermekedir. No: Tablodaki deerler F-isaisii deerlerii, paraez içideki deerler p-olask deerlerii, *, **, ***, srasyla isaisiksel olarak yüzde 1, yüzde 5 ve yüzde 10 alamlk düzeylerii gösermekedir. LFDIGDP 1 11( i) LFDIGDP i 12 ( i) LMGDP i 1ECT 1 (9) 1 LMGDP 2 21( i) LMGDP i 22( i) LFDIGDP i 2ECT 1 (10) 2 Tablo 7 de Model 9 u haa düzelme erimi kasay ( 1 ) isaisiksel olarak alaml olmas uzu döemde ihala doruda yabac sermaye giriii Grager edei olduuu, bua kark Model 10 u sadece gecikmeli LFDIGDP dekeleri içi hesaplaa F isaisiii alaml olmas ise sa döemde doruda yabac sermaye giriii ihala Grager 17

18 18 Akara Üiversiesi SBF Dergisi 64-2 edei olduuu gösermekedir. Böylece uzu döemde ihalaa doruda yabac sermaye giriie, ksa döemde ise doruda yabac sermaye giriide ihalaa doru bir Grager edesellii varl oraya çkmr. Elde edile bu souçlar, Tablo 6 daki FDI ile ihala arasdaki uzu döem ilikisii gösere ihala modeli souçlaryla uarlk gösermekedir. Modellerde uzu döemde, hem FDI giriiyle ihala arasda alaml amamlay ilikii görülmeside, hem de ihala FDI giriii Grager edei olmasda, Türkiye de imala ve hizmeler sekörüde faaliye gösere yabac sermayeli irkeleri ihalaa yol açmasa balaabilir. Örei FDI girilerii hizmeler sekörüde youlamasyla ( döemide yüzde 87 (YASED, 2007: 11) bu sekördeki yabac sermayeli firmalar ihiyaç duyduklar ükeim ve sermaye mallar büyük bir ksm maliye ve karlarmal avaajlarda dolay ülkeside veya d ülkelerde karlayabildii söyleebilir. Dier arafa FDI girileri içide imala saayide faaliye gösere yabac firmalar pay düük olsa da, üreimlerii gerçekleirme aamasda da rlkl olarak ara ve yam mallar yurdda karladklar söyleebilir. Tablo 8: FDIGDP ve XGDP Modeli içi Nedesellik Tesi Souçlar Baml Deke Bamsz Deke LFDIGDP LFDIGDP (0.384) LXGDP ECT (0.132) LXGDP (0.170) ** (0.016) *Koyu harfler uzu döem edesellii gösermekedir. Nedesellik likisi ve Yöü* - FDI EX No: Tablodaki deerler F-isaisii deerlerii, paraez içideki deerler p-olask deerlerii, *, **, ***, srasyla isaisiksel olarak yüzde 1, yüzde 5 ve yüzde 10 alamlk düzeylerii gösermekedir. LFDIGDP 3 31( i) LFDIGDP i 32( i) LXGDP i 3ECT 1 (11) 3 i0 LXGDP 4 41( i) LXGDP i 42( i) LFDIGDP i 4ECT 1 (12) 4 18

19 Halil Ala Türkiye de Doruda Yabac Sermaye Girii ve D Ticare Arasdaki liki 19 ve Yukardaki Tablo 8 de Model 11 ve Model 12 i gecikmeli LXGDP LFDIGDP dekeleri içi hesapla F-isaisiii alamsz olmas, sa döemde ihraca, doruda yabac sermaye giriii Grager edei olmad veya doruda yabac sermayei ihraca Grager edei olmad eklide bir souç üremekedir. Bua kark Model 12 i haa düzelme kasay ( 4 ) alaml olmas, uzu döemde sadece doruda yabac yamlar ihraca Grager edeidir eklideki ifadeyi dorulamakadr. Bu souç, Tablo 6 da göserile FDI ile ihraca arasdaki uzu döemde poziif (acak alaml olmaya) ilikiye uyguluk gösermekedir. Türkiye de uzu döemde FDI girilerii ihraca edei olabilmesi, so yllarda mala saayie gire doruda yabac sermaye girilerii pay armasa (2006 da yüzde 10.4) ba olarak bu sekörlerde faaliye gösere yabac firmalar ihracaa kaka dayadlabilir. Örei yabac sermayei you olarak faaliye göserdii makie ve ulam araçlar üree sekör, yllar arasdaki 5 ylda e çok ihraca yapa imala saayi al sekörüdür yllar arasda bu sekörü oplam ihraca yaklak 52 milyar dolara ula ve bu uar da oplam d icare içide pay yüzde 33 e yükselmiir (Sömez, 2005: 23 27). Dolayyla imala saayideki doruda yabac sermayei pay, hizmeler sekörüe göre göreceli olarak düük olsa da ihraca arrma poasiyelii oldukça yüksek olduu söyleebilir. daki Tablo 9 da üç deke arasdaki edesellik ilikisii arald modeller, iki dekeli modelleri üreii souçlar dorular ielikedir. 19

20 20 Akara Üiversiesi SBF Dergisi 64-2 Tablo 9: FDIGDP MGDP ve XGDP Modeli içi Nedesellik Tesi Souçlar Bamsz Deke Baml Deke LFDGDP LMGDP LFDGDP (0.850) LMGDP 3.064** (0.034) - LXGDP (0.222) (0.111) LXGDP ECT (0.501) 3.636** (0.023) *** (0.010) * (0.09) (0.619) Nedesellik Kaya ve Yöü* M ve XFDI FDI ve X M FDI M EX M *Koyu harfler uzu döem edesellii, koyu olmaya harfler ksa döem edesellii varl gösermekedir No: Tablodaki deerler F-isaisii deerlerii, paraez içideki deerler p-olask deerlerii, *, **, ***, srasyla isaisiksel olarak yüzde 1, yüzde 5 ve yüzde 10 alamlk düzeylerii gösermekedir. 5 51( i) LFDIGDP i 52( i) LMGDP i 53( i) LXGDP i 5ECT 1 (13) i0 6 61( i) LFDIGDP i 62( i) LMGDP i 63( i) LXGDP i 6ECT 1 (14) LFDIGDP 5 LMGDP 6 LXGDP 7 71( i) LFDIGDP i 72( i) LMGDP i 73( i) LXGDP i 7ECT 1 (15) 7 - Tablo 9 daki Model 13 de haa düzelme modeli kasay ) alaml olmas, üç deke arasda uzu döem edesellii buluduu; saca, uzu döemde ihala ve ihraca, doruda yabac sermaye giriii Grager edei olduu kabul edilmekedir. Model 14 de ise hem uzu hem de sa döem edesellik belirlemiir. Model 14 ü hem haa düzelme kasay ( 6 ) -deerii hem de gecikmeli LFDIGDP ve LXGDP dekelerii F-isaisiii alaml olmas, sa ve uzu döemde ihraca ve doruda yabac sermaye girii, ihala Grager edei olduuu dorulamakadr. Model 15 i ise haa düzelme ve bamsz dekeleri gecikmeli deerlerii alamsz olmas ksa ve uzu döemde FDI girii ve ihala, ihraca Grager edei olmad gösermekedir. Bu souçlarda harekele üç deke arasdaki edesellik deerledirildiide, Türkiye de FDI girilerii ihala ve ihracaa yol aç ve ihraca ihalaa ba olduu ( 5 20

21 Halil Ala Türkiye de Doruda Yabac Sermaye Girii ve D Ticare Arasdaki liki 21 söyleebilir. Örei yabac sermaye pay oldukça yüksek olduu makie ve ulam araçlar sekörü yllarda 52 milyar dolarlk ihraca gerçekleirmesie kark ay döemde 104 milyar dolarlk ihala yapmr (Sömez, 2005: 27). Türkiye de ihraca ihalaa bamla kak yapa iki eke söz kousudur. Bu ekelerde biricisi, ihraca bileimide yaklak yüzde 70 orada ihal girdii kullalmasr. Dolayyla, Türkiye de imala saayii ihracaa döük sekörlerii giderek ara oralarda ihal girdilere baml hale geldii gözlemekedir yllar arasda Türkiye'de ihala yüzde 72'si ara-mallarda ve yüzde 81'ii saayi ürüleride olumas ve 2006 yda ihraç edile her 100 dolarlk saayi ürüü içi 68 dolarlk ihala gerçekleirilmesi, Türkiye de saayi üreimi ve ihraca sürdürülmesii ihalaa ba olduuu gösermekedir (Hepaka, 2007: 89; Yelda, 2006: 33). hal girdi kulla cazip kla iki öemli fakör mevcuur: Birici fakör deerlemi döviz kuru poliikas ihalaa baml pekiirmekedir. TL deer kazadkça dövizle ihraç edile mallar ile ihal mallar TL ciside fiya dümekedir. A deerli TL i bask ile ihracaa döük sekörler, kâr korumak ve ihraca sürdürmek içi yerli girdiyi düürüp ihal girdi kullama yoluu ercih emekedir. Özellikle kayl isihdama sahip büyük iyerleri üreimde, yerli igücüü yerie ihal makie, yerli ara mal yerie ihal ara mal kullaarak, maliyelerii rekabeçi bir düzeye çekmeye çalarak ihraca arrabilmekedir. hraca ihalaa ara bamla kak yapa ikici fakör dahilde ileme rejimi ad aya sisemdir. Bu sisemle yur içide ileyerek belli bir süre içide ihraç emek aryla saayicileri gümrüksüz ihala yapmalara imkâ verilmekedir. Pay oplam ihraca yüzde 55 ie ulaa dahili ilem rejimi ile yapla ihraca, ihracaç birliklerie göre dada meal saayi sekörüde sora ikici ray yabac sermayei bask olarak faaliyee buluduu oomoiv sekörü yer al almakadr (Sömez, 2005: 26; Yelda, 2006: 34). FDI ile d icare arasda bir amamlayk ilikisii var olabilecei yöüde elde eiimiz souçlar, Culem (1998), Ozawa (1992), Ruggiero (1996) ve Wei vd. (1999) i elde eii souçlara uyguluk gösermekedir. Türkiye de FDI girileri, yöeim ekikleri ve ekoloji rasferi yoluyla verimlilik ara yol açarak yaylma ekisiyle hem ülkemizi ihraca kabiliyeii arrabilmeke hem de dolayl bir ekilde hammadde alebii uyararak ihala armasa kakda buluabilmekedir. Böylece FDI, yei pazarlar arama amacyla Türkiye deki üreimii bir ksm d düyaya saarak ihraca odakl eilim göserdiide ihraca amamlay ekide 21

22 22 Akara Üiversiesi SBF Dergisi 64-2 bulumakadr. Dier arafa FDI, üreimi gerçekleirebilmek amacyla aa ülkede veya üçücü ülkede girdileri ihal emekedir. Dolayyla bu souç FDI la ihala arasda amamlay ilikii var olduuu gösermekedir. Türkiye i ihal eii mal bileimi bakda ihala yaklak yüzde 88 ii ara ve yam mallarda olumas, FDI üreim sürecide bu mal gruplarda arlkl olarak kullad ve souça Türkiye ihala arrd söyleebilir. 5. SONUÇLAR Ülkeler, ekoomik büyüme ve kalkmalar içi gerekli ola yamlar fiase edecek yeerli asarrufa sahip olamadklarda ya d borçlama ya da doruda yabac sermaye girilerie gereksiim duymakadrlar. Doruda yabac sermaye, ülke ekoomisii büyümesie, yei ekolojileri rasferie, yei ekolojileri kullalmasa ve d icare olaaklar geliirilmesie öemli kaklar salamakadr. Türkiye de FDI girileri 1980 ya kadar kayda deer bir ar gösermemiir. Türkiye de döemide oralama 791 milyo dolar FDI girileri gerçekleirke, döemide ise oralama yllk FDI girii 6.4 milyar dolara yükselmiir. Türkiye de 1980 yda yaklak 2.9 milyar dolar ola ihraca uar 2006 y souda 85 milyar dolara ular. hracaaki yllk oralama ar dolar bazda döemide yüzde 11.2 ike döemide yüzde 16.1, döemide yüzde ve döemide ise yüzde 18.5 olarak gerçeklemiir. So al ylda ise ( ) Türkiye i ihraca arihsel oralama üzeride ar gösererek yüzde 20.8 e ular. Tüm bu olumlu gelimelere rame gerek izlee düük kur-yüksek faiz poliikas, gerekse iç alepeki ara ba olarak ara ve sermaye mallar ihala ya sra ükeim mal ihala da armasyla, ihala ihracaa daha fazla büyümüür. Çalmada döemi Türkiye ye gire doruda yabac sermaye girileriyle d icare (ihraca ve ihala) arasda amamlay ve ikame ilikisii varl ampirik uygulamalarla aralmr. Doruda yabac sermaye girileri (FDI) ihraca (X) ve ihala (M) arasdaki ilikii aralmasda JJ ebüüleme yöemi ve iki aamal Grager edesellik esleride yararlalmr. Ampirik çalmalara uygu olarak dekeler arasdaki uzu döem ilikileri, ek dekeli FDI=f(X); FDI=(M) ve çok dekeli FDI=f(M,X) VAR modelleri oluurularak ahmi edilmiir. Tek dekeli modellerde FDI ile ihraca ve ihala arasda uzu döem poziif 22

23 Halil Ala Türkiye de Doruda Yabac Sermaye Girii ve D Ticare Arasdaki liki 23 alaml ilikiye raslarke, çok dekeli modelde sadece FDI ile ihala arasda poziif ve alaml uzu döem ilikii varl belirlemiir. ki aamal Grager edesellik esleride adaki souçlara ulalmr: -Uzu döemde ihalaa doruda yabac sermaye giriie, ksa döemde ise doruda yabac sermaye giriide ihalaa doru bir Grager edesellii varla raslamr. Bu souç, Türkiye de FDI girilerii ihalaa yol aç ve yabac sermayeli firmalar ihiyaç duyduklar mallar (ara, yam ve ükeim) maliye, ekoloji gibi karlarmal üsülüklerde dolay kedi ülkeside veya d ülkelerde sa ald gösermekedir. -Uzu döemde sadece doruda yabac yamlar ihraca edei olduu ve böylece FDI da ihracaa doru ek yölü bir uzu döem ilikisii varla ulalmr. Bu souç, so yllarda imala saayie gire doruda yabac sermaye girilerii pay (2006 da yüzde 10.4) armasa ba yabac firmalar ihraca ar ka göserilebilir. Örei yabac sermayei you olarak faaliye göserdii makie ve ulam araçlar üree sekörü oplam ihraca yaklak 52 milyar dolara (oplam d icare içide pay yüzde 33) yükselmiir. -Üç deke arasdaki edesellik deerledirmeside iki öemli souca ulalmr. Biricisi, FDI girilerii ihala ve ihraca edei olduu, ikicisi, ihraca ihala edei olduu soucudur. celee döemde Türkiye de FDI girilerii ihala ve ihraca edei olmas soucu, yabac sermaye pay oldukça yüksek olduu sekörlerde ihraca ararke ay zamada ihala da armas göserilebilir. Örei yabac sermayei you olduu ve ihracaaki pay e yüksek sekörlerde faaliye gösere firmalar (örei makie ve ulam araçlar) yllarda 52 milyar dolarlk ihraca gerçekleirmesie kark ay döemde 104 milyar dolarlk ihala yapmlardr. Böylece FDI girileri, Türkiye i ihraca armasa kakda buluurke, üreimlerii arrabilmek içi d düyada gereksii duyduklar mallar da ihala yapmak zoruda kalmakadrlar. hraca ihalaa baml olmas, a deerlemi döviz kuru poliikas ve dahilde leme rejimi ad aya sisemde kayaklamakadr. deerli kur poliikas uygulamalar, ihracaa döük sekörleri kâr korumak ve ihraca sürdürmek içi yerli girdiyi düürüp ihal girdi kullama yoluu ercih emesie yol açmakadr. Türkiye'de 2006 yda ihraç edile her 100 dolarlk saayi ürüü içi 68 dolarlk ihala gerçekleirilmesi, Türkiye de ihraca ihalaa ba olmas gösermekedir. Dahilde ileme rejimiyle saayicileri gümrüksüz ihala yapmalara imkâ verilerek oplam ihraca içide ihal edile girdileri pay sürekli armakadr. 23

24 24 Akara Üiversiesi SBF Dergisi 64-2 Türkiye deki yabac yamclar ihal girdi kulla azalmas ve mevcu ihraca arabilmesi içi adaki poliika öerileri düüülebilir: -Yabac yamlar ülke içide üreile ara ve yam mallara yöelmesi evik edilmelidir. Bu amaçla isihdam üzerideki vergi yüklerii azallmas, üreim maliyeleri içide öemli paya sahip eerji maliyelerii düya fiyalara idirilmesi, vergi kolaylklar ve rekabeçi bir kur poliikas beimsemesi salamalr. -Dahilde ileme rejimiyle yabac saayicileri gümrüksüz ihala yap ara mallar ülke içide edarik emelerii evik edecek ekilde rladlmas düüülmelidir. -Uluslararas yabac yamlara damalk salaya kalkma ajaslar gibi örgülerle ibirliie gidilerek kama deeri yüksek ola ürüleri yerli ve yabac firmalarla üreimi ve ihraca özedirilmelidir. Kayakça AIZENMAN, J./NOY, I. (2006), FDI ad Trade-Two-Way Likages?, The Quarerly Review of Ecoomics ad Fiace, 46/3: ALBUQUERQUE, R./LOAYZA, N./SERVEN, L. (2005), World Marke Iegraio hrough The Les of Foreig Direc Ivesme, Joural of Ieraioal Ecoomics, 66/2: ALGUACIL, M. T./ORTS, V. (2003), Iward Foreig Direc Ivesme ad Impors i Spai, Ieraioal Ecoomic Joural, 17/3: BAJO-RUBIO, O./MONTERO-MUNOZ, M. (2000), Foreig Direc Ivesme ad Trade: A Causaliy Aalysis, Sudies o he Spaish Ecoomy from FEDEA, 6. BLAKE, P. B./PAIN, N. (1994), Ivesigaig Srucural Chages i UK Expor Performace: The Role of Iovaio ad Direc Ivesme, NIESR Discussio Paper No 71. BLOMSTROM, M./LIPSEY, R. E./KULCHYCKY, K., (1988), US ad Swedish Direc Ivesme Ad Expors, BALDWIN R. E. (ed.), Trade Policy Issues ad Empirical Aalysis (Chicago: Uiversiy of Chicago Pres): BLONIGEN, B. A. (2005), A Review of he Empirical Lieraure o FDI Deermias, NBER Workig Paper No BRAINARD, S. L. (1997), A Empirical Assessme of he Proximiy Coceraio Trade-off Bewee Muliaioal Sales ad Trade, America Ecoomic Review, 87/4: BROUTHERS, L. C./WERNER, S./WILKINSON, T.J. (1996), Aggregae Impac FDI s Sraegies o he Trade Balaces of Hos Couries, Joural of Ieraioal Busiess Sudies, 27/2: ÇETN, R./ALTINTA, H. (2006), A Review of Empirical Sudies o Foreig Direc Ivesme ad Trade, Erciyes Üiversiesi.B.F. Dergisi, 27: DICKEY, D./FULLER, W.A (1981), Likelihood Raio Saisics for Auoregressive Time Series wih A Ui Roo, Ecoomerica, 4/4: DICKEY, D./FULLER, W.A. (1979), Disribuio of he Esimaors for Auoregressive Time Series wih a Ui Roo Joural of America Saisical Associaio, 74: DO, Q. T./LEVCHENKO, A. A. (2004), Trade Ad Fiacial Developme, World Bak WPS

25 Halil Ala Türkiye de Doruda Yabac Sermaye Girii ve D Ticare Arasdaki liki 25 DUNNING, J. H. (1998), The Europea Ieral Marke Programs ad iboud Foreig Direc Ivesme, DUNNING, J. H. (ed.), Globalizaio, Trade ad Foreig Direc Ivesme,: FRIMPONG, J. M./OTENG-ABAYIE, E. F. (2006), Bouds Tesig Approach: A Examiaio of Foreig Direc Ivesme, Trade, ad Growh Relaioships, MPRA Paper No GOLDBERG, L. S./ KLEIN, M. W. (1997), Foreig Direc Ivesme, Trade ad Real Exchage Likages i Souhes Asia ad Lai America, NBER Workig Paper, No GRAHAM, E./KRUGMAN, P. (1989), Ecoomic Impac, GOMES-CASSERES, B./ YOFFIE, D. (eds.), The Ieraioal Poliical Ecoomy of Direc Foreig Ivesme. GRAY, H. P. (1998) Ieraioal Trade Ad Foreig Direc Ivesme: The Ierface, DUNNNG, J. H. (ed.), Globalizaio, Trade ad Foreig Direc Ivesme (Oxford): GÜNE,. (2006), D Ticarei Uzu Döem Degesi Üzerie Ekoomerik Bir Aaliz, kisa leme ve Fias, 21/245: HARRIS, R./SOLLIS, R. (2003), Applied Time Series Modellig ad Forecasig (Joh Wiley). HAZNE MÜSTEARLII (2007), Uluslararas Doruda Yamlar 2006 Y Raporu (Yabac Sermaye Geel Müdürlüü). HELPMAN, E. (1984), "A Simple Theory of Ieraioal Trade wih Muliaioal Corporaios," Joural of Poliical Ecoomy, 92/3: HELPMAN, E./KRUGMAN P. R (1985), Marke Srucure Ad Foreig Trade (Cambridge: MIT Press). HORSTMAN, I./MARKUSEN, J. R., (1992) Edogeous Marke Srucures i Ieraioal Trade, Joural of Ieraioal Ecoomics, 32: JOHANSEN S./JUSELIUS, K. (1990), Maximum Likelihood Esimaio ad Iferece o Coiegraio -wih Applicaio o he Demad for Moey, Oxford Bullei of Ecoomics ad Saisics, 52/2: KARLUK, R. (2000) Türkiye'de Yabac Sermaye Yamlar Ekoomik Büyümeye Kak, Ekoomik sikrar Büyüme ve Yabac Sermaye: (hp:// yei/evds/yayi/kiaplar/kiap2/urkyabsermya.doc) (Eriim T ). KOJIMA, K. (1975) Ieraioal Trade ad Foreig Ivesme: Subsiue or Complemes?, Hiosubashi Joural of Ecoomics, 16: KOJIMA, K. (1982), Macroecoomic Versus Ieraioal Busiess Approach o Direc Foreig Ivesme, Hiosubashi Joural of Ecoomics, 23: KUEH, J.S./PUAH, K. J., C. L./ LAU, E./SHAZALI, A.B. (2007), FDI- Trade Nexus: Empirical Aalysis o Asea-5 (Muich Persoal REPEC Archive, MPRA Paper No. 5220). LANE, P. R../MILESI-FERRETTI, G. M. (2004), Ieraioal Ivesme Paers (IMF Workig Paper WP/04/134). LANE, P. R./MILESI-FERRETTI, G. M. (2005), A Global Perspecive o Exeral Posiios, IMF (Workig Paper WP/05/16). LEICHENKO, R. M./ERICKSON, R.A. (1997) Foreig Direc Ivesme ad Sae Expor Performace, Joural of Regioal Sciece, 37/2: LIPSEY, R. E./WEISS, M. Y. (1981), Foreig Producio ad Expors i Maufacurig Idusries, Review of Ecoomics ad Saisics, 63/4: LIU, X C./WANG/ WEI, Y. (2001), Causal Liks bewee Foreig Direc Ivesme ad Trade i Chia, Chia Ecoomic Review, 12/2-3: MARKUSEN, J. R. (1983), Facor Movemes ad Commodiy Trade as Complemes, Joural of Ieraioal Ecoomics, 14/3-4: MARKUSEN, J. R. (1998), Muliaioal Firms, Locaio ad Trade, World Ecoomy, 21/6: