TÜRKĐYE DE YOKSULLUK SORUNU: EKONOMETRĐK BĐR BAKIŞ

Transkript

1 T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ EKONOMETRĐ ANABĐLĐM DALI DOKTORA TEZĐ TÜRKĐYE DE YOKSULLUK SORUNU: EKONOMETRĐK BĐR BAKIŞ Özlem KIZILGÖL Danışman Prof. Dr. Şenay ÜÇDOĞRUK 2009

2 YEMĐN METNĐ Doktora Tez olarak sunduğum Türkye de Yoksulluk Sorunu: Ekonometrk Br Bakış adlı çalışmanın, tarafımdan, blmsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek br yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlern kaynakçada gösterlenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belrtr ve bunu onurumla doğrularım. Tarh / / Özlem KIZILGÖL Đmza

3 DOKTORA TEZ SINAV TUTANAĞI Öğrencnn Adı ve Soyadı : Özlem KIZILGÖL Anablm Dalı : Ekonometr Programı : Ekonometr Tez Konusu : Türkye de Yoksulluk Sorunu: Ekonometrk Br Bakış Sınav Tarh ve Saat : Yukarıda kmlk blgler belrtlen öğrenc Sosyal Blmler Ensttüsü nün.. tarh ve. Sayılı toplantısında oluşturulan jürmz tarafından Lsansüstü Yönetmelğnn 30.maddes gereğnce doktora tez sınavına alınmıştır. Adayın kşsel çalışmaya dayanan tezn. dakkalık süre çnde savunmasından sonra jür üyelernce gerek tez konusu gerekse tezn dayanağı olan Anablm dallarından sorulan sorulara verdğ cevaplar değerlendrlerek tezn, BAŞARILI OLDUĞUNA Ο OY BĐRLĐĞĐ Ο DÜZELTĐLMESĐNE Ο* OY ÇOKLUĞU Ο REDDĐNE Ο** le karar verlmştr. Jür teşkl edlmedğ çn sınav yapılamamıştır. Öğrenc sınava gelmemştr. Ο*** Ο** * Bu halde adaya 3 ay süre verlr. ** Bu halde adayın kaydı slnr. *** Bu halde sınav çn yen br tarh belrlenr. Evet Tez, burs, ödül veya teşvk programlarına (Tüba, Fulbrght vb.) aday olablr. Ο Tez, mevcut hal le basılablr. Ο Tez, gözden geçrldkten sonra basılablr. Ο Tezn, basımı gerekllğ yoktur. Ο JÜRĐ ÜYELERĐ ĐMZA Başarılı Düzeltme Red.. Başarılı Düzeltme Red.. Başarılı Düzeltme Red.. Başarılı Düzeltme Red.. Başarılı Düzeltme Red..

4 ÖZET Doktora Tez Türkye de Yoksulluk Sorunu: Ekonometrk Br Bakış Özlem KIZILGÖL Dokuz Eylül Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü Ekonometr Anablm Dalı Ekonometr Programı Br ülkede, breylern en temel fzksel gereksnmlern karşılayamaması, yaşamlarını sürdürmek ve htyaçlarını gdermek çn mal ve hzmetlere sahp olamaması ve gelr kaynaklarına ulaşamaması ya da toplumun genel yaşam standartlarının altında kalması durumunda yoksulluk olgusundan söz edleblr. Son yıllarda yoksulluk sorunu dünyadak en öneml sorunlardan brs olarak lk sırada yer almaktadır. Gderek yaygınlaşan yoksulluk sürec, tüm dünya ülkeler çn br tehdt halne gelmştr ve önlenmes ya da yok edlmes gereken brnc sorun olmuştur. Gelşmekte olan ülkeler kategorsnde ve orta gelrl ülkeler grubu çersnde yer alan Türkye de aşırı yoksulluk durumu görülmemesne rağmen, yoksulluk öneml br sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Türkye tüm dünyayı etkleyen yoksulluk sorununu özellkle 980 l yıllardan tbaren cdd boyutlarda yaşayan ülkelerden brsdr. Ancak Türkye de yoksulluğun boyutunu tespt etmeye yönelk çalışmalar sınırlıdır. Var olan lteratürün henüz tam olarak gelşmemş olması nedenyle yapılan çalışmanın lteratüre katkı sağlaması ve bunun yanı sıra yoksulluk konusunda çalışmak steyenlere yönlendrc br kaynak olması açısından öneml olduğu söyleneblr. Bu çalışmada Türkye de hanehalklarının genel refah ve yaşam standartlarını ortaya koyablmek ve buna bağlı olarak yoksulluk rsklern v

5 belrleyeblmek amacıyla, gelrler ve yaşam standartlarına göre oluşan tüketm harcamaları kullanılarak, görecel yoksulluk sınırına göre, o hanehalkının dğer hanehalkları arasındak konumunu belrleyen analzler yapılmıştır. Türkye de yoksulluğun belrleyclernn neler olduğu ortaya konmaya çalışılmış, hanehalklarının yaşam standartlarını ve yoksulluk durumlarını etkleyeblecek faktörler belrlenmş, yoksulluk olasılıkları hesaplanmış ve çeştl göstergeler ışığında yoksulluğun boyutları ele alınmıştır. Türkye de kronk ve geçc yoksulluk oranlarının belrlenmes konusunda çalışan br araştırmaya rastlanmamıştır. Bu çalışmada se, kronk ve geçc yoksulluk oranlarının ölçümü le lgl Türkye çn yen br yaklaşım (vulnerablty to poverty) oluşturulmuş ve değşk krterlere göre Türkye de kronk ve geçc yoksulluk oranları ölçülmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelmeler: Eşdeğer Fert Başına Gelr/Tüketm Harcaması, Görecel Yoksulluk Yaklaşımı, Yoksulluğun Belrleycler, Yoksulluk Hassasyet, Kronk ve Geçc Yoksulluk, Brleştrlmş Ver Analz. v

6 ABSTRACT Doctoral Thess The Problem of Poverty n Turkey: An Econometrc Approach Özlem KIZILGÖL Dokuz Eylul Unversty Insttute of Socal Scences Department of Econometrcs Econometrcs Program Poverty phenomenon n a country can be addressed when, n that country, the ndvduals are not able to meet ther most basc physcal needs, to mantan the goods and servces and revenue sources necessary to meet ther needs and to survve or when the ndvduals lvng standards are below the socety s overall lvng standards. In recent years poverty phenomenon s takng the frst place among the most mportant ssues throughout the world. The gradually broadenng poverty process has become a threat to all countres n the world and the frst problem to be solved or to be prevented. In Turkey, as a country n the category of developng countres and n the group of mddle-ncome countres, although an extreme poverty stuaton has not been observed, poverty exsts as an mportant ssue. Turkey s one of the countres experencng poverty ssue whch s affectng entre world serously especally snce 980s. However studes amng to determne the dmensons of poverty n Turkey are lmted. Because the current lterature has not yet prospered, ths study can be remarked as mportant for as much as makng a contrbuton to the lterature and also beng a gudng reference for those whom would lke to study on poverty. In ths study, n order to dsplay the overall welfare and lvng standards of households n Turkey and, dependng on ths, to determne the rsks of v

7 poverty, analyss were conducted whch determne the poston of the household among others usng revenues and consumpton expendtures formed by lvng standards n respect of the relatve poverty threshold. In the study determnants of poverty n Turkey were tred to be dsplayed, the factors affectng the lvng standards and poverty status of households were determned, possbltes of poverty were estmated, and dmensons of poverty n lght of varous ndcators were argued. In Turkey, no other study was encountered related to chronc and transent poverty rates. As for n ths study a new approach (vulnerablty to poverty) for Turkey regardng to the measurement of chronc and transent poverty rates was generated and chronc and transent poverty rates n Turkey wth respect to varous crtera were tred to be measured. Key Words: Per Equvalent Adult Revenue/Consumpton Expendture, Relatve Poverty Approach, Determnants of Poverty, Vulnerablty to Poverty, Chronc and Transent Poverty, Pooled Data Analyss v

8 TÜRKĐYE DE YOKSULLUK SORUNU: EKONOMETRĐK BĐR BAKIŞ YEMĐN METNĐ TUTANAK ÖZET v ABSTRACT v ĐÇĐNDEKĐLER v KISALTMALAR x TABLO LĐSTESĐ x EKLER LĐSTESĐ xv GĐRĐŞ BĐRĐNCĐ BÖLÜM YOKSULLUĞA GENEL BĐR BAKIŞ. YOKSULLUĞUN KAVRAMSAL BOYUTU 4.2 DÜNYADA YOKSULLUK ve YOKSULLUĞUN ULAŞTIĞI BOYUTA ĐLĐŞKĐN DEĞERLENDĐRMELER 3.2. Açlık Sınırı Ölçütüne Göre Dünyada Yoksulluk Yoksulluk Sınırı Ölçütüne Göre Dünyada Yoksulluk Đnsan Yoksulluk Ölçütüne Göre Dünyada Yoksulluk Gelr Dağılımı ve Gn Oranlarına Göre Dünyada Yoksulluk 9.3 TÜRKĐYE DE ÇEŞĐTLĐ KRĐTERLERE GÖRE YOKSULLUK 20 PROFĐLĐ.3. Kentsel ve Kırsal Yoksulluk Hanehalkı Büyüklüğüne Göre Yoksulluk Cnsyete Göre Yoksulluk Eğtm Durumuna Göre Yoksulluk Meden Duruma Göre Yoksulluk Çalışma Durumuna Göre Yoksulluk Sektörlere Göre Yoksulluk 28 v

9 .3.8 Hanehalkı Türüne Göre Yoksulluk Đktsad Krzlerden ve Doğal Afetlerden Kaynaklanan Yoksulluk Göç ve Yoksulluk 3.4 LĐTERATÜR TARAMASI Dünyada Yoksulluk Üzerne Çalışmalar ve Dünya Yoksulluğuna Đlşkn Lteratür Taraması Türkye de Yoksulluk Üzerne Çalışmalar ve Türkye Yoksulluğuna Đlşkn Lteratür Taraması 34 ĐKĐNCĐ BÖLÜM YOKSULLUĞUN ÖLÇÜMÜNDE KULLANILAN YÖNTEMLER 2. LOGĐT ve SIRALI LOGĐT MODELLER Logt Modeller Logt Modeln En Yüksek Olablrlk Yöntemyle Tahmn Logt Modeln AEKKY le Tahmn Doğrusal Olasılık Model, Probt ve Logt Modeln Karşılaştırılması Sıralı Logt Modeller BĐRLEŞTĐRĐLMĐŞ KESĐT VERĐLERĐ HECKMAN SEÇĐM MODELĐ Örnek Seçm Sapması U ve U 2 Normal Dağıldığında Bast Tahmncler KRONĐK ve GEÇĐCĐ YOKSULLUK ANALĐZLERĐ 89 x

10 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKĐYE DE YOKSULLUĞUN ÖLÇÜLMESĐ ve EKONOMETRĐK OLARAK ANALĐZ EDĐLMESĐ 3. UYGULAMANIN AMACI UYGULAMA PLANI UYGULAMADA KULLANILAN VERĐLER ve DEĞĐŞKENLER Verlern Tanımlanması Değşkenlern Tanımlanması ve Tanımlayıcı Đstatstkler UYGULAMADA KULLANILAN ANALĐZLER EKONOMETRĐK ANALĐZLERĐN SONUÇLARI , 2003, 2004, 2005 ve 2006 Ver Setleryle Oluşturulan EKKY ne At Modellern Tahmn Sonuçları , 2003, 2004, 2005 ve 2006 Ver Setleryle Oluşturulan Logt Modellernn Tahmn Sonuçları Brleştrlmş Ver Setyle Oluşturulan EKKY ve Logt Modellernn Tahmn Sonuçları Brleştrlmş Ver Setyle Oluşturulan Sıralı Logt Modellern Tahmn Sonuçları ve 2006 Yıllarında Kent ve Kır Ayrımında Kronk ve Geçc Yoksulluk Analzlernn Sonuçları ve 2006 Yıllarında Kent ve Kır Ayrımında Hanehalkı Resnn Yaş Grubuna Göre Kronk ve Geçc Yoksulluk Analzlernn Sonuçları ve 2006 Yıllarında Kent ve Kır Ayrımında Hanehalkı Resnn Eğtm Durumuna Göre Kronk ve Geçc Yoksulluk Analzlernn Sonuçları ve 2006 Yıllarında Kent ve Kır Ayrımında Hanehalkı Resnn Çalıştığı Sektöre Göre Kronk ve Geçc Yoksulluk Analzlernn Sonuçları 40 SONUÇ ve DEĞERLENDĐRME 45 x

11 ÖNERĐLER 49 KAYNAKLAR 52 EKLER 70 x

12 KISALTMALAR AB Avrupa Brlğ ABD Amerka Brleşk Devletler AEKKY Ağırlıklı En Küçük Kareler Yöntem bkz. Bakınız CGE Cnsyete Bağlı Gelşme Endeks BM Brleşmş Mlletler DPT Devlet Planlama Teşklatı EKKY En Küçük Kareler Yöntem HBA Hanehalkı Bütçe Anket FAO Gıda ve Tarım Örgütü ILO Uluslararası Çalışma Örgütü IMF Uluslararası Para Fonu ĐGE Đnsan Gelşme Endeks ĐYE Đnsan Yoksulluk Endeks s. Sayfa No TÜĐK Türkye Đstatstk Kurumu UGEKK Uygulanablr Genelleştrlmş En Küçük Kareler UNDP Brleşmş Mlletler Kalkınma Programı WDR Dünya Kalkınma Raporu (World Development Report) WHO Dünya Sağlık Örgütü 2AEKKY Đk Aşamalı En Küçük Kareler Yöntem 3AUGEKK Üç Aşamalı Uygulanablr Genelleştrlmş En Küçük Kareler x

13 TABLO LĐSTESĐ Tablo : Dünyanın Değşk Bölgelerne Göre Yoksulluk Oranları (Günlük $) s. 6 Tablo 2: Dünyanın Değşk Bölgelerne Göre Yoksulluk Oranları (Günlük 2$) s. 8 Tablo 3: Bazı Ülkelern Gn Endeks s. 20 Tablo 4: Yoksulluk ve Hassasyet Kategorler s. 93 Tablo 5: Sıralı Logt Modellerde Bağımlı Değşkenn Kategorler s. 06 Tablo 6: 2002 ve 2006 Yıllarında Kentsel ve Kırsal Alanlarda Kronk Yoksulluk Oranları Arasındak Farkın Test s. 30 Tablo 7: 2002 ve 2006 Yıllarında Kentsel ve Kırsal Alanlarda Hanehalkı Resnn Yaş Grubuna Göre Kronk Yoksulluk Oranları Arasındak Farkın Test s. 35 Tablo 8: 2002 ve 2006 Yıllarında Kentsel ve Kırsal Alanlarda Hanehalkı Resnn Eğtm Durumuna Göre Kronk Yoksulluk Oranları Arasındak Farkın Test s. 39 Tablo 9: 2002 ve 2006 Yıllarında Kentsel ve Kırsal Alanlarda Hanehalkı Resnn Çalıştığı Sektöre Göre Kronk Yoksulluk Oranları Arasındak Farkın Test s. 44 x

14 EKLER LĐSTESĐ Tablo : 2002, 2003, 2004 ve 2005 Yılı Tanımlayıcı Đstatstkler s. 7 Tablo 2: 2006 Yılı ve Brleştrlmş Ver Set Tanımlayıcı Đstatstkler s. 75 Tablo 3: Hanehalkının Gelrn Belrleyen Faktörlern En Küçük Kareler Model Tahmn Sonuçları ( Yılları) s. 80 Tablo 4: Hanehalkının Tüketm Harcamasını Belrleyen Faktörlern En Küçük Kareler Model Tahmn Sonuçları ( Yılları) s. 85 Tablo 5: Hanehalkının Gelrn Belrleyen Faktörlern Logt Model Tahmn Sonuçları ( Yılları) s. 90 Tablo 6: Hanehalkının Tüketm Harcamasını Belrleyen Faktörlern Logt Model Tahmn Sonuçları ( Yılları) s. 95 Tablo 7: Brleştrlmş Ver Setnde Hanehalkının Gelrn ve Tüketm Harcamasını Belrleyen Faktörler: En Küçük Kareler ve Logt Model Tahmn Sonuçları s. 200 Tablo 8: Brleştrlmş Ver Setnde Hanehalkının Gelrn Belrleyen Faktörler: Sıralı Logt Model Tahmn Sonuçları ve Marjnal Etkler s. 205 Tablo 9: Brleştrlmş Ver Setnde Hanehalkının Tüketm Harcamasını Belrleyen Faktörler: Sıralı Logt Model Tahmn Sonuçları ve Marjnal Etkler s. 20 Tablo 0: 2002 ve 2006 Yıllarında Kent ve Kır Ayrımında Kronk ve Geçc Yoksulluk Analzlernn Sonuçları (%) s. 25 Tablo : 2002 ve 2006 Yıllarında Kent ve Kır Ayrımında Hanehalkı Resnn Yaş Grubuna Göre Kronk ve Geçc Yoksulluk Analzlernn Sonuçları (%) s. 26 Tablo 2: 2002 ve 2006 Yıllarında Kent ve Kır Ayrımında Hanehalkı Resnn Eğtm Durumuna Göre Kronk ve Geçc xv

15 Tablo 3: Yoksulluk Analzlernn Sonuçları (%) s ve 2006 Yıllarında Kent ve Kır Ayrımında Hanehalkı Resnn Çalıştığı Sektöre Göre Kronk ve Geçc Yoksulluk Analzlernn Sonuçları (%) s. 28 xv

16 GĐRĐŞ Yoksulluk tarhn her dönemnde nsanları etklemekle brlkte, sorunun yoğunlaşması ve toplumsal br hale dönüşmes sanay devrm le brlkte olmuştur. Yoksulluk kavramına at tartışmalar, 9. yüzyıl Đngltere snden, dğer br deyşle 800 lü yılların başında yaşanan sanay kaptalzmnden günümüze kadar ktsat yazınında güncellğn korumaktadır (Eren ve Bahar, 2004: 37). Başka br fade le yoksulluk, geçmşten günümüze kadar toplumları lglendren br sorun olmuştur. Gderek artan ve çeştlenen gereksnmlerle, kaynaklar arasındak dengeszlk ve bunların ülkeler çnde ve ülkeler arasında bölüşümü yoksulluk olgusunu karşımıza çıkarmaktadır. Yoksulluğun breysel kusurlara bağlı doğal br olgu olarak ele alındığı dönemlerden, sorunun toplumsal-kurumsal boyutunun öne çıktığı evrmleşme sürec yaşanmaktadır (Đlk, 992: ). Yaygınlaşarak yaşanılan yoksulluk sürec, günümüzde tüm dünya ülkeler çn sıradan br konu olmaktan çıkmış, aclen çözümlenmes gereken br sorun halne gelmştr. Yoksulluk oldukça karmaşık br olgudur. Genel bçmyle yoksulluk, nsanların en temel fzksel gereksnmlernn karşılanamaması olarak görülmektedr. Breylern ve alelern yaşamlarını sürdürmek ve gereksnmlern gdermek çn mal ve hzmetlere sahp olamaması ve yeterl gelr kaynaklarına ulaşamaması olarak düşünülmektedr. Gelşmekte olan ülkelern ve geçş ekonomlernn karşılaştığı en cdd problemlerden brs yoksulluktur (Sallan-Gül, 2002: 07). Yoksulluk gelşmş ülkelerde de dkkate alınmaya başlanmıştır; bunun neden se, bu ülkelerde yoksulluğun gderek artması ve kalıcı olması dolayısıyladır. Gelşmş ülkelerde ekonomk büyüme hızı yüksektr. Ekonomk büyümenn yoksulluğu azalttığı kabul edlse de, genellkle büyüme le yoksulluk brlkte görülmektedr. Son yıllarda yaşanan ekonomk krzler, dünya pyasalarına uyum sağlamaya çalışan ülke ekonomler çn öneml br sorun halne gelmektedr. Yoksulluk, 20. yüzyılın son çeyreğnde yoğun br bçmde yaşanan ekonomk, syasal ve toplumsal krzlerle beraber gderek yaygınlık kazanmaktadır. Bu durum, geleneksel olarak yoksul kabul edlen ülkelern durumlarını daha da kötüleştrrken, yen yoksul

17 ülkelern sayılarını da arttırmaktadır. Zengn ve yoksul ülkeler arasındak gelr uçurumu zengn ülkeler lehne artmaktadır yılında, gelşmş zengn ülkelerle yoksul ülkeler arasındak gelr düzey farkı, ell kata kadar ulaşmaktadır. Yaşam standartlarında ve fırsatlarda yaşanan gerlemeler yoksulluğu dünya tarhnde görülmedk br bçmde küreselleştrmekte, nsan hak ve gereksnmlerndek yoksunluklar çeştlenerek artmaktadır. Yoksulluk kavramı özellkle 990 larda gerek ulusal gerek uluslararası alanda kalkınma ve gelşme tartışmalarının öneml br eksenn oluşturmaya başlamıştır (Sallan-Gül, 200: 07, 09). Brleşmş Mlletler Kalkınma Programı (UNDP), Dünya Bankası, Uluslararası Para Fonu (IMF), Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ve brçok örgüt yoksulluğun yok edlmes yönünde çalışmalarda bulunmaktadır. Uluslararası örgütler özellkle az gelşmş ülkelerde görülen açlık sorununu çözmey hedefledğ çn yoksulluk genellkle beslenme veya gıda harcamaları bazında ncelenmektedr. Yoksulluk sadece az gelşmş ve gelşmekte olan ülkelern sorunu değl, aynı zamanda gelşmş ülkelern de sorunudur. Az gelşmş ve gelşmekte olan ülkelerde yere ve zamana göre farklılık göstermekle brlkte mutlak ve kronk yoksulluktan söz edlrken, gelşmş ülkelerde daha çok yere ve zamana bağlı olarak ortaya çıkan yerel ve kısm yoksulluktan söz edlmektedr (DPT, 200: 02). Kısacası yoksulluk, çnde bulunulan yere ve zamana göre farklılaşmaktadır. Gelşmekte olan ülkeler çnde yer alan ülkemzde de, yoksulluğun boyutları çeştl göstergelerle ele alınablr. Ülkemzde yoksul olup olmadığını ortaya çıkarmada ve dünya ülkeler arasında gelşmşlk yönünden ne düzeyde olduğumuzu ortaya koymada Yoksulluk nedr? Kmler yoksuldur? Yoksulluğun br standardı var mıdır? Yoksulluk sınırı dyebleceğmz br sınır söz konusu mudur? (G. Erdoğan, 996: ) gb soruların cevaplarını araştırmak gerekmektedr. Dünya Bankası nın gelr dağılımı krterlernde orta gelrl ülkeler grubu çnde yer aldığı ve yoksulluk açığı tehlkesnn bulunmadığı ülkelerden br olarak kabul edlen ülkemzde de (Sallan-Gül, 200: 0), yoksulluk cdd br sorun olarak ortaya çıkmaktadır. 980 l yılların başından ber yüksek enflasyon, ücret gelrlerndek reel gerleme, ekonomk krzler, depremler ve doğal afetler sonucu yoksullaşan kş sayısında sürekl artış olmakta ve yardıma muhtaç olanların oranı gderek artmaktadır (Avcı, 2003: 27). Türkye de mutlak yoksulluğun göstergeler 2

18 olan açlıktan ölme, sokakta yaşama gb durumlar görülmemesne ya da nadren görülmesne rağmen görel yoksulluk sorunuyla karşılaşılmaktadır. Yoksulluğun ölçülmes konusu ele alındığında, yoksulluğu ölçmey hedefleyen çok çeştl çalışmalar bulunduğu görülmektedr. Ancak genellkle uluslararası karşılaştırmalarda kullanılan, Dünya Bankası tarafından gelştrlmş olan ölçüm yöntemdr. Bu ölçü, gelşmekte olan ülkeler çn yoksulluk karşılaştırmalarında genelde kş başına günlük değer olarak $, Latn Amerka ülkeler çn 2 $ ve gelşmş ülkeler çn de 4 $ olarak belrlenmştr. Ancak yoksulluk sınırı çn uluslararası tek br değern kullanılması, hassas ve geçerl br yaklaşım olmamaktadır. Bu nedenle ülkelere özgü ulusal yoksulluk sınırlarının kullanılması önerlmektedr. Tez yapısal olarak üç bölümden oluşmaktadır. Brnc bölümde, yoksulluk olgusu kavramsal olarak değerlendrlmş, konu le lgl genel blgler verlmş, yoksulluk çeştlernden bahsedlmş, dünyada ve Türkye de yoksulluğun boyutu ncelenmş ve lteratür taramasına yer verlmştr. Đknc bölümde, yoksulluk konusunun ölçülmesnde kullanılan keskl bağımlı değşkenl modellerden logt ve sıralı logt yöntemler le Heckman ın k aşamalı yöntem ve bu yöntemlern tahmn süreçler anlatılmış, panel ver analznden brleştrlmş kest verler hakkında blg verlmş ve kronk-geçc yoksulluk oranlarının bulunması le lgl yaklaşımlar ncelenmştr. Üçüncü bölümde, Türkye de yoksulluğun ölçülmes konusuna lşkn, amaç, plan, verler ve değşkenler, ekonometrk analzler ve uygulama sonuçlarının yorumlanması, sonuçlar ve değerlendrmeler le önerlere yer verlmştr. 3

19 BĐRĐNCĐ BÖLÜM YOKSULLUĞA GENEL BĐR BAKIŞ. YOKSULLUĞUN KAVRAMSAL BOYUTU Yoksulluk, tanımlanması ve sınırlarının belrlenmes güç br kavramdır. Yoksulluk kavramının üzernde karar kılınmış, objektf, tek ve net br tanımı yoktur. Geçnmek çn yeterl olanakları bulunmayan kşye kısaca yoksul denmektedr. Yoksulluk en genel tanımıyla belrl br hayat standardından yoksun kalmak demektr. Yoksulluk, toplumsal refah düzey, toplumun yaşam standardının mutlak veya görel olarak mnmum br düzeynn altında kalan kşnn statüsü olarak tanımlanır. Daha spesfk br tanımlama, toplam gelrn yaşamı sürdüreblmek çn gerekl olan mnmum htyaçları karşılayamaması durumu şeklnde yapılablr (Gürsel ve dğerler, 2000: 95). Dünya Bankası yoksulluğu, en düşük yaşama standardına ulaşamama durumu olarak tanımlamaktadır ( Br başka tanımlamada yoksulluk nsanların temel gereksnmlern karşılayamama durumu olarak ele alınmakta (Yardımcı ve dğerler, 2003: 409; G. Erdoğan, 996: 4) ve temel gereksnmlern dar anlamda yaşamı sürdürmek çn gerekl olan barınma ve beslenme gb şeyler olduğu, genş anlamda se toplumdak genel yaşam düzeyn yansıtanlar olduğu vurgulanmaktadır. Dar anlamdak ele alışta barınaksızlık ya da açlıktan ölme sınırı yoksulluğu tanımlamak çn yeterl olurken, genş anlamda düşünüldüğünde yoksulluk çn kş başına düşen mll gelrn azlığının yanında, beslenme, barınma ve gym gb mnmum gereksnmlere ek olarak, ortalama ömür, okuma yazma oranı, güvenl çme suyu, kanalzasyon, elektrk, sağlık hzmetlernden yararlanma, yönetme katılma, temel nsan hak ve özgürlüklernden yararlanma, sgortalı br şte çalışma gb öğeler göz önünde tutulmalıdır. Başka br deyşle, örneğn, svl, toplumsal, kültürel ve syasal haklardan yararlanma olanağının bulunmaması, rsklere açık olma, kamusal mekanzmalardan dışlanma ve güçsüzlüğün de toplumsal dışlanma anlamına geleceğ ve bu nedenle yoksulluk 4

20 tanımı çersnde değerlendrlmes gerektğ fade edlmektedr (Özey, 2003: 36; Eren ve Bahar, 2004: 37; Bocutoğlu, 2003: 222). Yoksulluk çok boyutlu ve kapsamlı br ntelğe sahptr. Dolayısıyla, yoksullukla lgl çok kapsamlı br tanımlama yapmak gerekmektedr. Bu nedenle, öncelkle yoksulluğun farklı boyutları ncelenmeldr. Yoksulluğun madd yoksunluklar (syas baskılar, mnmum yaşam standardına erşememek, hak ve yetklere sahp olamamak, vb.) ve madd olmayan yoksunluklar (kadern belrleyememek, kendne güvenl ve saygın olamamak, sevlememek vb.) şeklnde tanımlanması mümkündür. Dğer taraftan, breylern konumlarına lşkn sahp olduğu duygular ve yoksulluğu nasıl anlamlandırdığı da önemldr (Yılmazer, 2004: 2). Đnsanların yaşam kaltelernden duydukları tatmn, yoksulluğu tanımlayan öneml basamaklardan br kaçıdır. Böylece, hem varlıklar hem fırsatlar hem de nsanların öznel değerlendrmeler yoksulluğun temel belrleyclerdr (Buz, 2003: 52). Đnsanların yaşam tarzlarını ve hayatlarını her türlü değşklğn etklemes söz konusudur. Belrl şartlar altında sahp olunan zengnlk, belrl şartlar altında yok olablr. Modern dünyada nsanlar brden bre zengnleşebldğ gb (pyango veya borsa yoluyla) brden bre de fakrleşeblmektedr. Aynı zamanda, uzun vadel br takım sorunlar üst üste gelp yoksulluğa yol açabldğ gb anlık sorunlar da buna sebep olablmektedr. Eğer bu tp değşk şartlar hesaba katılıp nsanlara güvence sunacak yollar araştırılmazsa, yoksulluk br çığ gb büyüyerek nsanlığı felakete sürükleyen boyutlara ulaşablr (Erol, 2006: 0). Yoksulluk düzey bakımından ülkeler arası veya aynı ülke çnde dönemler arası karşılaştırmalar yapılablmes, toplam nüfus çnde kmlern yoksul olarak smlendrleceğne karar verlmesn gerektrr (Gül ve Ergun, 2003: 390). Bu kararın verleblmes çn yoksulluk kavramı mutlak yoksulluk, görel yoksulluk, nesnel ve öznel yoksulluk, kronk ve geçc yoksulluk, kentsel ve kırsal yoksulluk, gelr yoksulluğu, nsan yoksulluk ve cnsyete bağlı yoksulluk gb çeştl yaklaşımlar aracılığıyla ncelenr. 5

21 Mutlak yoksulluk, küreselleşen dünyada yoksulluğun uluslararası karşılaştırmaları mümkün kılacak şeklde ölçüleblmes çn nesnel krterlere dayalı ortak br ölçüm yöntem olarak ortaya çıkmış ve sonuçta Dünya Bankası tarafından gündeme getrlmştr. Mutlak yoksulluk, hanehalkı veya breyn yaşamını sürdüreblecek asgar refah düzeyn yakalayamaması durumudur. Mutlak yoksul oranı, bu asgar refah düzeyn yakalayamayanların sayısının toplam nüfusa oranıdır. Mutlak yoksulluğun ortaya çıkarılması, breylern yaşamlarını sürdüreblmeler çn gerekl olan mnmum tüketm htyaçlarının belrlenmesn gerektrr (Gürsel ve dğerler, 2000: 96). Dğer br fadeyle, hanehalkının ve breylern yaşamlarını fzksel olarak sürdüreblmes çn yan byolojk olarak kendsn yenden üreteblmes çn htyacı olan kalor ve besn bleşenlern sağlayacak beslenmey gerçekleştreblmesne dayalı tüketm mktarı, mutlak yoksulluk olarak tanımlanır. (Yardımcı ve dğerler, 2003: 40). Başka br anlayışa göre dar anlamda yoksulluk da denlen mutlak yoksulluk, açlıktan ölme ve barınacak yer olmama durumudur (G. Erdoğan, 996: 4). Mutlak yoksulluk ölçümünde, br kşnn ya da br alenn yaşayablmes çn gerekl temel htyaçların neler olduğu belrlenmekte ve bu htyaçları karşılayablmes çn gerekl en az gelr bütçes tespt edlmektedr. Hane büyüklüğü ve kşlern yaş ve cnsyet özellklerne göre kalor htyaçları eklenmekte ve fyatlandırılarak açlık sınırı/yoksulluk açığı saptanmaktadır. Bu mktar ülkelern sosyo-ekonomk yapıları ve coğraf koşullarına göre değşeblmektedr. Ülkelern o yıl çndek yyecek fyatlarının ortalamaları tbaryle paraya çevrlmektedr. Ancak uluslararası çalışmalarda, ülkeler arası fyat farklılıklarından dolayı temel htyaçlar değl, günlük tüketm değer kş başına dolar cnsnden belrlenmekte, en yoksul ülkeler çn br dolar, yoksul ülkeler çn k dolar lmt baz alınmaktadır (Dansuk, 997: 36; Uzun, 2003: 56). Görel yoksulluk kavramı, nsanların br toplum çnde yaşadığı gerçeğnden hareket ederek, brey olmanın yanı sıra toplumsal varlıklar olduklarını varsaymaktadır. Toplumsal br varlık olarak kabul edlen breylern, byolojk anlamda varlığını sürdürme düzeynn yanı sıra, çnde yaşadığı toplumun asgar 6

22 yaşam standartlarına göre toplumsal anlamda da varlığını sürdürme düzey görel yoksulluk olarak fade edlr. Böylece bu kavram, yoksulluğun, çnde yaşadıkları toplumun gelşmşlk düzeyyle, dğer br deyşle o toplumda yaşayan dğer nsanların yaşam standartları le karşılaştırılması anlamındadır. Bu bağlamda görel yoksulluk, başkaları le karşılaştırıldığında breyn, onlarda bulunan herhang br şeyden yoksun olması olarak ele alınablr (Avcı, 2003: 24). Genş anlamda yoksulluk, görel yoksulluktur ve bu yoksulluk türü gıda, gym ve barınma gb olanakları yaşamlarını devam ettrmeye yettğ halde toplumun genel düzeynn gersnde kalmış olmakla fade edleblr (G. Erdoğan, 996: 4). Görel yoksulluk tanımı, ncelenen ülke sınırları çnde yaşayan toplumdak gelr dağılımı verlern esas almakta ve gelr dağılımında en alt %20 lk dlmde yer alanları ya da ulusal düzeyde medyan gelrn yarısından daha az gelre sahp olanları kapsamaktadır (Ersoy ve Şengül, 2000: 9). Buna göre görel yoksulluk, k yoldan hesaplanmaktadır. Brncsnde gelr dağılımı yüzdeler baz alınır, kncsnde se kş başına ortalama gelrn belrl br oranı yoksulluk sınırı olarak alınır (Dansuk, 997: 36). Uluslararası kuruluşların mutlak ve görel yoksulluk hesaplamalarında kullandıkları ölçütler değşmektedr. Ancak, mutlak yoksulluk hesaplamaları daha çok az gelşmş ve gelşmekte olan ülkeler çn geçerl olurken, gelşmş ülkelerde görel yoksulluğun ölçümü önem kazanmaktadır (Sallan-Gül, 200: 09). Nesnel yoksulluk, yoksulluğun hang sebepler yüzünden ortaya çıktığı ve bu sebeplern yol açtığı sonuçlarla beraber nasıl ortadan kaldırılacağı le lgl sorulara önceden belrlenmş krterlere göre cevap bulan yaklaşımdır (Erol, 2006: ). Nesnel yoksulluk kavramı, yoksul sayılmaları gereken kşlern belrl krterler çerçevesnde tanımlamasını yaparak, bu kşler yoksulluktan kurtarmak çn nelern gerekl olduğu olgusundan hareketle, kalor mktarı, tüketm harcamaları gb somut ölçütlerle yoksulluğu tanımlamaktadır. Somut ve ölçüleblr krterlerle belrl br yoksulluk çzgs belrlemekte (gelr, tüketm harcamaları, alınması gereken mnmum gıda vb), bu çzgnn altında kalanları yoksul olarak tanımlamaktadır. Yukarıdak mutlak ve görel yoksulluk tanımları aslında brer nesnel yoksulluk tanımıdır ( 7

23 Öznel yoksulluk, nsanların kendler çn yeterl kabul edeblecekler br gelre sahp olup olmadıklarına lşkn beyanlarına bağlı olarak yapılan br tanımdır. Yan kşlern ve hanehalkının kendler çn uygun görecekler br tatmn düzeyn sağlamaya yetecek br gelre sahp olmamaları şeklnde tanımlanablr. Öznel yoksulluk, yoksulluğun tanımlanmasında kşlern terchlerne önem vermektedr. Bu noktada temel krter ne gelr, ne de toplumsal fırsatlardan yararlanma düzey değldr. Krter, yapamadıkları ya da erşemedkler nedenyle kendnden veya çevresnden utanma sınırında olmakla lgldr, tamamen sübjektftr, breye özeldr (DPT, 200: 03). Kendn yoksul olarak tanımlayan herkes yoksuldur. Kş kendn br başkasıyla, kend benzerleryle ve etrafındaklerle kıyaslayarak yoksulluğu değerlendrmektedr (Đnsel, 2005: 6). Bu yaklaşıma göre yoksulluk çzgsn belrlemenn br yolu, büyük ölçekl anketler yaparak, toplumun bu konudak görüşünü belrlemektr. Anket sonuçlarından refah düzeyler le gelrler arasında bağlantı kurularak, krtk br refah düzey seçlr ve ona karşılık gelen gelr düzey yoksulluk çzgs olarak kabul edlr (Çakır, 2002: 92; Şengül, 200: 43). Öznel yoksulluk, mutlak ve görel yoksulluğa göre daha az popülartes olan ve daha az uygulanan br yaklaşımdır. Kronk yoksulluk, ultra yoksul kategorsnde olan kşler kapsamaktadır. Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO), gelrnn tamamını harcadığı halde günlük 2400 k/cal kalor mktarını karşılayamayan kşler ultra yoksul olarak ntelendrmektedr. Br kşnn beş yıldan daha fazla sürede ultra yoksul konumunda kalması durumunda onun durumunun düzeltlmesnn mkansız olduğu savunularak, bu kşler kronk yoksul olarak tanımlanmaktadır (Avcı, 2003: 25; DPT, 200: 06). Genel kabul gören yaklaşım, kronk yoksulluğun beş yıl ve/veya daha fazla süreyle yoksulluk çnde bulunanları fade ettğdr. Yoksul kalınan süre uzadıkça yoksulluğun şddet ve etks artmaktadır (Temz, 2008: 64). Kronk yoksulluğun en belrgn özellğ, yoksulluğun yapışkan olması durumudur. Yan kronk yoksulların yoksulluktan kurtulma htmaller oldukça zayıftır. Bu türden yoksulların düzenl gelr elde etmelern sağlayacak beşer sermayeler olmadığı gb, kend yoksulluklarını gelecek nesllere de aktarmaktadırlar (Dansuk, 997: ). 8

24 Yoksulluk 990 lara kadar düşük gelr ya da düşük düzeyde madd zengnlk bçmndek madd boyutuyla değerlendrlmştr. Son zamanlarda se hassasyet (vulnerablty), açlık, kötü beslenme, eğtm ve sağlık hzmetlerne erşmden yoksun olma, ayrımcılık ve stsmar kavramlarıyla da açıklanmaktadır (Temz, 2008: 62). Bu durumda, kronk yoksulluk temel nsan gereksnmlerden yoksun olma durumuna karşılık gelmektedr. Dolayısıyla kronk yoksulluğun sadece gelr ya da tüketm boyutuyla ele alınması kavramın tanımlanması açısından yetersz olacaktır. Kronk yoksulluk tek br etmenn sonucu olarak görülmemektedr. Geçc yoksulluğun se mevsmlk şszlk, konjonktürel dalgalanmalar, enflasyon, ekonomk ve fnansal krzler gb dönemsel faktörlerden kaynaklandığı ve kısa dönemde oluştuğu belrtlmektedr (Yardımcı ve dğerler, 2003: 409). Geçc yoksulluk, bu gb nedenlerden dolayı yoksullaşmış veya yoksullukları dernleşmş kşler tanımlamaktadır. Kronk yoksulluk le geçc yoksulluk arasındak en öneml fark se, kronk yoksullukta breylern yoksulluktan kurtulablme olasılıklarının çok düşük düzeyde olması ya da hç olmamasıdır. Kentsel yoksulluk, nüfusun br kesmnn çeştl nedenlerle, değşk dönemlerde, tarhsel ve coğrafk olarak belrlenmş asgar br yaşam standardı sağlamaya yetecek kaynaklara ulaşamaması ve bu durumun gerek davranışlar, gerekse toplumsal lşkler açısından cdd sonuçlara yol açması olarak tanımlanmaktadır (Şen, 2000: 235). Kent yoksulluğunun nedenler, göç, ekonomk dönüşüm sonrası şszlk, endüstryel dönüşüm sonrası şszlk, kayıt dışı sthdamın ve sosyal güvences olmayan ş ortamlarının yaygınlaşmaya başlaması, beşer sermaye azlığı, sthdamda ayrımcılık ve fırsat eştszlğ, sermaye ve grşm yeterszlkler, makro ekonomk dalgalanmaların yarattığı krzler, gelr dağılımındak adaletszlk, kentsel hzmetlern paylaşımında adaletszlk, yoksul kesmn dışlanması Yakın br gelecekte yoksul olma rsk, korunma gereksnmnn fazla olması anlamındadır. Yoksulluk hassasyet le lgl blg çn bkz., SURYAHADI, Asep and SUMARTO, Sudarno; (200), The Chronc Poor, The Transent Poor, and Vulnerable n Indonesa Before and After Crss, SMERU Workng Paper, pp. -28; TESLIUC, Eml D. and LINDERT, Kathy, (2002), Vulnerablty: A Quanttatve and Qualtatve Assessment, Guatemala Poverty Assessment Program, pp. -9; NINNO, Carlo del and MARINI, Alessandra, (2005), Household s Vulnerablty to Shocks n Zamba, SP Dscusson Paper, No. 0536, pp. -42; SARRIS, Alexander and KARFAKIS, Panayots, (2006), Household Vulnerablty n Rural Tanzana, CSAE Conference 2006: Reducng Poverty and Inequalty: How can Afrca be ncluded, England, pp. -3 9

25 ve alenn demografk özellklerdr ( 96k). Kırsal yoksulluk, gelşmekte olan ülkelerde tarım sektörünün hızla çözülerek gzl şszlğn açık şszlğe dönüşmes olgusuna dayanır. ILO ya göre kırsal yoksulluk, kırsal alandak açık veya gzl şszlk olarak tanımlanmaktadır. Azalan gelr düzeyler nedenyle kırsal alanda hızlı br yoksullaşma sürec ortaya çıkmaktadır (DPT, 200: 05). Kırsal yoksulluğu artıran temel etkenlern başında, tarım kesmnn ve kırsal alandak beşer ve fzk altyapının hmal edlmesne yol açan kamu poltkaları ve toplumsal poltkalar, syasal dalgalanmalar, ç çatışmalar ve kötü yönetm gelmektedr (Avcı, 2003: 26). Yapılan araştırmaların sonucunda yoksulluğun daha çok kırsal alanlarda görülen br sorun olduğu ortaya çıkmıştır. Bunun en öneml sebeb se kırsal alanların kentsel alanlardan hep daha ger planda bırakılarak hmal edlmş olmasıdır. Aslında bu durum, br yandan da kentsel yoksulluğa zemn hazırlamaktadır. Yan kentsel yoksulluk çoğu kez kırsal yoksulluğu azaltma stratejlernn br sonucudur (Buz, 2003: 56). Gelr yoksulluğu, hanehalkının varlığını devam ettrmesn sağlayacak olan asgar temel htyaçlarının karşılanması çn yeterl gelrn kazanılamaması olarak tanımlanır. Yeterl gelr fades, yoksulluk sınırını belrlemek çn gerekl olan krterdr. Gelr yoksulluğunda, yoksulluk sınırı olarak br asgar gelr ve tüketm düzey söz konusudur ( letsmgm/gulsagr.htm). Her ülke çn sözkonusu olan yeterl gelr, kend şartlarına göre değşmektedr. Bu nedenle, dünyanın her yernde aynı şeklde belrleneblecek br krtern varlığına gerek duyulmamasının sebeb budur. Bu durumda, her ülkenn yoksulluk ölçümlernde kend şartlarına göre br krter belrlemes daha uygun görülmektedr. Đnsan yoksulluk, yoksulluğun tüm yönlern dkkate alan UNDP nn tanımına göre, katlanılablr br yaşam çn gerekl fırsatlara ve seçeneklere sahp olmamaktır ( Bu tanıma bakıldığında yoksulluk, sadece gelr düzey le lşkl değldr; bunun yanı sıra yoksulluk, nsan br kavram olmak durumundadır. Yan sadece breylern yaşamlarını sürdüreblmeler çn htyaçları olan parasal olanakları 0

26 değl, aynı zamanda refah çnde yaşamaları çn gerekl olan olanakları da fade etmektedr. Bu noktadan hareketle, nsanların sağlık hzmetlerne, temz su kaynaklarına, eğtm hzmetlerne ulaşablrlğ, yaşamı kontrol edeblme gücünün varlığı, özgürlük, saygınlık, kendne güven, uzun ve sağlıklı br yaşam sürme hakkı ve yen fırsat ve seçenekler kullanablmek çn gerekl altyapının varlığı ya da yokluğu le belrlenen nsan yoksulluk tanımı uyarınca br endeks gelştrlmştr. Bu endeks, nsan gelşmeye mkan veren br çok konuda yoksunluk çeken nsanların oranlarını hesaplamayı amaçlamaktadır. Bu doğrultuda UNDP tarafından hazırlanan dünya çapındak ve ulusal düzeydek Đnsan Gelşme Raporları öneml brer kaynak ntelğndedr. Raporlar nsan gelşme derecesnn ölçülmesnde temel oluşturmaktadır. Đnsan Gelşme Raporu, Đnsan Gelşme Endeks (ĐGE), Đnsan Yoksulluk Endeks (ĐYE) ve Cnsyete Bağlı Gelşme Endeks (CGE) temel olmak üzere 20 den fazla konuda ülkelern ulaştıkları gelşmşlk düzeyn ve uluslararası karşılaştırmaları vermektedr (DPT, 200: 23). ĐGE küresel anlamda ülkeler arası farklılıkları ortaya koyarken, ulusal düzeyde de bölgeler arası farklılıkları ortaya çıkarmaktadır. ĐGE, 0 le arasında fade edlmektedr. ĐYE le de belrl br toplum çersndek yoksulluğun ölçülmes hedeflenmştr (Gündoğan, 2008: 44). ĐYE, ülkeler arasındak gelşmşlk farklılıklarını dkkate alarak k ayrı şeklde hesaplanmaktadır. ĐYE- gelşmekte olan ülkeler çn, ĐYE-2 seçlmş OECD ülkeler çn kullanılmaktadır. Türkye nn bu endeks değerlerne göre dünyadak yerne bakıldığında, yoksulluk ve gelr eştszlğ sorunlarının br uzantısı olarak, nsan gelşmşlk boyutu bakımından dünya ülkeler arasında arzu edlen sevyeden oldukça uzak olduğu söyleneblr. ĐGE göre Türkye, dünya genelndek 77 ülke arasında 2003 yılında 0.75 ĐGE le 94. sırada ( yer almaktadır yılında değer le 92. sırada bulunurken (UNDP, 2006 Human Development Report: 284), 2005 yılında 77 ülke arasında ĐGE le 84. sırada yer almaktadır (UNDP, 2007/2008 Human Development Report: 230) yılında 79 ülke arasında ĐGE değer le 76. sırada bulunmaktadır

27 ( fact_sheets/cty fs TUR.html). Böylece Türkye gelşmekte olan ülkeler çnde orta nsan gelşmşlk düzeyndek ülkeler arasında bulunmaktadır. ĐYE değerlerne göre ülkemzn durumu ele alındığında, 2003 yılında 03 ülke çnde %9.7 ĐYE le 9. sırada bulunduğu görülmektedr (UNDP, 2005 Human Development Report: 227) yılında %9.8 ĐYE le 2. sırada (UNDP, 2006 Human Development Report: 292), 2005 yılında gelşmekte olan ülkeler kategorsnde yer alan 08 ülke çersnde, %9.2 olan endeks değer le 22. sırada yer almaktadır (UNDP, 2007/2008 Human Development Report: 238) yılında 35 gelşmekte olan ülke arasında Türkye %8.7 olan ĐYE le 40. sırada bulunmaktadır ( fact _sheets /cty_fs_tur.html). Cnsyete bağlı yoksulluk kavramı, toplumda özellkle kadınların varolan toplumsal eştszlklerden daha fazla etklendkler ve fırsat eştlklern kültürel ve toplumsal değerler ve normlar karşısında kaybettkler, daha dern ve daha yoğun br yoksullukla karşı karşıya kaldıklarına dayanarak gelştrlmştr (DPT, 200: 05). Yoksulluk, toplumsal yaşamdan dışlanma olarak tanımlanablr. Dolayısıyla, madd anlamda olanaksızlık çersnde olan brnn yanı sıra, örneğn kadın ya da br azınlık grubundan olduğu çn toplumsal yaşama hakkıyla gremeyen br de madd olanakları olsa ble yoksul olarak sınıflanablr ( Yoksulluk çnde yaşayan kadınların sayısı son yıllarda, özellkle gelşmekte olan ülkelerde, erkeklern sayısıyla karşılaştırıldığında öneml oranda artmıştır. Yoksulluğun kadınla özdeşleşmes, poltk, ekonomk ve sosyal dönüşümün kısa dönemdek sonucu olarak, ekonomler geçş sürecnde olan ülkelerde son zamanlarda öneml br sorun halne gelmştr (Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, 2008: 5). Cnsyet ayrımcılığının yoksulluk üzerndek etklernn önemn kabul eden UNDP, bu bağlamda cnsyet boyutunu da değerlendrmeye almış ve CGE n gelştrmştr. CGE, cnsyete dayalı kadınlar aleyhne ayrımcılığın br gösterges olarak ortaya konmaktadır. Bu endeks, ĐGE temel verlernn kadın ve erkek nüfus açısından karşılaştırılmasına dayanmaktadır. Türkye nn cnsyet ayrımcılığı 2

28 açısından dünya ülkeler arasındak yern göreblmek çn CGE değerlerne bakmakta fayda vardır. Türkye 2003 yılında olan CGE değeryle 77 ülke çnde 70. sırada yer almaktadır (UNDP, 2005 Human Development Report: 300) yılında 36 ülke çnde CGE le 7. sırada ken (UNDP, 2006 Human Development Report: 364), 2005 yılında bu endeksn olduğu ve Türkye nn 79. sırada bulunduğu görülmektedr (UNDP, 2007/2008 Human Development Report: 327) yılında CGE le 25 ülkeden daha kötü durumdadır ( fact_sheets/cty_fs_tur.html). Türkye nn dğer ülkelere göre durumu zamanla gerlemştr. Bu verler ülkemzde kadın ve erkek arasındak eştszlğn dernleşmekte olduğunun çarpıcı br göstergesdr..2 DÜNYADA YOKSULLUK ve YOKSULLUĞUN ULAŞTIĞI BOYUTA ĐLĐŞKĐN DEĞERLENDĐRMELER Son dönemde yaşanan bütün teknolojk ve ekonomk gelşmelere karşın, yoksulluk bugün dünyanın karşı karşıya olduğu en öneml sorunların başında gelmektedr. Brleşmş Mlletler (BM) tarafından dünyadak en öneml 2 genel sorundan brs olarak kabul edlmştr. Bu nedenle BM, 996 yılını Yoksullukla Mücadele Yılı, dönemn de Yoksullukla Mücadele On Yılı lan etmştr. Bu açıdan yoksulluk olgusu Dünya Bankası ve UNDP gb uluslararası kuruluşlar başta olmak üzere tüm karar alıcıların gündemne grmştr. Dünya Bankası nın temel msyonu yoksulluğun yok edlmesdr. Dünya Bankası, her yıl belrl konularda kend araştırma kurulunun görüşlern çeren Dünya Kalkınma Raporu (World Development Report/WDR) yayınlamaktadır. 980 lerde raporun konusu yoksulluk olmuştur ve Dünya Bankası, her on yılın raporunun konusunu yoksulluğun oluşturmasına karar vermştr. Böylece 990 ve 2000/200 WDR nn gündem yoksulluğa ayrılmıştır (Uzun, 2003: 64). Dünya Bankası nın yanısıra son zamanlarda IMF, UNDP, ILO ve dğer önde gelen çok uluslu kurumların yoksullukla lgl çok sayıda nceleme yaptıkları ve küresel ölçüde yoksullukla mücadele konusunda yen stratej ve poltkalar gelştrmeye çalıştıkları görülmektedr. Ancak, bu kurumların zledğ poltkaları ve standart gelşme önerlern takp eden 3

29 ülkelerde yoksulluğun azaltılması konusunda kayda değer br başarı ortaya konamadığı, hatta bazı bölgelerde durumun daha da kötüleştğ görülmüştür (Önder ve Şenses, 2005: 20). Gelşmş ülkelerde yaşayan yoksul kşlern sayısı küçümsenmeyecek düzeylerde olmakla brlkte yoksulluk, ağırlıklı olarak gelşmekte olan ülkelerde yoğunlaşmaktadır. Dünyanın karşı karşıya bulunduğu yoksulluk ve gelr dağılımı adaletszlğ sorununun cddyet aşağıdak fadelere bakıldığında açıkça görülmektedr (DPT, 2007: 7; EAPN, Gündoğan, 2008: 44; Özkök, 2006: 88; UNDP, 2005 Human Development Report: 4; UNDP, 2006 Human Development Report: 2; UNDP, 2007/2008 Human Development Report: 25; World Bank, World Development Report 2000/200: 3): -Dünyanın en zengn 500 kşs en yoksul 46 mlyon kşden daha fazla gelr sağlamaktadır. 2,6 mlyar nsan yan dünya nüfusunun %40 ı günde 2$ dan az parayla, dünya gelrlernn %5 le yaşamını sürdürmektedr. -Dünyanın en zengn %20 s dünya gelrlernn 4 te 3 üne sahptr. En zengn %20 lk kesm dünyadak servetn %84 üne sahptr. En yoksul %20 se dünyadak servetn %.4 ünü almaktadır. Ortada kalan %60, dünya zengnlğnn %4.6 sını almaktadır. -Dünyanın en yoksul 48 ülkesnn Gayrsaf Mll Hasılası dünyanın en zengn 3 nsanının servetlernn toplamından daha azdır. -Yaklaşık mlyar nsan 2. yüzyıla br ktabı okuyamadan ya da smn ble yazamadan grmştr. -Dünyada her yıl slahlara harcanan paranın % nden daha azı le bütün çocuklar okula gdeblrlerd. tüketmektedr. -Gelşmş ülkelerdek nüfusun %20 s dünyadak malların %86 sını 4

30 -Dünyada 200 kşnn sahp olduğu varlıklar dünya nüfusun %4 nn sahp olduğu varlığa denk düşmektedr. Yan dünya nüfusunun 6 mlyarın üstünde olduğu düşünüldüğünde, nerdeyse 2,5 mlyar nsan 200 kş le aynı servete sahp görünmektedr. -Dünyada yoksulluk yüzünden her gün 30 bn çocuk hayatını kaybetmektedr mlyon kş açlık ve kötü beslenmeyle karşı karşıyadır. -Dünyadak 2,2 mlyar çocuğun mlyarı yoksuldur. -Dünyada temel eğtm hakkından yoksun olan çocuk sayısı 2 mlyondur. -Gelşmekte olan ülkelerde yaşayan, mlyon nsan yeterl suya, 2,6 mlyon nsan da temel sağlık hzmetlerne ulaşamamaktadır. -Dünya nüfusunun yalnızca %2 s suyun %85 n kullanmakta ve bu %2 Üçüncü Dünya Ülkelernde yaşamamaktadır. -Sadece ABD de kozmetk ürünlerne yılda 8 mlyar dolar, ABD ve Avrupa da evde beslenen hayvanlara 7 mlyar dolar, Avrupa da sgaraya 50 mlyar dolar ve yne Avrupa da alkollü çeceklere 05 mlyar dolar harcanırken; dünyada yaşayan herkese temel eğtm verleblmes çn gerekl olan para 6 mlyar dolar ve temel sağlık ve beslenme çn se sadece 3 mlyar dolardır. -Hemen heps yüksek gelrl ülkelerde yaşayan en zengn %0 dünya gelrnn %54 ünü kazanmaktadır. -Kadınlar dünyadak toplam özel mülkyetn /00 ne sahptr. Oysak kadınlar dünyadak toplam şlern 2/3 ünü yapmaktadır. Buna rağmen kadınlar dünyadak toplam gelrn /0 n kazanmaktadır. Çünkü kadınlar dünyada okuryazar olmayan toplam nüfusun 2/3 ünü oluşturmaktadır. 5

31 -Zengn ülkelerde 00 çocuk çnde den az oranda çocuk beş yaşına ulaşamamaktadır. Yoksul ülkelerde se, 00 çocuk çnde 5 den fazla oranda çocuk beş yaşına ulaşamamaktadır. -Zengn ülkelerde beş yaş altı çocuk nüfusunun %5 yetersz beslenme le karşı karşıyadır; yoksul ülkelerde se bu oran %50 nn üstündedr. -En zengn 20 ülkenn ortalama gelr, en fakr 20 ülkenn gelrnn 37 katıdır ve bu fark son kırk yılda kye katlanmıştır. Bu gerçekler le dünyanın yaşadığı gelr dağılımı adaletszlğ ve yoksulluk sorununun boyutları gözler önüne serlmektedr..2. Açlık Sınırı Ölçütüne Göre Dünyada Yoksulluk Dünya Bankası'nın genel ölçütlerne göre, günde 2$ ın altında gelr olanlar yoksul, $ ın altında kalanlarsa mutlak veya aşırı yoksul sayılmaktadır. Bunlar yoksulluk sınırının ve açlık sınırının ölçütlerdr ( -var-24k). Tablo : Dünyanın Değşk Bölgelerne Göre Yoksulluk Oranları (Günlük $) Bölge Yoksulluk Oranı Günlük $ a Günlük.25$ b Doğu Asya ve Pasfk (DAP) Çn Çn Harç (DAP) Avrupa ve Orta Asya Güney Amerka ve Karaypler Orta Doğu ve Kuzey Afrka Güney Asya Sahra altı Afrka Toplam Çn Harç a Günde $ dan az gelrle geçnenlern toplam nüfusa oranı (%) b Günde.25$ dan az gelrle geçnenlern toplam nüfusa oranı (%) Kaynak: 2000 ve 200 yılları çn World Bank, Global Economc Prospects, Trade, Regonalsm and Development, World Bank: Washngton, DC, 2005, s. 2, 2004 yılı çn World Bank, Global 6

32 Economc Prospects, Technology Dffuson n the Developng World, World Bank: Washngton, DC, 2008, s. 46, 2005 yılı çn World Bank, Global Economc Prospects, Commodtes at the Crossroads, World Bank: Washngton, DC, 2009, s. 46. Dünyanın farklı bölgelernde yaşanan yoksulluk sorunu ve son on yılda bölgeler tbarıyla dünyada yoksulluğun boyutuna lşkn gelşmeler oldukça çeştldr ve yoksulluğun seyr gderek önem kazanmaktadır. Dünyada yoksulluğun boyutları ve dünyanın bell başlı bölgeler arasındak dağılımı, yılları çn Tablo de verlmştr. Tablo den görüldüğü gb yakın geçmşte yoksullukla mücadelede öneml br başarı ortaya konablmş değldr. Yoksullukla mücadelede sadece 2004 yılında br gelşme olduğu, yoksulluk oranlarının azaldığı görülmektedr. Ancak bu gelşme uzun sürmemş ve 2005 yılında günde.25$ dan daha az gelrle yaşayan nüfusun oranında cdd boyutlarda artışlar gerçekleşmştr. Dünya genelnde yoksulluk oranlarının en düşük olduğu bölgeler 2005 yılı tbarıyla Orta Doğu ve Kuzey Afrka le Avrupa ve Orta Asya dır. Doğu Asya ve Pasfk de 200 yılında bölgede her yüz kşden yaklaşık on beş yoksulken, 2005 yılında her yüz kşden yaklaşık on yeds yoksuldur. Nüfus yüzdeler açısından bakıldığında, yoksulluğun en yıkıcı olduğu bölgelern Sahra Altı Afrka ve Güney Asya olduğu göze çarpmaktadır. Dünyada yoksulluk oranları açısından en kötü duruma sahp olan bölge Sahra altı Afrka dır. Bu bölgede 2005 yılında yaşayan yaklaşık k kşden br yoksuldur ve yoksulların toplam bölge nüfusu çndek oranı son yılların en yüksek düzeyne ulaşmıştır. Tablo den görüleceğ üzere, günlük $ ın altında gelr elde eden yoksulların toplam dünya nüfusu çersndek oranı 2000 yılında %2.6 ken, 2004 yılında %8. e düşmüştür yılında se tekrar artış göstermş ve %25.2 düzeyne ulaşmıştır. Dünyada mutlak yoksulluk oranları değerlendrldğnde, 6 mlyarlık nüfusun,2 mlyarının (yaklaşık beşte br), günlük $ lık sınırın altında yaşamlarını dame ettrmek zorunda olduğu blnmektedr (UNDP, 2007/2008 Human Development Report: 25). 7

33 .2.2 Yoksulluk Sınırı Ölçütüne Göre Dünyada Yoksulluk Günümüzde yoksulluk sadece dünyanın az gelşmş bölgelernn yaşadığı br sorun olmaktan çıkmış, brçok gelşmş ülkede yoksulluk oranları artmaya başlamıştır. Örneğn, genel olarak br refah bölges olmakla beraber, AB de yoksulluk görel olarak hala yüksek düzeydedr. Yaklaşık her yed kşden brnn (toplam 72 mlyon kş) yoksulluk rsk altında ya da görel yoksul olduğu AB de, yaşlılar, özürlüler ve çocuklar gb dezavantajlı gruplar arasında yoksulluk oranı oldukça yüksektr (Gündoğan, 2008: 45). Tablo 2: Dünyanın Değşk Bölgelerne Göre Yoksulluk Oranları (Günlük 2$) Bölge Yoksulluk Oranı (Günlük 2$) a Doğu Asya ve Pasfk (DAP) Çn Çn Harç (DAP) Avrupa ve Orta Asya Güney Amerka ve Karaypler Orta Doğu ve Kuzey Afrka Güney Asya Sahra altı Afrka Toplam Çn Harç a Günde 2$ dan az gelrle geçnenlern toplam nüfusa oranı (%) Kaynak: 2000 ve 200 yılları çn World Bank, Global Economc Prospects, Trade, Regonalsm and Development, World Bank: Washngton, DC, 2005, s. 2, 2004 yılı çn World Bank, Global Economc Prospects, Technology Dffuson n the Developng World, World Bank: Washngton, DC, 2008, s. 46, 2005 yılı çn World Bank, Global Economc Prospects, Commodtes at the Crossroads, World Bank: Washngton, DC, 2009, s. 46. Dünyada yoksulluğun boyutu bell başlı bölgelere göre ve görel gelr yoksulluğu yaklaşımı çerçevesnde ncelenecek olursa, bölgeler arasında farklı yoksulluk profller le karşılaşılmaktadır. Günlük 2$ lık görel yoksulluk sınırı yaklaşımı doğrultusunda bölgeler göz önüne alındığında, yoksulluğun boyutu Tablo 2 de verlmştr. Tablo 2 de dünyadak toplam nüfus çersnde yoksulların oranına bakıldığında, ele alınan dönemde Avrupa ve Orta Asya, Güney Amerka ve Karaypler, Orta Doğu ve Kuzey Afrka le dünya genelnde (toplamda) yoksulluk rakamlarının azaldığı gözlenmektedr. Dğer bölgelerde yoksulluk oranlarında artış 8

34 olmuştur yılında görel yoksulluğun en yoğun olduğu yerler, mutlak yoksulluk oranlarında olduğu gb Güney Asya ve Sahra altı Afrka dır. Bu bölgelern yoksulluk düzey (%73.9 ve %73.0), yoksulluk oranlarının en az olduğu Avrupa ve Orta Asya, Güney Amerka ve Karaypler le Orta Doğu ve Kuzey Afrka nın yoksulluk oranlarının toplamından (%42.4) ble daha fazladır. Tüm bölgelerde 2004 yılına kadar yoksulluk oranlarında br azalma eğlm görülmekte fakat bazı bölgelerde 2005 yılında oranlar artmaktadır. Dünya genelnde görel yoksulluk oranı 6.6 puanlık br azalmayla beraber 2005 yılında %47 ye düşmüştür. Öte yandan 6 mlyarlık dünya nüfusunun 2,6 mlyarı -yaklaşık yarısı- günlük 2$ lık yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır (UNDP, 2007/2008 Human Development Report: 25)..2.3 Đnsan Yoksulluk Ölçütüne Göre Dünyada Yoksulluk Son zamanlarda ekonomk büyümeyle beşer gelşme arasındak lşklern açığa çıkarılması fazlasıyla lg görmeye başlamıştır. Bu çerçevede eğtme yönelk kamu harcamalarının ekonomk büyümeyle beşer gelşme arasındak en öneml bağlardan brs olduğu fade edlmektedr. UNDP, nsan gelşme derecesnn ölçüleblmes çn ĐGE lern gelştrmştr. Dünyada ĐGE lerne göre ülkelern gelşmşlk düzeylerne bakıldığında, 2006 yılında yüksek nsan gelşmşlk düzeyndek ülkeler çersnde Đzlanda (0.968), Norveç (0.968), Kanada (0.967), Avustralya (0.965), Đrlanda (0.960) lk sıraları alırken, orta nsan gelşmşlk düzeyndek ülkeler çersnde Türkye (0.798), Domnk (0.797), Lübnan (0.796), Peru (0.788) ve Kolombya (0.787) en yüksek değerlere sahptr. Dünyada en az nsan gelşmşlğe sahp olan ülkeler, Mozambk (0.366), Lberya (0.364), Kongo (Demokratk Cumhuryet) (0.36), Orta Afrka Cumhuryet (0.352) ve Serra Leone (0.329) dur ( Gelr Dağılımı ve Gn Oranlarına Göre Dünyada Yoksulluk Dünyada yoksulluğun ulaştığı boyut gelr dağılımı ve onun ölçüm değer olan Gn endeksyle de ortaya konablr. Farklı araştırma yıllarında Gn endeksne göre 9