MERSN DEK KADIN GRMCLERN YAAMINI ETKLEYEN FAKTÖRLER *

Transkript

1 Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Cilt 8, Say: 4, 2006 MERSN DEK KADIN GRMCLERN YAAMINI ETKLEYEN FAKTÖRLER * Yrd. Doç. Dr. Ayehan ÇAKICI ** ÖZET Kadn giri$imcilerin i$ ya$amnda etkili olabilmelerinin; onlarn ki$ilik özelliklerine, bilgi ve becerilerine, i$lerini yürütmede kar$la$tklar sorunlar ve bu sorunlar çözebilmelerine, e*itilmelerine ve desteklenmelerine ba*l oldu*u varsaylmaktadr. Ayrca, ba$arlarn artran ve snrlandran faktörlerin de i$ ya$amlarndaki etkiliklerini etkileyebilece*i dü$ünülmektedir. Kadnlarca kurulan ve/veya ortak olunan i$letmelerde, kadnlarn i$ ya$amlarn etkileyen sözü edilen faktörlerin bir de*erlendirmesini yapmak amacyla ke$ifsel nitelikte bir ara$trma yaplm$tr. Ara$trmada ayrca, kadn giri$imcilerin i$ ya$am d$nda neler yaptklarna, geli$ebilmeleri için kendi önerilerine ve i$ ya$amna atldktan sonra de*i$en konumuna da yer verilmi$tir. Ara$trma kapsamna Mersin de faaliyet gösteren kadn giri$imciler alnm$tr. Veriler, geli$tirilen bir anket ile, kartopu örnekleme yöntemi kullanlarak toplanm$tr. Anket uygulamas, bizzat ara$trmac tarafndan Mersin $ehir merkezinde 600 dolaynda oldu*u tahmin edilen kadn giri$imcilerden 200 ki$iye gidilerek gerçekle$tirilmi$tir. Ara$trma bulgularna göre, i$ ya$amnda etkili olabilmede gerekli ki$ilik özelliklerinden özgüven, dürüstlük, risk üstlenme ve cesaret ön plana çkmaktadr. Olmas gereken bilgi ve becerilerden ise; i$ ya$amn, insan ili$kilerini, pazarlama ve sat$ bilme, etkili bir i$ ya$am için önemli faktörler olarak sralanmaktadr. Kadn giri$imciler, özellikle verimlilik ve kalite artrma, ileti$im, finansman ve satn alma konularnda e*itim gereksinimi duymaktadrlar. Kaliteli i$ yapma, disiplinli çal$ma ile yenilikleri ve geli$meleri izleme ba$ary artran unsurlar olarak görülürken; makro nedenler, finansal yetersizlikler ve haksz rekabet ba$ary snrlandran en önemli faktörler olarak ifade edilmektedir. Kadn giri$imcilerin bu sorunlarla ba$ edebilmeleri, i$ dünyas ve ticarette erkekler kadar deneyim sahibi olmamalar * Makale, Mersin Üniversitesi Bilimsel Ara$trmalar Birimi tarafndan desteklenen bir ara$trmadan kesit sunmaktadr. ** Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Turizm 8$letmecili*i ve Otelcilik Yüksekokulu 54

2 ve ev içi sorumluluklaryla i$ ya$amn dengeleme güçlü*ü nedeniyle kolay olmamaktadr. Sonuç olarak ara$trmada, i$ hayatnda kadnlarn etkili olabilmeleri ve toplumda edilgen, ba*ml ve ikincil konumdan çkabilmelerinin, kadnn kendisinin, ailesinin, toplumun ve devletin birlikte çabas ile olanakl olabilece*i belirtilmekte ve kadn giri$imcilerin geli$tirilmesi ve güçlendirilmesine ili$kin öneriler yaplmaktadr. Anahtar Kelimeler: Kadn giri$imci, i$ ya$am, Mersin GR Birle$mi$ Milletler (BM), 1950 li yllardan itibaren dünyada kadnlarn kalknma çabalarnn içinde yer almas için yo*un bir çaba ba$latm$tr. BM, 1975 yln, uluslar aras kadn yl olarak ilan etmi$tir ylnda Türkiye nin de imzalad* Kadnlara Kar$ Her Türlü Ayrmcl*n Önlenmesi Sözle$mesi ile devletleri, kadnlarn istihdam alannda erkeklerle e$it haklara sahip olarak serbestçe i$ ve meslek seçme, mesleki e*itim haklarn kazanmalar için bütün önlemleri almakla yükümlü klm$tr (Akyol 1993: 8). Bu ba*lamda, ülkemizde 1990 ylnda Kadn Statüsü ve Sorunlar Genel Müdürlü*ü kurulmu$tur. Artk, ekonomik geli$me ve refah için dünyann sadece %50 nüfusunun bilgi, beceri ve yeteneklerinden yararlanmann yeterli olmayaca* anla$lm$tr. Dünyann birçok yerinden kadn giri$imcileri desteklemek amacyla düzenlenen Uluslararas 8$ Kadnlar Konferanslar, kurulan Kadn Giri$imcileri Destekleme Merkezleri kurulmas gibi faaliyetler dünya insan kayna*nn di*er yarsnn da fark edildi*inin göstergeleridir. Dünyada ve Türkiye de, kamu ve özel sektörde istihdam olanaklarnn snrll* e*itimli ve bilinç düzeyi yüksek kadn saysnn artmas, ekonomik $artlarn zorlamas gibi nedenlerle giderek artan sayda kadn i$ hayatna atlarak ba*msz veya ortak, i$ yeri açmaktadr. Sk kar$la$lan di*er bir durum da giri$imci e$inin yannda çal$maya ba$layan kadn saysnn art$ göstermesidir. Kadn giri$imcilerimizin deneyimsiz olduklar i$ ya$amnda etkin rol alabilmeleri için, Kadn Giri$imciler Derne*i (KAG8DER) Güneydo*u Anadolu Projesi-Giri$imci Destekleme ve Yönlendirme Merkezi (GAP-G8DEM) gibi örgütler, devlet te$vikleri, bilimsel ara$trmalara ve projelere gereksinim oldu*u açktr. Bu çal$mada kadnlarn i$ ya$amn etkileyen faktörler ara$trlarak, i$ kadnlarnn geli$tirilebilmeleri için yaplmas gerekenler hususunda baz öneriler yaplm$tr. Çal$ma iki temel ba$lkta ele alnm$tr. 8lk ba$lkta, kadn giri$imcili*in tanm, geli$imi ve desteklenmelerinin gerekçeleri anlatlmaktadr. 8kinci ba$lkta ise, Mersin de faaliyet gösteren kadn giri$imcilerin i$ ya$amn etkileyen faktörlere ili$kin yaplan bir ara$trma yer 55

3 almaktadr. Çal$ma kadn giri$imcilerin geli$tirilebilmelerine ili$kin çe$itli önerilerle tamamlanmaktadr. 1. KADIN GRMCLK VE ÖNEM 1.1. TANIMI Giri$imci tanm ile kadn giri$imci tanm arasnda benzerlik oldu*u gibi farkllklar da vardr. Giri$imci, kaynaklar konusunda öngörüde bulunarak, i$i planlayan, i$gücünü örgütleyerek girdilerin i$lenmesini sa*layan, elde edilen ürünü karllk yaratacak $ekilde tüketicilerin kullanmna sunan ki$idir (Çetin 1996: 29). Daha bir genel tanmlamayla giri$imci, kar amacyla, çe$itli riskleri göze alarak üretim faktörlerini bir araya getiren ve mal ve/veya hizmet üretimi için gerekli ortam hazrlayan ki$idir. Giri$imcilerin ticari faaliyetlerini kurduklar ekonomik birimler ise, giri$im olarak tanmlanmaktadr (Dolgun 2004: 4). Giri$imcilik ise, sadece kendi i$ini kuracak bireyler için de*il, bir bürokrat, bir politikac, bir yönetici, bir sanatç, hatta bir $irket için de kullanlan bir kavram olabilmektedir. Giri$imcilik, ancak risk alnarak ve yüksek düzeyde yaratclk kullanlarak ortaya çkarlabilecek daha üstün durumlara varmak için bir yöntem olarak tanmlanmaktadr (Titiz 1998: 224). Türkiye de baz yazarlarn üzerinde fikir birli*i yapt* tanmlamaya göre, kadn giri$imci, evinin d$nda kendi adna veya ortaklk sfatyla bir veya birkaç i$yeri olan; herhangi bir mal veya hizmetin üretilmesi, pazarlanmas ve tüm i$letme faaliyetleri ile ilgili kararlar alan ve yürüten, i$e ili$kin ili$kiye girilmesi gereken gerçek ve tüzel ki$iler ile kendi adna ili$ki kuran ve i$inden elde etti*i kazancn kullanm üzerinde söz sahibi olan kiidir (Müftüo*lu 2000: 69; Ecevit 1993: 20; Gürol 2000: 25). Avrupa Komisyonu raporunda, kendi ba$na i$ kuran veya hisselerin ço*una sahip olan; risk alan, karar alan ve i$in yürütülmesinde aktif görev alanlar, kadn giri$imci olarak tanmlanmaktadr (European Commission 2002: 3). 1.2.GELM Piyasa ekonomisinde i$ ba$arsnn en önemli belirleyicisi olan giri$imci, içinde yer ald* sosyal, ekonomik ve kültürel çevrenin bir ürünüdür. Giri$imcilik ruhunun aile, çevre, e*itim, örf, adet ve geleneklerden etkilendi*i kabul edilmektedir. Geli$mekte olan ülkelerin giri$imcileri, ataerkil yapdaki toplumla$ma süreçleri, ekonomik yapdaki riskler ve sosyal çevre nedeniyle, a*r hareket edebilmektedir (Eyübo*lu 2002: 284). Bu toplumlarda kadn giri$imci saysnn artmas ve geli$mesi, daha da yava$ olmaktadr. Türkiye de üniversite ö*rencileri üzerine yaplan bir ara$trmada, cinsiyet ile mesleki tercihler arasnda ili$ki aranm$ ve kz ö*rencilerin %22 sinin, erkek ö*rencilerin ise %65 inin kendi i$ini kurmay istekli olduklar belirlenmi$tir 56

4 (Arslan 2002: 6). 8$ yeri açmann ve i$letmenin erkek i$i olarak gören toplumsal anlay$n bunda etkili oldu*u söylenebilir Bununla birlikte, Dünyada ve Türkiye de kadn giri$imci says giderek art$ göstermektedir. ABD de 1980 ler süresince ve 1990 l yllarn ba$larnda, kadnlarn giri$imcilik çabalarnn yükseli$ e*ilimi gösterdi*i, kadnlarn kurdu*u giri$im saysnda %50 orannda art$ oldu*u ifade edilmektedir (Gürol 2000: 228). Kanada da da her yl gittikçe artan sayda kadn, i$ hayatna atlmaktadr. 8statistiklere göre, 1981 den 2001 e de*in, kendi i$ini kuran erkeklerin says %38 artarken; ayn dönemde, kendi i$ini kuran kadnlarn says %208 artm$tr (Foundation of Canadian Women Entrepreneurs ve Business Development Bank of Canada 2004: 6). Geli$mekte olan ülkelerden örnek vermek gerekirse, 1996 yl verilerine göre, kadn giri$imcilerin oran Yunanistan da %19.7, Macaristan da %30.7 ve Meksika da %36.1 dir. Ayn raporda Türkiye deki oran 5.3 olarak verilmektedir (OECD 1998: 8). Türkiye de son verilere göre, kadnlarn i$gücüne katlma oran, %39,6 dr ( tarihi: ). Bunun da %68,8 i ücretsiz aile i$çisi, %24,3 ü ücretli ve yevmiyeli ve %6,9 u ise kendi hesabna ve i$veren statüsünde çal$maktadr ( tarihi: ). 8$gücüne katlan kadnlarn büyük bir kesimi, tarm sektöründe çal$maktadr. Sosyo-ekonomik yaplanmadaki eksiklikler, toplumda cinsiyete dayal rol ayrm ve aile içi ataerkil üretim ili$kileri, kadn istihdamn artrmann önündeki en önemli engellerdir (Koray, Demirbilek ve Demirbilek 1999: 2). Ancak Türkiye de kadnlarn i$gücüne katlmlar veya i$ yeri açmalar hususunda hukuki bir engel bulunmamaktadr. Türk Medeni Kanunu nda evli kadnn çal$mas ve ticarethane açmas için gerekli koca izni $art (Medeni Kanun madde 159), 1990 ylnda Anayasa Mahkemesi tarafndan Anayasa önünde e$itlik ve çal$ma özgürlü*ü ilkesine aykr bulunarak kaldrlm$tr. Evli kadnlarn i$ yeri açmalar konusunda hukuken bir engel görülmese de, geleneksel kabullerin ortadan kaldrlmas kolay olmamaktadr. Örne*in; ataerkil toplumlarn tümünde geçerli olan, geleneksel ideolojinin cinsiyetçi i$ bölümü, kadn öncelikle ev i$lerinden ve çocuk bakmndan sorumlu klmaktadr. Bu ise, kadnlarn toplumsal üretimden uzakla$masna ve kendilerine ö*retilip benimsetilen toplumsal cinsiyet kalplarna göre beceriler edinmesine neden olmaktadr. Kadnlar, bu yüzden, daha çok hizmetler sektöründe, sa*lk, e*itim, tekstil, gda gibi alanlarda kitlesel bir biçimde çal$makta veya bu alanlarda i$ yeri açmaktadrlar (Gürol 2000: 320). Kadnlar, i$yeri açmaya iten nedenler ekonomik olmaktan çok ki$iseldir. Giri$imci kadnlarn ba$ar kazanma, e*lence, di*er insanlara yardm 57

5 etme ve daha sosyal bir ortamda bulunma gibi amaçlara daha fazla önem verdikleri ifade edilmektedir (Carter ve di*. 2003: 13-39). Ancak, Türkiye de genellikle kadnlarn hem ki$isel hem de ekonomik nedenlerle giri$imcili*e ba$ladklar söylenebilir. Örne*in; yaplan bir ara$trmada Mersin deki kadn giri$imcilerin i$ kurma nedenleri arasnda ba*msz çal$ma arzusu ilk srada yer alrken, kazanç elde etme iste*i çok az bir farkla ikinci srada yer almaktadr (Çakc 2003: 80). Kadnlar hangi güdüyle hareket ederlerse etsinler sevindirici olan, arzu edilen düzeyde olmasa da giderek daha fazla sayda kadnn ekonomik hayata i$tirak etmesidir. Yine örnek vermek gerekirse, Mersin Esnaf Odalar Birli*inden alnan verilere göre ilin, kadn esnaf says 1980 ylndan önce onu bulmaz iken 2003 yl itibariyle yüzlerce kadn i$ yeri sahibi bulunmaktadr ÖNEM VE DESTEKLENME NEDENLER Yaznda, giri$imci den ksmen de olsa farkl bir $ekilde tanmlanan kadn giri$imcilerin, ayrca desteklenmelerinin ve geli$tirilmelerinin gerekçeleri $u $ekilde açklanmaktadr. Kadn giri$imciler, tüm giri$imcilerin kar$la$tklar finansman yetersizli*i, nitelikli eleman bulamama, talep durgunlu*u, verimlili*i artrma sorunu, alacaklarn zamannda tahsil edilememesi, haksz rekabete dayal rakip engellemeleri sorunu gibi sorunlarla kar$la$maktadrlar. E*itim seviyeleri göreli olarak dü$üktür. 8nternet kullananlarn oran azdr. Kadn, aile ve kariyerini uzla$trma çabas içinde olmaktadr. Kadnlarn i$ sahibi olarak kolayca kabul edilmedikleri ülkelerde ya da bölgelerde, cinsiyete dayal engeller artabilmektedir. Kadnlar, kendi hesaplarna çal$maya erkeklere göre çok daha sonra ba$ladklarndan, özellikle i$letmecilik ve sermaye edinimi konusunda daha az profesyonel deneyime sahiptirler (OECD 1998: 14-16). Bu nedenlerle, belirlenen sorunlar erkeklere kyasla daha a*r ya$amakta ve bu da kadn giri$imcilerin ayrca desteklenmesi gere*ini ortaya çkarmaktadr. Her giri$imci gibi, kadn giri$imciler de ekonomiye hiçbir yük getirmedikleri gibi, ekonomiyi güçlendirir, rekabetin geli$tirilmesine katkda bulunurlar. Devlete vergisini verir, i$ edinir, i$ edindirir ve yeni giri$imciler yeti$tirirler. Giri$imcilik, kadnlar için istihdam tkankl*n giderecek bir seçenektir. Giri$imcilik her ki$ide olmayan bir yetenektir ve snrl bir üretim faktörüdür. Kadnlar içinde de olabilecek bu yetenekten yararlanmak gereklidir. Onlar, ekonomik hayatn içine çekmek ve statülerini yükseltmek; refah art$, aile ili$kilerinin demokratikle$tirilmesi, daha yaratc ve öz güvenli bireylerin yeti$tirilmesi açsndan da önemlidir. 58

6 Giri$imcilik, kadnlarn kendi yetenek ve potansiyellerini ke$fedebilece*i, ba*msz karar alabilecekleri bir i$tir. Giri$imcilik rolü ile kadnlar, karar alan, risk üstlenen ve yöneten konuma gelebilmektedirler. Kadn ücretsiz aile i$çisi konumundan kendi hesabna çal$an konuma ta$mak, kadnn statüsünü yükseltmenin bir aracdr. Pek çok $irkette, kadn personele yatrm yapld* halde, üst yönetim pozisyonlarna getirilmemektedir. Kadnlara kendi i$letmelerini kurma frsat vererek, edinmi$ olduklar e*itim ve becerilerden yararlanmak olanakl hale gelebilir. Kadn giri$imciler, farkl deneyim ve bak$ açlar nedeniyle, yönetim stili, $irket yaps, hizmet anlay$ ve teknoloji kullanm gibi konularda farkllk yaratabilir, yeniliklere kaynaklk edebilir. Kendi i$ini kuran kadnlarn yaygnla$mas, kadn ile erkek arasndaki e$itsizli*in azalmasna yardmc olabilir (OECD 1998: 20). Türkiye de 1990 l yllardan sonra, kadn giri$imcilerin profilini, genel karakteristik özelliklerini, sorunlarn ortaya koyan ve öneri geli$tiren birçok çal$maya rastlamak olasdr (Arat 1993: 1-316; Ecevit 1993: 15-34; Çelebi 1993: 35-48). Özellikle, 2000 li yllarla birlikte giri$imcilik ve kadn giri$imcilik konular üzerine yaplan ara$trmalarda belirgin bir art$n oldu*u görülmektedir (Kutanis 2003: 59-67; Gürol 2000: 1-360; Gökakn 2000: ; Çakc 2003: 71-89). Bununla birlikte; kadn giri$imcilerin saylarnn nasl artrlabilece*ine ve i$letmecilik becerilerinin nasl geli$tirilebilece*ine ili$kin ara$trmalara ve projelere gereksinim duyuldu*u açktr. Bunun en önemli nedenleri; Türkiye de giri$imci kadn orannn giderek artsa da halen çok dü$ük düzeyde kalmas ve i$ yerlerinin hayatta kalma sürelerinin ksal*dr. 2. MERSNDEK KADIN GRMCLERN YAAMINI ETKLEYEN FAKTÖRLERE LKN ARATIRMA 2.1. ARATIRMANIN AMACI, KAPSAMI VE YÖNTEM Amaç Kadn giri$imcilerin i$ hayat; onlarn ki$ilik özellikleri, bilgi ve becerileri, i$lerini yürütmede kar$la$tklar sorunlar, e*itim eksiklikleri vb hususlardan etkilenebilir. Ara$trmann amac, kadn giri$imcilerin i$ ya$amn etkileyebilece*i dü$ünülen bu faktörleri de*erlendirerek, onlarn geli$meleri ve güçlenmelerine katkda bulunabilecek öneriler geli$tirmektir. 59

7 Kapsam Ara$trmada kadn giri$imci, evinin d$nda, üretim, sat$ veya dan$manlk amaçl herhangi bir i$yerini kendisi kuran veya bir $ekilde ortak olan ve aktif olarak i$i idare eden ki$i olarak tanmlanm$tr. 8$i erkek yapt* halde resmi olarak e$in, annenin veya kz karde$in üzerinde gösterilen i$yerleri ara$trma kapsamna alnmam$tr Yöntem Ara$trma, ke$ifsel bir nitelik ta$maktadr. Ara$trmada veriler, geli$tirilen bir anket aracl* ile toplanm$tr. Anket formunun geli$tirilmesi sürecinde kadn giri$imciler ile iki ayr ön test yaplm$ ve bu ön test sonuçlarna göre, ankete son $ekli verilmi$tir. Geli$tirilen anket, ara$trmacnn bizzat kendisi tarafndan yüz yüze görü$me yoluyla uygulanm$tr. Geli$tirilen anket, dört bölümden olu$maktadr. 8lk bölüm kadn giri$imcinin demografik özellikleri (7 soru) ile i$yerlerine ili$kin sorulardan (7 soru) olu$maktadr. 8kinci bölüm, i$ kurma öykülerini ortaya koyan sorulardan (12 soru), üçüncü bölüm i$ ya$amn etkileyen faktörlere ili$kin sorulardan (10 soru) ve dördüncü bölümde ise i$letme fonksiyonlar ve karar almada kadn giri$imci, varsa ortak/ortaklar ile yakn çevresinin ne kadar etkili oldu*unu anlamaya çal$an sorulardan (9 soru) meydana gelmi$tir. Bu makalede, kadn giri$imcilerin profili ve i$yerlerine ili$kin bilgiler özetlendikten sonra, i$ ya$amlarn etkileyen faktörlerin bir de*erlendirmesi yaplm$tr. Anketin uygulanabilmesi için, Mersin Esnaf ve Sanatkarlar Odas ndan 16 Ocak 2003 tarihinde, kadn i$yeri sahiplerinin meslek dal ve adreslerinin bulundu*u bir liste alnm$tr. Bu listede, 1596 kayt bulunmaktadr. Yaplan incelemeler ve görü$meler sonunda, %15 dolaynda i$yerinin (yakla$k 240) kapal oldu*u, 231 i$yeri adresinin bulunmad*, listede iyi tanmlanmam$ i$ler ad altnda 77 kadn giri$imci bulundu*u, ilk bak$ta kadnlardan yapmalar beklenmeyen ancak sk kar$la$lan mesleklerdeki (tornac, trc, taksici, mermerci, oto ya*lama-ykama, demirci, kaynakç vb) kadn giri$imci saysnn 444 oldu*u anla$lm$tr. Bu bilgiler sonucu, Mersin $ehrinde 600 dolaynda kadn giri$imcinin olabilece*i tahmin edilmektedir. Tam ve sa*lkl bir listenin elde edilemeyi$i nedeniyle, ara$trmada kar topu örnekleme yöntemi kullanlm$tr. Kar topu örnekleme yöntemi, ana kitle birimlerinin tam olarak belirlenemedi*i durumlarda, ana kitleyi temsil edecek örneklemi belirlemek güçle$mektedir. Bu nedenle, ara$trmann ana kitlesi içinde yer alan ve ara$trmacnn ula$abilece*i ilk birim (ki$i ya da obje) belirlenir. Bu birim üzerinden elde edilecek veriler $*nda sonraki birime ve 60

8 daha sonra bunu zincirleme olarak izleyen di*er birimlere ula$larak ana kitleyi temsil edebilece*i dü$ünülen örneklem olu$turulur. Ara$trmacnn, örneklemi adm adm olu$turdu*u bu yönteme kar topu örnekleme denir (Ural ve Klç 2005: 40). Bu yöntemle, gidilen bir kadn giri$imciden tand* bir ba$ka kadn giri$imciye ait adres bilgileri alnm$ ve böylece anketin uygulamasna devam edilmi$tir. Geli$tirilen anket, yüz yüze görü$me yöntemi ile Mersin de faaliyet gösteren 200 kadn giri$imciye bizzat ara$trmac tarafndan uygulanm$tr. Olanak dahilinde farkl i$kollarnda i$ yapan kadn giri$imcilere ula$lm$tr. Böylece, 2003 yl Ocak-Mays aylar arasnda yaplan ara$trma ile, Mersin de toplam 600 dolaynda oldu*u tahmin edilen kadn giri$imcilerin yakla$k üçte birine ula$labildi*i dü$ünülmektedir. Bu orann, kadn giri$imcilerin i$ ya$amn etkileyebilece*i dü$ünülen faktörlerin bir de*erlendirmesini yapabilmek için yeterli bir oran oldu*u kanaati olu$mu$tur. Bu, bulgularn güvenirli*ini destekleyen bir durumdur BULGULAR Arat7rmaya Kat7lan Kad7n Giriimcilerin Özellikleri Ve yerlerine likin Bilgiler Mersin deki kadn giri$imcilerin geneli (%79), ya$ aral*ndadr. Büyük bölümü (%53) lise mezunu olup; %23 ü de üniversite mezunudur. Arta kalan %14.5 i ilkokul ve %9.5 i ise orta okul mezunudur. %70.5 i evlidir. Mersin deki kadn giri$imcilerin geneli (%51), i$lerini 1990 ile 2000 yllar arasnda kurmu$lardr ylndan bu yana kurulan i$yerinin oran %40,5 dir. Kadnlarn e*itim düzeylerinin yükselmesi, artan i$sizlik, kamu ve özel sektörde istihdamn snrl olmas, bunun en önemli nedenleridir. Kadn giri$imcilerin hepsi i$lerinin ba$ndadr. 8$letmelerin tamamna yakn mikro ölçekli * olup; %29 u hiç i$çi çal$trmamaktadr. Kadn giri$imcilerin daha çok (%66) ticaret (perakende sat$) ve hizmet sektöründe (güzellik salonu, kre$, hazr yemek vs) i$ kurduklar anla$lmaktadr. Kadnlar genellikle cinsiyet rollerine uygun ve fazla sermaye gerektirmeyen ve geliri dü$ük olan i$ler yapmaktadrlar. 8$yerlerinin %49 u tek ki$i i$letmesi olup; %24,5 i limited $irket olarak kurulmu$tur. %25.5 i ise, adi ortaklk $eklinde bir hukuki statüye sahiptir. * Avrupa Birli*i, birlik baznda kar$kl*a neden olmamas için 1996 ylnda i$gören says, yllk sat$ haslat, bilanço büyüklü*ü ve ba*mszlk kriterlerinden olu$an bir KOB8 tanm yapm$tr. Buna göre, 10 ki$iden az i$çi çal$tran i$letmeler mikro i$letmeler saylmaktadr (Sayn ve Fazlo*lu, s.1-4). Ara$trmada, i$çi çal$tran kadn giri$imcilerin %29.6 snn 1, %22.5 inin 2 ve %14.1 inin 3 i$çi çal$trd*; böylece 1-3 aras i$çi çal$tranlarn %66.1 oldu*u görülmü$tür. 10 dan az i$çi çal$tran kadn giri$imcilerin oran %90.1 dir. 61

9 Mersin de faaliyet gösteren kadn giri$imcilerin i$ kurma fikri, daha çok bir teklif (e$, arkada$, di*er aile üyeleri) üzerine geli$mi$tir. 8$ kurmann en önemli nedenleri, ba*msz çal$ma arzusu, kazanç elde etme ve sosyal olma iste*idir. Ba*msz i$ yeri sahibi olma, i$ ve aile sorumlulu*unu yerine getirmede, kendisine bu esnekli*i sa*lamaktadr. Mevcut i$lerini seçme nedeni, sevdi*i ve bildi*i i$ olmasdr. Kadn giri$imcilerin büyük bir bölümü, herhangi bir ticari ve i$ deneyimine sahip olmadan i$lerini kurmu$lardr. Ba$langç sermayesinin en önemli kayna*, e$, aile ve akrabalardr. 8$ kurma a$amasnda kar$la$tklar en önemli zorluklar, sermaye ve bilgi eksikli*idir. Kadn giri$imcilerin %42 si de*i$ik i$lerde çal$tktan, %7 si emeklilikten, %24 ü i$i ö*rendikten sonra i$ kurmu$lardr. %27 si ise, ev hanml*ndan esnafl*a geçmi$tir. Kadn giri$imciler, i$ kuracak kadnlara, ba$arl olmalar için, büyük ölçüde öz güvenli, cesaretli ve kararl olmalarn önermektedir. 8$lerini çok iyi yapmalar, bildikleri i$i yapmalarn ve mutlaka yaplabilirlik ara$trmalar yapmalarn salk vermektedirler (Çakc 2003: 80-87) Kad7n Giriimcilerin Yaam7n7 Etkileyen Faktörlere likin Bulgular Ve De<erlendirmesi Kad7n Giriimcide Olmas7 Gereken Kiilik Özellikleri Genel olarak giri$imcilerin ki$ilik özellikleri olarak; ba$arl ve güçlü olma iste*i, mücadelecilik, risk üstlenme arzu ve yetene*i, liderlik, karar alma ve uygulama yetene*i, kendini geli$tirme arzusu, planl çal$ma ve ara$trma yetene*i (Oahsüvar 2003: 2), yenilikçi, belirsizlikleri göze alma, risk almaktan kaçnmama (Aktan 1996: 72), yaratc, atlmc, ileriyi görebilen, vizyon sahibi (Dolgun 2003: 5), öz güveni olan, öngörü yetene*i olan, analiz yapabilen, güven uyandran, seçici, dürüst, esnek (Çetin 1998: 31), dinamik bir ki$ilik, yeniliklere açklk ve büyüme tutkusu olan (Müftüo*lu 1997: 44) gibi olumlu birçok özellik sralanmaktadr. Çizelge 1 deki ki$ilik özellikleri hem yazndan yararlanlarak hem de ön test srasnda kadn giri$imcilerin önerilerinden yararlanlarak ara$trmac tarafndan olu$turulmu$tur. Çizelge 1: Kad7n Giriimcilerde Olmas7 Gereken Kiilik Özelliklerinin Önem S7ras7na Göre Da<7l7m7 (n:200) Kiilik Özellikleri Özgüven Ba*msz karar alma Risk üstlenme ve cesaret Sosyal olma Tutarl ve ilkeli olma Dürüstlük ve i$ ahlakna uyma Yaratc ve yenilikçi olma Önem dereceleri A. Puan ve Oran Önem A.Puan A.Oran S7ras , , , , , , ,7 4 Toplam ,0 NOT: - A*rlkl Puan: 1.derece frekans x derece frekans x derece frekans x 1 - A*rlkl Oran: (A*rlkl puan/a*rlkl puanlar toplam)*100 62

10 Kadn giri$imcilere, bir kadn giri$imcide olmas gereken ki$ilik özellikleri sorulmu$tur. Çizelge 1, bu ki$ilik özelliklerini göstermektedir. Buna göre, kadn giri$imcilerde bulunmas gereken ki$ilik özelliklerinin ba$nda özgüven gelmektedir. Di*er iki önemli özellik olarak da, dürüstlük ve i$ ahlakna uyma ile risk üstlenme ve cesaret belirlenmektedir. Bu üç husustan özellikle özgüven dikkat çekicidir ve cinsiyete ba*l geleneksel rollerin belirleyici oldu*u toplumlarda, kadn giri$imci orannn erkeklere kyasla çok az olmasnn da temel nedenidir. Sralanan ki$ilik özelliklerinin hepsinin bir kadn giri$imcide bulunmasnn büyük avantaj sa*layabilece*ini belirten kadnlar, özellikle öz güven ve cesaretin i$ yeri açmann ön ko$ulu oldu*unu vurgulam$lardr. Toplumsal de*er yarglaryla ba$ edebilmelerinde, bu iki özelli*in rolü ön plana çkartlm$tr. Dürüstlük ve i$ ahlakna uyma nn bir giri$imcilik özelli*i olarak ikinci srada yer almas, üzerinde dü$ünülmesi gereken dikkat çekici bir konudur. Bu, Türkiye de son 20 ylda uygulanan ekonomik politikalarn bir sonucu olarak, ticari hayatn ahlaki sorunlar ya$ad*n ciddi $ekilde dü$ündürtmektedir. Nitekim, KOB8 ler üzerine yaplan bir ara$trmada i$ ahlaknn bozulmasnda en önemli nedenler olarak, uygulanan ekonomik politikalar ile yasalara uyulmamas gösterilmi$tir (Aknc 2001: 667). Kadn giri$imciler al$k olmadklar böylesi bir piyasa düzenine uyum sa*lamakta epey zorlanmaktadrlar Kad7n Giriimcide Olmas7 Gereken Bilgi ve Beceriler Kadn giri$imcilerin i$lerini etkili bir $ekilde yürütebilmeleri için hangi bilgi ve becerilere sahip olmalar gerekti*i sorulmu$ ve Çizelge 2 deki da*lm elde edilmi$tir. Bilgi ve beceriler olarak, i$ ya$amn iyi bilme, insan ili$kilerini bilme ve pazarlama-sat$ bilme önerilmektedir. 8$ ya$amnn ve rekabetin kurallarn ö*renme, kadnlarn zorland* konular arasndadr. O nedenle, bu konu, i$i yürütebilmek için gereken bilgi ve beceriler sralamasnn ba$nda yer alm$tr. Kadnlar, i$ dünyasna erkeklerden daha sonra Çizelge 2: Kad7n Giriimcide Olmas7 Gereken Bilgi ve Becerilerin Önem S7ras7na Göre Da<7l7m7 (n:200) Bilgi ve Beceriler 8$ ya$amn iyi bilme 8nsan ili$kilerini bilme Satn almay bilme Muhasebe ve finansman bilme Pazarlama ve sat$ bilme Üretimi (i$in tekni*ini) bilme Önem dereceleri A. Puan ve Oran Önem A.Puan A.Oran S7ras , , , , , ,5 4 Toplam ,0 NOT: - A*rlkl Puan: 1.derece frekans x derece frekans x derece frekans x 1 - A*rlkl Oran: (A*rlkl puan/a*rlkl puanlar toplam)*100 63

11 girdiklerinden mü$terilerle ve resmi kurumlarla ili$ki kurmada, i$i yürütmede, sermaye ediniminde daha az profesyonel deneyime sahip olduklarn belirtmi$lerdir. Kadn giri$imcilerin insan ili$kilerini bilme ile kastettikleri, mü$terilerin ne istedi*ini anlama, mü$teri, tedarikçi ve çal$anlara nasl davranlaca*n bilmekle ilgilidir. Bu ili$kilere daha duygusal yakla$tklar için, bunun üstünlüklerini ve sakncalarn ya$adklarn ifade etmi$lerdir. Kadn giri$imciler, pazarlama faaliyetlerinden sat$ i$inde göreli olarak iyi olduklarn, ancak, tantm ve fiyatlama i$inde daha az deneyimli olduklarn belirtmi$lerdir. Kadn giri$imcilerin ço*u, cinsiyet rollerine uygun i$ler yaptklar için, üretim konusunda bilgi ve beceri sahibidir. Satn alma, muhasebe-finansman konularnda bilgi açklarnn oldu*unu, bu nedenle, daha çok bu konularda e$ veya ailelerinden destek aldklarn beyan etmektedirler Kad7n Giriimcilerin htiyaç Duyduklar7 E<itimler 200 kadn giri$imciden, 24 tanesi (%12) e*itim ihtiyac olmad*n belirtmi$tir. Kadnlardan 4 ü ise, yabanc dil e*itimine ihtiyaç duyduklarn söylemi$lerdir. Çizelge 3: Kad7n Giriimcilerin E<itim htiyac7 Duyduklar7 Konular7n Önem S7ras7na Göre Da<7l7m7 (n:176) E<itim htiyac7 Olan Önem dereceleri A.Puan ve Oran Önem Konular A.Puan A.oran S7ras7 8leti$im Satn alma Hukuk Sat$ Ekonomi Muhasebe-finansman Yönetim Bilgisayar Yeni 8$ Alanlar Verimlilik ve Kalite Artrma ,5 11,4 4,3 6,0 6,5 14,5 2,3 9,3 12,4 17, Toplam ,0 NOT: - A*rlkl Puan: 1.derece frekans x derece frekans x derece frekans x 1 - A*rlkl Oran: (A*rlkl puan/a*rlkl puanlar toplam)*100 Çizelge 3, kadn giri$imcilerin ihtiyaç duydu*u e*itim konularn göstermektedir. Kadn giri$imciler, en fazla srasyla verimlilik ve kalite artrma, ileti$im, muhasebe-finansman, yeni i$ alanlar ve satn alma konularnda e*itime ihtiyaç duymaktadrlar. Bu konular, kadnlarn en az bildikleri ve gereksinim duyduklar temel i$letmecilik konulardr. 64

12 Mersin de faaliyet gösteren küçük ve orta ölçekli i$letmelerle ilgili yaplan bir ara$trmada, i$yeri sahiplerinin e*itimin gere*ini kabul ettikleri, ancak, i$letmeleri d$nda verilen e*itimleri alma konusunda gereken ilgi ve çabay pek gösteremedikleri görülmü$tür. 8$ yo*unlu*u, zaman bulamama buna sebep gösterilmektedir (Çakc 2002: 31). Kar$lkl diyaloglarda kadn giri$imciler de ayn gerekçelerle KOSGEB, MPM ve Ticaret ve Sanayi Odasnn düzenledi*i e*itim programlarna katlamadklarn belirtmi$lerdir. Nitekim, ara$trmada kadn giri$imcilere i$ d$nda hangi faaliyetlerde bulunduklar sorulmu$, sadece 21 kadnn e*itim faaliyetlerine zaman ayrd* ve sadece 6 kadnn i$i olmad* zamanlarda i$letmecilikle ilgili kitap, dergi vs. okudu*u belirlenmi$tir. Çizelge 4, kadnlarn i$ d$nda yaptklar faaliyetlerin da*lmn göstermektedir. Çizelge 4: Kad7n Giriimcilerin D77nda Yapt7klar7 Faaliyetlerin Da<7l7m7 (n:200) Faaliyetler f % Politika ile u*ra$ma Sivil Toplum Örgütlerinde görev alma Meslek odalarnda görev alma E*itime katlma, e*itimini sürdürme Kültürel faaliyetler (sinema, tiyatro,operaya vs. gitme) Arkada$ toplantlarna katlma Tatil yapma Ev içi ve ailevi yükümlülükleri yerine getirme 8$ seyahatine çkma Di*er (kitap, dergi okuma vs) ,0 14,5 2,0 10,5 26,5 22,5 21,5 28,5 19,5 3,0 NOT: Birden fazla seçenek i$aretlendi*i için, toplam %100 ü a$maktadr. E*itimini sürdürenlerin bir ksm, Açk Ö*retim Fakültesi bölümlerine devam etmektedir. Bir ksm da, alanlaryla ilgili e*itim seminerleri ve kurslara katldklarn belirtmi$lerdir. Meslek odalarna ilginin çok dü$ük oldu*u görülmektedir. Meslek odalar ile bunlarn ba*l oldu*u Esnaf ve Sanatkarlar Odas, sadece gerekli iznin alnmas ve kayt yaptrma yeri olarak görülmekte, sorun çözme yerleri olarak görülmemektedir. Bir tek üyelik aidatlarnn toplanmasnda kaplarna kadar gelindi*i, ancak, sorunlarna sahip çklmad*, kadn giri$imcilerin geneli tarafndan yaplan bir de*erlendirmedir. Kadnlarn %19.5 i i$ seyahatine çkmaktadr. Bu kadnlarn ço*u mal almak, çok az da fuarlara katlmak amacyla i$ seyahatine çkt*n belirtmi$tir. Bu orann dü$ük olmas, malzeme, araç-gereç temini ve mal satn almnda büyük ölçüde e$ler ve babalardan destek alnd*n ortaya koymaktadr. 65

13 Kadn giri$imcilerin %26.5 i kültürel faaliyetlere, %22.5 i arkada$ toplantlarna katld*n belirtmi$tir. Tatil yapanlarn oran ise %21.5 dir. %7 gibi dü$ük bir oranda da, kadnlar politika ile u*ra$maktadr. %15 dolaynda bir kesim ise, Sivil Toplum Örgütlerinde görev almaktadr. Bu faaliyetlerin, kadn giri$imcilerin kültürel ve sosyal geli$imlerine katkda bulunabilece*i gibi; fikirsel geli$imlerine de katk sa*layabilece*i dü$ünülmektedir. Kadn giri$imcilerin %28.5 i, i$ d$nda sadece ev içi ve ailevi yükümlülükleri yerine getirdiklerini, di*er faaliyetlere hemen hemen hiç zaman ayramadklarn belirtmi$lerdir. Bu kadnlar, büyük ölçüde evli kadnlardan olu$maktadr. Ev içi yükümlülükler, kadn giri$imcilerin i$ yerinde kalma sürelerini ksaltmakta ve dolaysyla i$ yeri sorunlarna odaklanmalarn olumsuz yönde etkileyebilmektedir. 8$ d$nda hangi faaliyetlerde bulunulduklarnn sorulmasnn nedeni, kadnlarn i$ d$nda kendilerini geli$tirmek için neler yaptklar ve ne gibi bir etkile$im içinde bulunduklarn anlayabilmektir. Kadnlara önerilen faaliyetlerden ev içi ve ailevi yükümlülükler d$nda, di*erleri, az ya da çok kadn için bir etkile$im, bir ö*renme aracdr. Do*rudan bu amaca hizmet edecek e*itim, i$ seyahatleri ve meslek odalarnda görev alma, çok az sayda u*ra$lan birer faaliyet olarak ortaya çkmaktadr Kad7n Giriimcilerin lerin Yürütülmesinde Kar7lat7klar7 Zorluklar Çizelge 5, kadn giri$imcilerin i$lerini yürütürken kar$la$tklar zorluklar göstermektedir. Kadn giri$imcilerin i$lerini yürütmedeki en önemli engellerinin ba$nda alacaklarn zamannda tahsil edilememesi gelmektedir. Bu durum, finansal yetersizlik ve mali güçlük ya$anmasna da kaynaklk edebilmektedir. Alacaklarn zamannda tahsil edilememesi, maliyetlerin sürekli de*i$mesi, sat$larn dü$mesi, vergilerin yüksek olmas, tüm giri$imcilerin oldu*u gibi kadn giri$imcilerin de öz kaynak yaratamama sorununu beslemektedir. Ayrca, tahsilat sorunu, ödeme sorunu yaratmakta ve bu da i$ dünyasndaki güven sorununu perçinlemektedir. Kadn giri$imcilerin önemli bir engeli de,finansal zorluklardr. Kadn giri$imciler, ço*u zaman, i$letme kurma ve daha sonraki fon ihtiyaçlar için e$ ve aileden destek almaktadr. Kadnn daha ba*msz hareket edebilmesi ve özgüvenini geli$tirebilmesi, her $eyden önce finansman açsndan güçlü ya da finans sa*lama konusunda e*itimli olmas ile ili$kilidir. 66

14 Çizelge 5: Kad7n Giriimcilerin lerini Yürütürken Kar7lat7klar7 Zorluklar7n Da<7l7m7 (n:194) leri Yürütmede Kar7la7lan Zorluklar f % Toplumun kadnlar hakkndaki de*er yarglar inan$lar 8$letmecilik konusunda bilgi eksikli*i Yasal ve bürokratik engeller Finansal Yetersizlikler - Mali güçlükler Rakiplerin engellemeleri Personel sorunlar Alacaklarn zamannda tahsil edilememesi Di*er (ailevi sorunlar vb) ,4 18,6 16,0 49,0 25,2 27,3 57,7 9,3 NOT: Birden fazla seçenek i$aretlendi*i için toplam %100 ü a$maktadr. Kadn giri$imcilerin sadece %15 i, bankalardan ticari kredi * yerine tüketici kredisi kullanarak fon ihtiyaçlarn kar$lama yoluna gitmi$lerdir. Bunun nedeni, ticari kredi ko$ullarnn tüketici kredilerine göre daha a*r olmasdr. Kredi faizlerinin yüksek, limitinin dü$ük olmas, teminat ko$ullarnn a*r bulunmas, geri ödemeler için süre tannmamas, prosedür hakkndaki bilgi eksikli*i ve i$ten elde etti*i gelirin dü$ük düzeyde kalmas, bankadan borçlanma konusunda kadnn cesaretini krabilmektedir. 8$lerin yürütülmesinde kar$la$lan zorluklardan di*er dikkat çekici olanlar, personel sorunlar ile rakip engellemeleri dir. Bu iki husus, birbirine yakn oranlarda dile getirilmi$tir. Kadnlar, nitelikli (di*er çal$anlar ve mü$teriler ile ileti$imi iyi, sorumluluk duygusu olan ve kaliteli i$ yapan) personel bulamama; personelin habersiz i$i brakmas; i$i ö*renip ayrlmas; i$in evlenene, askere gidene ya da daha iyi bir i$ bulana kadar ara i$ olarak görülmesi; baz i$lerde erkek çal$anlarn bayandan emir almaya tepkili * Halk Bankas, kadnlara evde ya da ev d$nda üretim yapmalar veya meslek sahibi kadnlara kendine ait bir i$ yeri açmalar için 1993 ylndan bu yana Kadn Giri$imci Kredisi vermektedir. Kredi limiti, evinin bir bölümünde faaliyette bulunanlar için 500 milyon TL, evinin d$nda faaliyette bulunanlar için 1 milyar TL dir. Ortaklk halinde ise, her orta*a 1 milyar TL olmak üzere toplam 5 milyar TL dr. Bu limitler, aradan 10 yl geçmesine ra*men, de*i$memi$tir. Sembolik oldu*u ortadr ylnda vade 3 yl ve faiz %40 iken; 2003 yl itibariyle vade 2 yl ve faiz %43 olup; yüksektir ylnda Mersin de kadn giri$imcilerin sadece %5 i bu kredi için ba$vurmu$ iken, 2002 ve 2003 yllarnda ba$vuran olmam$tr. Halk Bankasnn esnaf için Halk 8$lem Kredisi (vade 1 yl, limit 20 milyar TL, faiz %43), 8$letme kredisi, 8stihdam Destekleme Kredisi, Tesis Kredisi, (vade 1-5 yl,limit 10 milyar TL,faiz %52) gibi di*er kredi olanaklar da bulunmaktadr. Bu kredilerden de yararlanmak için ba$vuran kadn giri$imci olmam$tr yl itibariyle, Halk Bankas aracl*yla devletin sübvansiyon sa*lad* krediler Esnaf Kefalet Kredisi (limit 15 milyar TL,.faiz %25) ile Te$vik Belgeli KOB8 Kredisi dir (limit 50 milyar TL, faiz %15). Bu kredi kapsamnda kredi verilecek alanlar; turizm, e*itim, sa*lk, madencilik, yazlm geli$tirme olarak belirlenmi$tir. Kadn giri$imciler cazip görünen bu kredilerden yararlanabilirler. Ancak banka müdürlerinden alnan bilgiye göre, ticari kredi için ba$vuranlarn büyük bir ço*unlu*u erkek giri$imcilerden olu$maktadr. Bunun en önemli nedeni daha öncede belirtildi*i gibi kadn giri$imcilerin prosedür konusundaki bilgi eksikli*i, kazancnn dü$ük olmas ve teminat gösterecek mülkünün olmamasdr. 67

15 yakla$malar, personele ili$kin ya$anan sorunlar olarak dile getirilmi$tir. Ayrca, baz kadn giri$imciler, ücret ödeme sknts çektikleri için i$çi çal$tramadklarn ve aileden i$çilik konusunda destek aldklarn belirtmi$lerdir. Ayn i$ kolunda çok sayda rakip firma olmas ve talebin çok dü$ük kalmas, rakip engellemelerinin yo*un ya$anmasna neden olmaktadr. Bu engellemeler, ço*u kez söylenti yayarak ve fiyat dü$ürerek mü$teri çalma gibi haksz rekabet denilebilecek sorunu beslemektedir.söylentilerin, ço*u zaman erkek mü$terilerle iyi ili$kiler geli$tirme yönündeki davran$larn snrlandrd*n, srf bu yüzden kadn mü$terilere dönük i$ler seçtiklerini belirten kadn giri$imciler olmu$tur. Kadn giri$imcilerin %14.4 ü, toplumsal de*er yarglarndan etkilendiklerini ifade etmi$lerdir. Toplumsal ön yarglar arasnda $unlar dile getirilmi$tir: Kocann, karsnn ba$arsn veya kendisinden daha çok kazanç sa*lamasn hazmedememesi, kontrol altnda tutulma, mü$teriye yakn davran$larn yanl$ anla$lmas, yakn çevrenin kocaya bask yapmas. Kadn giri$imcilerden alnan bilgiye göre, toplumsal önyarglar artk, i$ yerini açma özgüven ve cesaretini gösteren kadnn faaliyetlerini, tahmin edildi*i kadar fazla etkileyememektedir. Bunun mücadelesi i$ yerini açmadan önce verilmi$tir. Ancak ku$kusuz, toplumsal de*er yarglarnn kadn giri$imcilerin i$ ya$amn etkileme orann yöreden yöreye farkllk gösterebilecektir. Kadn giri$imcilerin %18.6 s ise, bilgi eksikli*inden yaknm$tr. Özellikle satn alma, mü$terilerle ili$kiler, teknoloji kullanm, muhasebefinansman bilgi eksikli*i duyulan konulardr. Bu konularda kadn giri$imcilerin erkek giri$imcilere göre daha deneyimsiz olduklar söylenebilir Kad7n Giriimcilerin Baar7s7n7 Art7ran Faktörler Kadn giri$imcilerden ba$arlarn artran 3 hususu önem derecesine göre sralamalar istenmi$tir. Çizelge 6, bu hususlar göstermektedir. Kadn giri$imciler, ba$ary artran ilk üç husus olarak kaliteli i$ yapma, disiplinli çal$ma ve yenilikleri ve geli$meleri izleme yi sralamaktadr. Bunlar, tüm giri$imciler için önemli olan hususlardandr. Bunlarn arkasndan, kadnlarn aile ve çevre deste*i ile i$ ve aile ya$amn uyumla$trma y, ba$ary artran hususlar olarak gördükleri anla$lmaktadr. Rakiplere göre do*ru ve temiz i$ yapmak, mü$teriye dürüst davranmak, sözünde durmak, yapt* i$ sevmek ve önemsemek, mü$teri beklentilerine göre hareket etmek, kaliteli i$ yapmak olarak nitelendirilmektedir. Kaliteli i$ 68

16 yapma, kadn giri$imcilerin rekabet yo*unlu*unun artmas kar$snda, rekabet üstünlü*ü sa*lamak istemesinin sonucudur. Çizelge 6: Kad7n Giriimcilerin Baar7lar7n7 Art7ran Hususlar7n Önem S7ras7na Göre Da<7l7m7 (n:196) Baar7s7n7 Art7ran Hususlar Disiplinli çal$ma Hzl karar verme Yenilikleri ve geli$meleri izleme Kaliteli i$ yapma Kurulu$ yeri Aile ve çevre deste*i Aile ve i$ ya$amn uyumla$trma Önem dereceleri A.Puan ve Oran Önem A.Puan A.Oran S7ras , ,0 6, , , ,0 6, , ,5 5 Toplam ,0 NOT: - A*rlkl Puan: 1.derece frekans x derece frekans x derece frekans x 1 - A*rlkl Oran: (A*rlkl puan/a*rlkl puanlar toplam)*100 Kadn giri$imcilerin genel olarak, ilkeli davranmay, özveride bulunmay, çok çal$may ve i$lerinin ba$nda olmay, disiplinli çal$ma olarak nitelendirdikleri görülmü$tür. Evli kadn giri$imcilerin ev içi yükümlülüklerini yerine getirme gere*i, onlarn daha özverili olmalarn gerektirirken; i$lerinin ba$nda uzun süre kalmalarn da zorla$trmaktadr. 8$yerinde zorunlu olarak bulunamadklar zamanlarda, aileden destek sa*lanmaktadr. Nitekim, ba$ary artran hususlar arasnda aile deste*i 4.srada yer alm$tr. Yenilikçi olma ve de*i$iklikleri izleme, yine rekabetin zorlamas ve mü$teri ihtiyaç ve isteklerinin sürekli de*i$ir olmasnn bir sonucudur. Gerek i$ kurma gerekse i$ geli$tirme konusunda yeni fikir-bulu$, çok az giri$imci tarafndan ba$latlmaktadr. Kadn giri$imciler, ba$arlarn artran hususlar arasnda insan ili$kileri (6 kadn), çal$anlarn i$yerine ba*ll* (2 kadn) ve ucuza mal etme (1 kadn) gibi hususlardan da söz etmi$lerdir Kad7n Giriimcilerin Baar7s7n7 S7n7rland7ran Faktörler Kadn giri$imcilerden, ayrca, i$letmelerinin ba$arlarn snrlandran en önemli üç nedeni belirtmeleri istenmi$tir. Çizelge 7, bu hususlar göstermektedir. Kadn giri$imciler, i$ ba$arlarn snrlandran en önemli üç hususu, makro ekonomik nedenler, finansal yetersizlikler ve haksz rekabet olarak belirtmi$leridir. Bunlardan makro nedenler arasnda, ekonomik krizler, enflasyon, talep durgunlu*u gibi hususlar saylm$tr. Finansal sorunlar, gerek faaliyetlerin yürütülmesinde gerekse büyümenin önündeki en büyük engellerden biri olarak ortaya çkmaktadr. 69

17 Çizelge 7: Kad7n Giriimcilerin Baar7lar7n7 S7n7rland7ran Hususlar7n Da<7l7m7 (n:194) Baar7s7n7 Önem dereceleri A.Puan ve Oran Önem S7n7rland7ran Hususlar A.Puan A.Oran S7ras7 Finansal yetersizlikler 8$ ahlak sorunu Yanl$ kurulu$ yeri Ailevi nedenler Makro ekonomik nedenler Haksz rekabet Di*er ,1 9,5 4,6 6,1 36,0 12,8 7, Toplam ,0 NOT: - A*rlkl Puan: 1.derece frekans x derece frekans x derece frekans x 1 - A*rlkl Oran: (A*rlkl puan/a*rlkl puanlar toplam)*100 Kadn giri$imcilerin haksz rekabetle ilgili en sk dile getirdikleri uygulamalar, yaplan bir i$ ba*lantsnn rakiplerce daha dü$ük fiyat verilerek bozulmas, meslek odalarnn belirledi*i fiyatlara uymama, söylenti yayarak kar$ firmay karalama $eklindeki davran$lardr. 8$ (ticari) ahlak ile ilgili sorunlar arasnda; alacaklarn zamannda tahsil edilememesi, tahsilatn yaplamamas, sözde durulmamas en sk dile getirilen hususlardr. Ayrca, esnaflar arasnda dayan$ma ve i$birli*i yerine çekememe, karalama ve söylenti yayma gibi haksz rekabete de neden olabilecek ahlaki sorunlardan da bahsedilmektedir. Kadnn ba$arsn snrlandran ailevi nedenler, kadna özgü bir snrlamadr. Kadnlar, bir taraftan, i$lerini yürütürken; di*er taraftan, kadnlk rollerini de yerine getirmek, sosyal beklentilere yant vermek durumundadrlar. 8$ini aile sorumluluklar ile ba*da$trma güçlü*ü, ailenin kadn i$ kadn olarak kabullenememesi durumunda daha a*r ya$anmakta, bu da i$ ba$arsn snrlandrabilmektedir. Kadnlk rollerinde aksamalar oldu*unda, yaknmalar ba$lamakta; bu ise, kadn giri$imcileri vicdanen rahatsz edebilmektedir. Kadn giri$imcilerin mikro ölçekte kalmalarnn nedenlerinden biri de, bu olabilir. Yanl$ kurulu$ yeri seçimi, kiralarn yüksek olmasndan kaynaklanmaktadr. Ba$langç sermayesinin snrl olmas, yanl$ kurulu$ yeri seçimine neden olmakta, yanl$ kurulu$ yeri seçimi de, birikimi snrlandrmakta hatta i$ yerinin devamll*n tehlikeye dü$ürmektedir. Ara$trmada veri toplama a$amas bittikten sonra, baz i$yerlerinin srf bu nedenden dolay kapand* görülmü$tür. 8$teki ba$ary snrlandran di*er nedenler arasnda; rakip saysnn fazlal*, personel sorunlar, toplumdaki kadnlar hakkndaki de*er yarglar, kira yüksekli*i ve bilgi eksikli*i gibi konularda dile getirilmi$tir. 18 kadn giri$imci bilgi eksikli*inden, 15 kadn ise toplumun kadnlar hakkndaki 70

18 olumsuz de*er yarglardan söz etmi$tir. Kadnlar, daha çok i$ ya$am, finansman sa*lanmas ve kullanlmas, resmi kurumlarla ili$kilerin yürütülmesi, satn alma konularnda bilgi eksikli*i duymaktadrlar. Kadn giri$imcilere ayrca, yeni yatrm yapp yapamadklar sorulmu$; %70 i, birikim sa*layamadklar için yatrm yapamadklarn belirtmi$tir. Bunun en önemli nedenini, makro ekonomik ko$ullara, özellikle de üst üste ya$anan 2000 Kasm-2001 Oubat ekonomik krizlere dayandrmaktadrlar. Ayrca, maliyetlerin sürekli de*i$mesi, sat$larn dü$mesi, alacaklarn zamannda tahsil edilememesi, sermaye birikimini zorla$tran hususlardr. Yeni yatrm yapanlar, bunu makine, araç-gereç alm; $ube açma; yeni ve daha büyük bir i$yerine ta$nma; satlan ürün çe$idini artrma gibi yollarla yaptklarn belirtmi$lerdir Kad7n Giriimcilere Göre Gelimeleri ve Güçlenmeleri çin Öneriler Mersinde faaliyet gösteren kadn giri$imcilere, Türkiye de kadn giri$imci saysn artrmak ve kadn giri$imcilerin geli$imini sa*lamak için neler yaplmas gerekti*i konusunda fikirleri sorulmu$tur. Çizelge 8, bu fikirlerin da*lmn göstermektedir. Kadnlardan 6 s, kadn giri$imcili*in geli$tirilmesi yolunda hiçbir $ey yaplmayaca*n beyan etmi$tir. Çizelge 8: Kad7n Giriimcili<in Gelitirilmesi çin Öneriler (n:194) Öneriler f % Kadn giri$imcileri destekleme merkezi kurulmaldr Giri$imci ruhunu körelten geleneksel yeti$tirme tarz terk edilmelidir Erkeklerin kadnlara bak$ açlar, e*itim ile, de*i$tirilmelidir ,1 60,3 43,3 Devlet kadn giri$imcili*i destekleyen ve te$vik eden politikalar uygulamaldr ,6 NOT: Birden fazla seçenek i$aretlendi*i için toplam %100 ü a$maktadr. Kadn giri$imcilerin ço*unlu*u (%68.6), saylarnn artrlabilmesi ve geli$melerinin sa*lanabilmesinin öncelikle devletin destekleyici politikalarna ba*l oldu*u görü$ünde birle$mektedirler. Kadnlarn önemli bir kesimi de, kadn giri$imcileri destekleme merkezi kurulmasn önermektedir. Ancak, baz kadnlar, böyle bir merkez kurulsa bile, i$birli*ini sa*lamadaki sorunlar nedeniyle ba$arl olamayaca*n, dolaysyla, kadnlarn kendi kendilerini geli$tirmeleri gerekti*ini dile getirmi$lerdir. Mersin deki kadn giri$imcilerin %60, giri$imcilik ruhunu körelten geleneksel yeti$tirme tarz terk edilmelidir fikrini desteklemektedir. Bu kadnlara göre; geleneksel yeti$tirili$ tarz, kadn cinsiyetçi rollerine hapsetmekte, ya$am alann çembere almaktadr. Giri$imcilik ruhu, her insanda olmayan bir yetenektir. Kadnlar içerisinde de var olabilecek bu yetene*in ortaya çkmas için, frsat e$itli*i tannmaldr. Kadnlara biçilen rolün yeniden 71

19 üretilmemesi, yeti$kinlerin (kadn-erkek) e*itilmesi gere*ini ortaya koymaktadr. Nitekim kadnlarn %43 ü, erkeklerin kadnlara bak$ açlar, e*itim ile, de*i$tirilmelidir görü$ünü desteklemektedir Giriimci Olduktan Sonra Kad7n7n De<ien Konumu Ara$trmann uygulama a$amasnda, yüz yüze görü$meler srasnda, kadnlar, giri$imci olduktan sonra, toplumdaki konumlarnn de*i$ti*inden bahsetmi$lerdir. Sk kar$la$lan bu durum nedeniyle, anket uygulamasnn yarsndan sonra, 100 kadna i$yeri açtktan sonra, toplumun ve ailenizin size bak$ açs de*i$ti mi sorusu yöneltilmi$ ve varsa, de*i$en durumlarn belirtilmesi istenmi$tir. Açk uçlu bu sorudan elde edilen veriler, içerik analizine tabi tutulmu$tur. 8çerik analizi sonunda yantlardan ikili bir snflama yaplabilmi$tir. 8lki, giri$imcili*e ba$ladktan sonra kadnn kendisine bak$ açsnn de*i$mesi; ikincisi ise, giri$imcili*e ba$ladktan sonra aile ve toplumun kadna bak$ açsnn de*i$mesidir. Çizelge 9: Giriimcili<e Balad7ktan Sonra Aile ve Toplumun Kad7na Bak7 Aç7s7 DEIM N Oran OLUMLU DE T - Güven art$ - Sayg ve itibar art$ - Taktir edilme - Söz sahibi olma (Fikrinin alnmas) 83,5 24,3 34,8 13,9 10,4 DE MED 4 3,5 OLUMSUZ DE T 15 13,0 - Kocann kskanmas 6 5,2 - Çevrenin Kskanmas Toplam ,0 Kendisine olan bak$ açsnn olumlu yönde de*i$ti*ini belirten 95 kadn giri$imcinin yantlar dört temaya ayrlabilmi$tir. Bunlar; yeteneklerin ke$fedilmesi, yeni bilgi ve beceriler edinme, özgüven art$ ve çevrenin geni$lemesi $eklinde belirlenmi$tir.yeteneklerin ke$fi; neleri yapp yapamayacaklarnn, güçlü ve zayf yönlerinin farkna varlmas olarak betimlenmektedir. Yeni bilgi ve beceriler edinme ile, ticari hayat, mü$teri ve i$letmecilik kavramlar hakknda edindikleri bilgi ve beceriler kastedilmektedir. Özgüven art$; kendilerine olan güvenle ilgiliyken çevrenin geni$lemesi mü$teri, esnaf ve sosyal çevrenin artmasyla ilgilidir. Di*er 5 kadn giri$imci çok yoruldu*u ve stres altnda kald* gerekçesi ile olumsuz de*i$ikli*e i$aret etmi$, ev hanm olmay tercih etti*ini belirtmi$tir. 72

20 Çizelge 9 dan da izlenebilece*i gibi, aile ve toplumun bak$ açsna ili$kin verilen yantlar; olumlu, olumsuz ve de*i$medi $eklinde kodlanm$ ve kelime tekrar saysndan yüzdelik hesaplamalar yaplabilmi$tir. Olumlu de*i$ikli*e i$aret eden yantlar; güven art$, sayg ve itibar art$, taktir edilme, söz sahibi olma temalarnda toplanm$tr. De*i$medi diyenler, bunu, daha önceden de çal$ma hayatlarnn olmasna ba*lamaktadrlar. Olumsuz de*i$ti diyenlerin yantlar ise, iki tema altnda toplanabilmi$tir. Bunlar; koca ile çevrenin kskanmasdr. Koca kskançl*, kendisinin ba$arl olmas ile açklanrken; çevrenin kskançl*, yine ba$arl olmas nedeniyle, akraba ve dostlarn uzakla$malar ve kocasna çal$trlmamas yönünde yaplan basklarn artmas $eklinde yorumlanmaktadr. Bu kskançlklarn ailede gerilimi artrd* da, üzülerek belirtilen bir sonuçtur. SONUÇ VE ÖNERLER Mersin de faaliyet gösteren kadn giri$imcilere göre; i$ ya$amn etkileyen faktörlerden en önemlileri $u $ekilde ortaya çkm$tr: Ki$ilik özelliklerinden; özgüven, dürüstlük, risk üstlenme ve cesaret belirtilmektedir. Bilgi ve becerilerden; i$ ya$amn, insan ili$kilerini, pazarlama ve sat$ bilme sralanmaktadr. Özellikle, verimlilik ve kalite artrma, ileti$im, finansman ve satn alma konularnda e*itimli olmalar önerilmektedir. Kaliteli i$ yapma, disiplinli çal$ma ile yenilikleri ve geli$meleri izleme ba$ary artran unsurlar olarak görülürken; makro nedenler, finansal yetersizlikler ve haksz rekabet ba$ary snrlandran en önemli faktörler olarak ifade edilmektedir. Bu faktörler, erkek giri$imciler için de ku$kusuz en önemli sorunlardr. Ancak, yüz yüze yaplan görü$melerde kadnlarn bu sorunlar çok daha a*r ya$adklar ve bu sorunlarla nasl ba$ edebileceklerini bilmedikleri görülmü$tür. 8$letmecilik bilgisi ve i$ ya$am deneyimlerinin eksik olmas, ev içi sorumluluklar bunun en önemli nedenleri olarak gösterilmi$tir. Kadn giri$imcilerin geneli, geli$melerinin kendi ki$isel çabalaryla ilgili oldu*unu kabul etmektedirler. Fakat çok yeni olduklar ticari hayatta, güçlenebilmeleri ve geli$ebilmeleri için devlet te$viki ile kendilerince kurulacak bir destek merkezinin olumlu katksnn olaca*n dü$ünmektedirler. Geleneksel yeti$tirili$ tarznn cinsiyetçi i$ bölümünü perçinle$tirdi*ini, bunun da yeteneklerini snrlandrd*n belirtmektedirler. Kz çocuklarna da erkek çocuklar kadar $ans verilmesi ve yeti$kin erkeklerin bak$ açsnn e*itimle de*i$tirilmesini, i$ kadn olarak kadnlarn kabulünü kolayla$trabilece*i dü$ünülmektedir. 8$ kadn olmak, kendisi ve toplum nazarnda kadnn de*erini artrmakta, statüsünü yükseltmektedir. 73

21 Kadn giri$imcilerin ba$arl olmalar ve geli$imlerini sa*lamak için geli$mi$ ülkelerin örneklerinden de yola çklarak, yaplabilecekler konusunda $unlar önerilebilir: 1-Birçok ülkede, politikaclarn kadnlarn i$ dünyasndaki sorunlarna e*ildikleri görülmektedir. Geli$tirilen politikalar kadn giri$imcilere e*itim olana* verme, bilgilendirme ve pazarlara giri$i sa*lamaya dönüktür. Örne*in; ABD de, i$ dünyasnda kadn inisiyatifi örgütü, kadn giri$imcilere deniz a$r ülkelerle temasa geçmelerini sa*lamakta ve ayrca, onlara ihracat konularnda bilgi vermektedir. Avustralya da ise hükümet, kadnlar ulusal ve uluslar aras düzeyde ticaret yapmalar için te$vik etmektedir. Ayrca, ba$arl ihracatç i$ kadnlarn örnek rol modeli olu$tursunlar diye desteklemektedir (OECD 1998: 30). Türkiye de de benzer politikalarn uygulanmas büyük önem ta$maktadr. Kalknmada kadn gücünden ve potansiyelinden yararlanabilmek, kaynaklarn israf edilmesini önlemek ve do*ru kararlar alnmasn sa*lamak için yönlendirme nin dahi önemli bir destek oldu*u unutulmamaldr. Bu amaçla, KOSGEB, 8GEME, Halk Bankas gibi KOB8 leri destekleyen kurumlarda, ayrca kadn giri$imcileri yönlendirecek ve bilgilendirecek masalar olu$turulabilir. Yerel düzeyde Esnaf ve Sanatkarlar Odasna ba*l bir kadn giri$imci masas, kadn giri$imcilerle birebir ili$kiye geçerek sorunlarn çözümüne, bilgi ve dan$manlk gereksinimine yardmc olabilir. 2-Kadn giri$imci saysnn yüksek oldu*u ülkelerde (örne*in; Kanada %42, ABD %40, Avustralya %31, Meksika %36), devlet te$vik politikalarnn yan sra, kadn giri$imcileri destekleyen örgütlerin de bulundu*u görülür. Örne*in; 1995 de Avustralyal 8$ Kadnlar Konseyi (ACOB) kurulmu$tur. Konseyin amac, kadn giri$imcilerle ilgili politikalar geli$tirmek, lobicilik yapmak, ilgili bilgi ve ara$trmalar yaynlamak ve ba$arl i$ kadnlarn te$vik etmektir. Amerika Birle$ik Devletleri nde Uluslararas Özel Giri$im Merkezi (CIPE), kadnlar için i$letme e*itimi programlar düzenleyerek, i$ dünyasndaki güçlerini artrmay hedeflemektedir. Hindistan da kurulan Karnataga Kadn Giri$imciler Birli*i (AWEKA), ba$arl kadn giri$imcilerin gönüllü çabalarna dayal olup; e*itim ve dan$manlk deste*i vermektedir (OECD 1998: 30). Türkiye de 2002 ylnda, Kadn Giri$imciler Derne*i (KAG8DER) kurulmu$tur. Ancak, yerel düzeyde kadn giri$imcilerin sorunlarna e*ilmede yetersiz kalmaktadr. Mersin deki kadn giri$imcilerin yars, böyle bir merkezin kurulmasna scak bakmaktadr. Kadnlar, özellikle yeni i$ alanlar, finans olanaklar konusunda yönlendirilme ihtiyac duymaktadrlar. Yerel düzeyde kurulacak bir merkez ya da dernek, bu ihtiyaca yant verebilece*i gibi, giri$imci kadnlarn kendi aralarnda bilgi ve fikir al$veri$i yapabilmelerine de olanak sa*layabilir. 74