AVRUPA BRL ORTAK TARIM POLTKASI VE TÜRK TARIMINA YANSIMALARI: BALIKESIR LI ÖRNEI

Transkript

1 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye AVRUPA BRL ORTAK TARIM POLTKASI VE TÜRK TARIMINA YANSIMALARI: BALIKESIR LI ÖRNEI ÖZET Prof. Dr. Bedriye Tunçsiper Ara.Gör. Dilek Sürekçi Ara.Gör.Elif Öznur Kan Avrupa Birli!i nde tar$msal yap$lanma, 1956 y$l$nda uygulamaya konan ve tüm aday ülkeleri kapsayan Ortak Tar$m Politikas$ (OTP) çerçevesinde ekillenmektedir. OTP nin amac$ topluluk içinde tar$m ürünlerinin serbest dola$m$n$n sa!lanmas$d$r. Bu amaçla, g$da standartlar$n$n sa!lanmas$ ve ortak bir fiyat olumas$ hedeflenmi, toplulu!a üye üreticilerin desteklenmesi ve desteklerin ise topluluk bütçesi taraf$ndan üstlenilmesi kararlat$r$lm$t$r. OTP uyguland$!$ tarihten günümüze, birli!in tar$m ihtiyaçlar$na ve d$ bask$lara ba!l$ olarak çeitli reformlarla yürütülmektedir. Türkiye de de OTP çerçevesinde, tar$m sektöründe yeniden yap$lanma ve reform çal$malar$na h$z verilmitir. Ancak, Türkiye ve AB nin tar$msal yap$s$ oldukça farkl$d$r. Türkiye de tar$msal iletmelerin önemli bir bölümü küçük ölçeklidir, verimlilik düüktür. Bununla birlikte, kurumsal ve mali düzenlemeler yeterli de!ildir. Dolay$s$yla OTP na uyumunun Türk tar$m$na zarar verece!i, AB ile rekabet edemeyece!i, Türk üreticilerin piyasadan çekilmek zorunda kalaca!$ öngörülmektedir. Çal$man$n amac$, OTP nda yap$lan reformlar$ de!erlendirmek ve OTP n$n Türk tar$m$na uygunlu!unu analiz etmektir. Çal$man$n ilk bölümünde OTP incelenmi ve bu çerçevede OTP da yap$lan reformlar analiz edilmitir. 3kinci bölümde, AB ye adayl$k sürecinde Türkiye nin temel tar$msal sorunlar$ de!erlendirilmi, OTP nin Türk tar$m$na etkileri analiz edilmitir. Çal$man$n uygulama aamas$nda anket yöntemi kullan$lm$, anketler Bal$kesir ilinde, bitkisel üretim yapan 300 çiftçiye uygulanm$t$r. Sonuçlar SPSS program$nda frekans ve yüzde da!$l$mlar$ kullan$larak analiz edilmitir. Anahtar Kelimeler: Tar$m, OTP, Türkiye de Tar$m Sorunlar$ Jel s#n#flamas#: Q10, Q18 I. GR': ORTAK TARIM POLTKASI NEREYE GDYOR? Ortak Tar$m Politikas$ (OTP) Avrupa Birli!i(AB) nin yap$lanma sürecindeki en önemli unsurlardan biri olmutur ve olmaya devam etmektedir. Roma Antlamas$ n$n 39. maddesiyle belirlenmi olan politika amaçlar$ hala geçerlili!ini korumaktad$r. Ortak pazar$n oluturulmas$nda önemli role sahip olan OTP, ilk olarak 3 temel ilkeye dayand$r$lm$t$r: pazar$n tekli!i (ortak fiyatlar ile); topluluk tercihi (de!iken vergiler ile); ve finansal dayan$ma (Avrupa Tar$msal Destek ve Garanti Fonu ile). OTP milyonlarca tüketicinin yiyecek tedarik etmenin yan$nda, tar$msal piyasalar$ dengelemekte ve çiftçilerin gelirlerini korumaktad$r. Bunlar$n yan$ s$ra, dünya ticaretinde çok önemli bir etkendir. Bu ortak politikan$n siyasi, ekonomik ve toplumsal etkileri sadece tar$mla s$n$rl$ olmay$p, pek çok alanda görülmektedir. Günümüzde de OTP, AB ortak politikalar$ içerisindeki en çok dikkat çeken ve en pahal$ politika olma ünvan$n$ korumaktad$r. Öte yandan, küreselleme ve beraberinde getirdikleri, OTP nin de!imesi yönünde ciddi bask$lar oluturmaktad$r. AB nin ticaret yapt$!$ di!er ülkelerle olan ilikilerinde sorun yaratmak ve gelimekte olan ülkelere zarar vermek ile eletirilen OTP, içerde ise tüketiciler ve vergi mükellefleri üzerinde büyük yük Bal$kesir Üniversitesi Bal$kesir Üniversitesi, Band$rma 3.3.B.F. Çankaya Üniversitesi 1

2 Avrupa Birli!i Ortak Tar$m Politikas$ ve Türk Tar$m$na Yans$malar$: Bal$kesir 3li Örne!i oluturmas$na ra!men çitçileri koruma ve k$rsal alanlar$ gelitirmede yetersiz kalmakla suçlanmaktad$r. Bu çerçevede, OTP yeni bir yakla$m üzerine kurulu ile reform sürecine girmitir y$l$nda ilk olarak uygulamaya koyulan ve 2020 de tamamlanmas$ beklenen bu reform süreci, OTP nin gelecekte alaca!$ halin temel unsurlar$n$ belirlemeye yöneliktir. Bu ba!lamda, OTP nereye gitmelidir? sorusu yan$tlanmaya çal$$lmaktad$r. Acaba OTP, k$rsal kalk$nma politikas$ yönünde mi ilerleyecektir? Yoksa küreselleme ve DTÖ bask$lar$n$ görmezden mi gelecektir? Ya da korumac$l$l$!$n maliyetlerini düürmeyi mi hedefleyecektir? OTP nin gelecekte alaca!$ yön, hem Birlik in içinden hem de d$$ndan gelen pek çok etkene ba!l$d$r. Harvey ( ) bu etkenleri dünya yiyecek talebinin artmas$, daha liberal bir küresel ticaret sistemine geçi e!ilimleri, DTÖ anlamalar$ ve uluslararas$ bask$lar, son genilemeler, baz$ sektörlerdeki piyasa dengesizlikleri, çevresel etmenlerin ve olumlu ve olumsuz etkilerini,ab mevzuat$na dahil edilmesini zorunlu hale getiren Amsterdam Anlamas$ (1999), yiyecek güvenli!i, kalitesi ve hayvan sa!l$!$na olan tüketici duyarl$l$!$ndaki art$, ve son olarak da daha çok effafl$k ve basitlemeye yönelik e!ilim olarak s$ralamaktad$r. Bu do!rultuda, AB Komisyonu, modern ve sürdürülebilir bir OTP oluturmak amac$yla bir reform sürecine girimi ve aa!$daki üç temel hedefi bu süreçte kendine öncelik olarak belirlemitir: Hem Topluluk pazar$nda hem de ihracat piyasalar$nda, AB tar$m sektörünün rekabet gücünü sa!lamak; K$rsal kalk$nma ve yerlemenin korunmas$na ve gelimesine katk$da bulunacak tar$mc$l$k yollar$n$ tevik etmek; Çiftçilerin geçinmesini garanti alt$na almak ve k$rsal ekonominin gelimesini desteklemek. 1 OTP için uzun vadeli bir vizyon oluturmay$ hedefleyen bu çal$mada, ilk olarak tarihi ve içeri!i ile geçmiteki reform süreci incelenecektir. Ard$ndan u anki OTP nin üzerindeki bask$lar ve bunlar$n gelece!e dönük projeksiyonlar$ tart$$lacakt$r. Ard$ndan halen devam etmekte olan reform süreci çerçevesinde OTP nin gelecek yap$lanmas$n$n temel etmenleri belirlenecektir. I.1. Dünden Bugüne OTP ve Reform OTP uzun y$llar boyunca de!iime direnmitir. Josling ve Babinard (1999:2) taraf$ndan da ifade edildi!i gibi; 1984 y$l$nda uygulan$lmaya balanan süt kotalar$ d$$nda, OTP n$n temel araçlar$ ilk otuz y$l$ içeren uygulama sürecinde ( ) hemen hemen hiç de!imemitir. Çok say$da küçük de!iikler, yeniletirmeler ve kar$$k düzenlemelere eklenmi olsa da, bunlar$n hiçbiri 1992 y$l$nda balat$lan ve halen sürdürülmekte olan, OTP çehresinin tamam$n$ de!itirmeyi ve böylelikle politikan$n gelece!ini belirlemeyi hedefleyen reform sürecini oluturan reformlar niteli!inde olamam$t$r. I.1.2. Reformun Geçmi3i Geleneksel OTP, asgari müdahale fiyatlar$ veya asgari üretici fiyatlar$ uygulamalar$ ile üretici fiyatlar$n yüksek tutulmas$n$ hedeflemekteydi (Goodison, 2001:2). Yüksek fiyatlar üretimi art$r$rken, yerel talebi azaltmakta, böylelikle de yüksek fiyatl$ üretim fazlas$n$n olumas$na sebep olmaktayd$. Bu fazla ya saklan$lmak ya da uluslararas$ piyasalarda sat$lmak zorunda kal$n$yordu. Bu yöntemlerin her ikisi de çok büyük kamu 1 Avrupa Birli!i Tar$m Genel Müdürlü!ü belgesi için l!tfen bak$n$z: 2

3 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye maliyetleri do!urmaktayd$. Bu sebeple, 1991 y$l$nda, üretim fazlas$n$n yol açt$!$ sürekli artan saklama ve elden ç$karma maliyetlerinin yükünden kurtulmak ve Uruguay Roundu Çok tarafl$ Ticaret Müzakereleri nin sonuçlar$na uyum sa!lamak amac$yla, reform karar$ al$nd$. I.1.3. Reformun Yönü OTP sindeki ilk temel de!iim 1992 MacSharry reformlar$ ile gerçeklemitir. Bu reformun çekirde!ini, tah$l müdahale fiyat$nda yap$lan ve üç y$ll$k bir süreci kapsayan yüzde 30 luk indirim ile birlikte et ve ya! ürünlerine uygulanan daha dar kapsaml$ kesintiler oluturmutur.destek fiyatlar$ndaki bu indirimler, tah$llar için hektar ba$na yap$lan ödeme ve büyükba hayvanlara yap$lan prim ödemelerinin art$r$lmas$ ile telafi edilmitir reformlar$ ekilebilir alanlarda set-aside plan$ ad$ verilen, Komisyon un bu alanlar$ s$n$rlama ve bu alanlardaki üretim fazlas$n$ kontrol etme yetkisi veren bir uygulamay$ da içermektedir. Ayr$ca, üretim kapasitesini azaltmak ve tar$m alanlar$n$n yap$s$n$ gelitirmek amac$yla uygulamaya konulan erken emeklilik plan$, tar$msal çevre plan$ ve ormanlat$rma plan$ gibi düzenlemeler de reformun kapsam$nda yer almaktad$r. MacSharry reformlar$, ilk kez olarak, kay$plar$na kar$l$k çiftçilerin do!rudan ödeme yoluyla tazmin edilmesine dayal$ olarak baz$ temel mallar$n destek fiyatlar$n$n düürülmesi uygulamas$n$ balatm$t$r. Bu uygulama daha sonraki OTP reformlar$n$n da ana modelini oluturacakt$r. MacSharry reformlar$n$n bir di!er önemli özelli!i ise 1994 GATT Uruguay Round unun getirdi!i de!iiklikleri hem önceden sezinlemi hem de uyum sürecini kolaylat$rm$ olmas$d$r. Reformlar ihracat desteklerindeki ve desteklenen ürünlerin say$s$ndaki azaltmalar ile Tar$m Anlamas$ n$n öngördü!ü yerli tar$m deste!ini k$sm$t$r. Bunlara ek olarak, içlerinde OTP taraf$ndan s$kça kullan$lan de!iken vergilerinde bulundu!u çeitli tarife d$$ ithalat uygulamalar$ tarifelere çevrilmitir. Ancak, MacSharry reformlar$nda yer alan do!rudan tazminat ödemeleri mavi kutu kapsam$nda kalm$t$r. 2 Josling ve Babinard (1993:2) reformlar$n içerdeki önemini mal fiyatlar$yla sa!lanan tar$m deste!inden daha düük fiyatl$ ancak do!rudan ödemeli deste!e geçii sa!lamak olarak vurgulamaktad$r. Öte yandan, uluslararas$ anlamda ise MacSharry reformlar$ AB nin Uruguay Round unda tart$$lan tar$m ticareti politikalar$na uyumunu ve böylelikle müzakerelerin tamamlanmas$n$ mümkün k$lm$t$r y$l$nda düzenlenen Madrid Avrupa Konseyi toplant$s$nda, Komisyon yeni üyelere yeni Tar$m Stratejisini sunmutur. Yeni strateji raporu OTP nin 1992 y$l$nda balayan reformuna dayal$ ancak Avrupa k$rsal toplumunun ihtiyaçlar$na daha çok yer veren bir ekilde uyarlanmas$n$ öngörmektedir. 3 Ard$ndan Kas$m 1996 da, Komisyon ilk Uyum Raporunu sunmutur. Raporda kurumsal fiyatlar$n ve bütünletirilmi, çok sektörlü bir k$rsal kalk$nma yakla$m$n$n önemine dikkat çekilmitir. Avrupa Birli!i nin ekonomik potansiyelini ve k$rsal alanlar$n çevresel de!erlerini gelitirmesi, k$rsal istihdam$ korumas$ tavsiye edilmitir. Temmuz 1997 de Komisyon, Gündem 2000 ad$ verilen ve Avrupa Birli!i nin gelece!ini planlayan bir tasar$ ortaya koymutur. Tasar$ tar$m politikas$n$n amaçlar$n$ yeniden ekillendirmi, çevresel politikalar$n ve çok-fonksiyonelli!in önemini vurgulam$t$r. Tar$m politikas$ndaki de!iiklikler MacSharry reformlar$n$n ana çizgisinde devam etmi, ancak içeri!i geniletilmi ve derinletirilmitir. Ayr$ca, temel mallara ait AB iç fiyatlar$nda daha ileri indirimler yap$lmas$ ve fiyatlar$n dünya fiyatlar$na yaklat$r$lmas$; do!rudan ödeme sistemi arac$l$!$yla çitçilerin kay$plar$n$n tazmin edilmesi öngörülmütür. 2 Mavi kutu kapsam$nda olan uygulamalar DTÖ nün getirdi!i düzenlemelerin d$$nda b$rak$lm$t$r Aral$k 1995 tarihli Madrid Avrupa Konseyi ninde al$nan kararlar için bak$n$z: 3

4 Avrupa Birli!i Ortak Tar$m Politikas$ ve Türk Tar$m$na Yans$malar$: Bal$kesir 3li Örne!i Gündem 2000 paketi bütünletirilmi k$rsal kalk$nma politikas$n$n OTP nin ikinci aya!$ olmas$ fikrini ortaya ç$karm$t$r. Bu do!rultuda, MacSharry reformlar$na ek olarak en az gelimi bölgelere fark giderici yard$mlar uygulamaya konulmutur. Jacquet (2003:24) ünde iddia etti!i gibi, bu Gündem 2000 in MacSharry II olarak da adland$r$lan tar$msal bölümünde yer alan bu reformlar, AB ye ileriki DTÖ müzakerelerinde esneklik sa!laman$n yan$nda, yeni üyelerin giriini de kolaylat$rm$t$r y$l$nda Avrupa Komisyonu taraf$ndan sunulan Ara Dönem De!erlendirmesi, OTP ile ilgili temel ö!elerinin aras$nda Gündem 2000 yakla$m$n$n çeitli mallara uygulanan piyasa önlemlerinde kullan$lmas$na devam edilmesi, decoupling ad$ verilen düzenlemeler ile ödemelerin üretim ile ba!$n$n kesilmesi ve Çiftlik Baz$nda Tek Ödeme sistemine geçilmesi, yiyecek güvenli!i, hayvan sa!l$!$ ve refah$, k$rsal alanlar$n$n güçlendirilmesinde kullan$lacak olan kalk$nma önlemlerinin AB standartlar$na uymamas$ durumunda do!rudan ödemelerin k$s$lmas$n$ öngören Çapraz Uyum ilkesinin benimsenmesi, modulasyon sistemiyle kaynaklar$n 1.aamatan 2.aya!a aktar$lmas$ ve OTP harcamalar$n$n planlanan$n d$$na ç$kmamas$n$ öngören finansal bir disiplin mekanizmas$ yer almaktad$r. Gersfelt ve Jensen (2004:5) bu Ara Dönem De!erlendirmesi nin en kökten ve yarat$c$ unsurunun ödemelerin üretim ile ba!$n$n kesilmesi oldu!unu iddia etmektedir. Bu sistem ile daha evvelden alan ve hayvan ba$na verilen prim ödemeleri (tah$llar, bitkisel ya!lar ve proteinli ürünler ile s$!$r, dana, koyun, keçi ve süt gibi), 2005 y$l$ndan itibaren çiftlik baz$nda tek ödemelere çevrilmitir. Birkaç istisna d$$ndaki tüm tar$msal faaliyetleri kapsayan bu ödemeler, iyi tar$msal artlarda tutulan tüm çiftliklere yönelik olarak düzenlenmitir. 5 Özetlemek gerekirse, OTP büyük de!iimlere u!ram$t$r. Bunlar$n en sonuncular$ Gündem 2000 reformu ve Haziran 2003 ile Nisan 2004 Ara Dönem De!erlendirilmeleri dir. May$s 2004 te Doha Kalk$nma Turu Anlamas$ n$n öngördü!ü ihracat desteklerinin kald$r$lmas$ ve di!er uygulamalar ile reform sürecinde önemli bir aama daha kaydedilmitir. OTP nin içinde bulundu!u de!iim süreci, politikan$n gelecekte alaca!$ yönü net bir ekilde ortaya koymaktad$r. 3lk göze çarpan unsurlardan biri 1992 y$l$nda yüzde 35 ile balat$lan ve giderek azalan oranlarda da olsa günümüze kadar devam eden fiyat indirimleridir. Bu indirimler toplam tazminatlar ile telafi edilmeye çal$$lm$t$r. Girdi ve ç$kt$lar$n birbirlerinden ayr$lmas$ ilk aamalarda s$n$rl$ olarak, üretimden ba!$ms$z ödemelerin kullan$lmas$ ile hemen hemen tamamlanm$t$r y$l$nda balat$lan modülasyon ve çapraz uyum düzenlemeleri günümüz ve gelecek OTP sinin önemli unsurlar$ haline gelmitir.otp nin en son ve en önemli yeniliklerinden olan tar$msal çevre önlemleri, bu politikan$n artan tüketici ve çevresel endielere cevap vermesini hedeflemitir. Ancak, tümüyle bak$ld$!$nda reformlar hala istenilen düzeyin çok gerisindedir. Baar$l$, rekabetçi ve sorumlu bir OTP için tüm üretim bazl$ destek ve korumalar$n kald$r$lmas$, piyasa d$$ önlemlerin hedeflenmesi, çevresel sorunlar$n s$n$fland$r$lmas$ ve çiftlik baz$nda tek ödeme sisteminin zaman içerisinde azalt$lmas$ ve hatta tamamen terk edilmesi gerekmektedir. Bir sonraki bölümde, OTP reformunun daha da öteye götürülmesi için olan bask$lar ve bunlar$n gelece!e dair öngörüleri tart$$lmaktad$r. 4 Gündem 2000 ile ilgili daha detayl$ bilgi için bak$n$z: 5 Ara Dönem De!erlendirmesi ile ilgili daha detayl$ bilgi için bak$n$z: 4

5 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye I.2. Gelecekteki OTP nin Temel Belirleyicileri ve Olas# Etkileri OTP politikas$n$n de!imesi yönünde olan bask$lar temelde bütçe k$s$tlar$ndan, en son genilemeden, k$rsal kalk$nmaya verilen artan önemden, DTÖ ticaret müzakereleri ile gelen küresel bask$lardan ve basitlemeye yönelik gereklilikten olumaktad$r. Önümüzdeki bölümde bu etkenlerin her biri teker teker ele al$nacak; sorunlar$, çözüm önerileri ve gelecek OTP ye etkileri bak$m$ndan incelenecektir. I.2.1. Bütçe Bask#lar# Tar$msal harcamalar$n büyüklü!ü ve bütçe üzerindeki etkileri konusu her zaman çeitli tart$malara sahne olmutur y$l$nda haz$rlanan raporda bütçe harcamalar$n$n Topluluk bütçesinin kaynaklar$ndan daha h$zl$ artt$!$na de!inilmesi bu endieleri kan$tlamaktad$r (Fennell, 1997: 165). Öte yandan, AB igücünün yaln$zca yüzde 5.2 sini istihdam eden tar$m sektörünün, OTP çerçevesinde bütçe içindeki pay$ neredeyse yüzde 50 dir. Josling ve Babinard (1997:7) 1992 reformlar$ ile birlikte bütçe bask$lar$n$n gelecekte ekil de!itirece!ini savunmaktad$r. Deste!in maliyetinin tüketiciden vergi mükelleflerine geçmesi ile birlikte, Komisyon k$sa dönemde tar$msal bütçeyi art$rmay$ ve uzun dönemde ise AB tar$msal finansman$n$ k$s$tlamay$ hedeflemektedir. Ancak, bahsi geçen destek do!rudan ödeme eklinde oldu!u için OTP bütçesinin gelecekte art$r$lmas$ pek olas$ görünmemektedir. Josling ve Babinard taraf$ndan vurgulanan bir di!er konu ise yeni üyelerin uyumunu sa!lamak için yap$lacak reformlar$n masraflar$n$n da gelecek OTP bütçesini olumsuz etkileyece!idir. Durumu daha da kar$$k hale getiren bir di!er gelime ise, bütçeye net olarak katk$da bulunan 6 üye ülkenin Komisyon un haz$rlad$!$ndan daha küçük bir bütçe için bast$r$yor olmalar$d$r. Bunu elde etmeleri halinde, OTP fonlar$n$n da bu k$s$tlamadan kaçmas$ mümkün olmayacakt$r te bu bahsi geçen meselelere de!inen bir OTP reformu düzenlenmitir. Bu de!iikliklerin etkisi ancak önümüzdeki bütçe döneminde ortaya ç$kacakt$r. Taslaklar harcamalarda art$ öngörmekle birlikte, döneminde OTP harcamalar$n$n AB harcamalar$n$n yüzde 29 una düece!ine ve 2013 y$l$nda bu rakam$n yüzde 26 ya gerileyece!ine iaret etmektedir y$l$ndaki yüzde 65 lik ve 2006 daki yüzde 45 lik rakamlarla kar$lat$r$ld$!$nda fark net olarak görülebilir. Komisyon un yeni haz$rlad$!$ Finansal Perspektif raporunda bütçenin yeni üye ülkelerin uyumu için yüzde 35 art$r$lmas$ planlan$rken, tar$msal bütçede bir art$ yap$lmayacakt$r. Bu da mevcut Ülkelerin pay$na düen fonlar$n yeni üye ülkelerin girmesiyle dümesine neden olacakt$r reformlar$ OTP nin iki aya!$n$ birbirinden ay$rm$t$r. 1.Aama çiftçilere do!rudan ödeme yap$lmas$n$ öngörmektedir. 2.Aama ise tar$m$ kamu mallar$ tedarikçisi olarak ve k$rsal alanlar$n kalk$nmas$na etkin bir araç olarak desteklemektedir. Bu iki aama için ayr$lan bütçe paylar$ gelecek politikan$n gidiat$na dair bir ipucu daha içermektedir. Buna göre, her ne kadar Aama 1 e ayr$lan bütçenin 2013 y$l$na kadar sabit kalmas$ planlansa da, bu aama için ayr$lan pay di!erinin yakla$k 5 kat$d$r. OTP nin gelece!ini belirleyebilecek bask$lardan birisi de OTP bütçesinde k$s$tlamaya gidilmesinde $srarc$ olan 3ngiltere den gelmektedir. 3ngiltere tüm fiyat desteklerinin, ihracat ödemelerinin ve tüketim teviklerinin kald$r$lmas$n$, ve bu fonlar$n arat$rma ve gelitirmeye aktar$lmas$n$ talep etmektedir. Bu çerçeveden bak$ld$!$nda, 6 Rakamlar Finansal Perspektif raporundan al$nm$t$r. Daha fazla bilgi için bak$n$z: 5

6 Avrupa Birli!i Ortak Tar$m Politikas$ ve Türk Tar$m$na Yans$malar$: Bal$kesir 3li Örne!i OTP nin gelecekte AB bütçesi içindeki öneminin azalaca!$n$ ve piyasa desteklerinden çok k$rsal kalk$nma odakl$ bir politika haline getirilece!ini söylemek mümkündür. I.2.3. Geni3lemeye Dair Bask#lar 1 May$s 2004 tarihinde on yeni ülkenin kat$l$m$yla gerçekleen genileme Avrupa Birli!i aç$s$ndan büyük önem ta$maktad$r. Bu genileme ile birlikte siyasi istikrar ve güvenlik art$r$lm$, Birli!in iç Pazar hacmi 380 milyondan 454 milyona ç$km$t$r. Bu geni pazar Avrupa tar$m$ ve beraberinde Ortak Tar$m Politikas$ için yeni f$rsatlar anlam$na gelmektedir. Yeni üye ülkelerin çiftçileri bu ortak pazara, daha istikrarl$ fiyatlarla ve artan olanaklarla kat$lm$lard$r. OTP, bu çiftçilere do!rudan gelir deste!i ve k$rsal kalk$nma için fon sa!lamaktad$r. Öte yandan, genileme süreci OTP n$n ve Avrupa tar$m$n$n gelece!i için önemli birtak$m zorluklar$ da beraberinde getirmektedir. Josling ve Babinard (1999:12) yeni ülkelerin OTP ye dahil edilmesi ve GATT ticaret anlamalar$na uyumlar$n$n büyük bir maliyet getirece!ini, bunun günümüz OTP s$n$n sürdürülebilirli!ini tehlikeye att$!$n$ iddia etmektedir. Komisyon, bu olas$l$!a kar$l$k, ilk olarak OTP n$n gözden geçirilmesi gerekti!ine karar vermitir. Öte yandan, genileme süreci sonras$na bak$ld$!$nda, Merkez ve Do!u Avrupa Ülkeleri (MDAÜ) tar$msal ç$kt$lar$nda düüler yaam$, besin ve tar$msal mallar$n net ithalatç$s$ haline gelmilerdir. Yine de, bu ülkelerdeki tar$m$n a!$rl$!$, di!er AB üyesi ülkelerle aralar$ndaki tar$msal koruma, fiyat, düzenleme ve uygulama farkl$l$klar$, OTP n$n gelece!i aç$s$ndan ciddi soru iaretlerini beraberinde getirmektedir. Genilemenin AB bütçesi üzerindeki etkisi ele al$nd$!$nda, bu sürecin OTP bütçesi için de en önemli bask$y$ oluturdu!unu söylemek mümkündür. Aama 1 fonu sabit olmas$na ra!men, OTP fonu almaya hak kazanan çiftçilerin say$s$ ciddi ekilde artm$t$r. Genileme, AB tar$msal üretimin hacmini daha da art$rm$t$r. Tüm bu faktörler göz önüne al$nd$!$nda, genilemenin AB bütçesine yükü 16 milyar Euro yu bulmutur. Yeni üye ülkelerin tar$m ve k$rsal kalk$nmalar$na büyük miktarda fonlar aktar$lm$t$r. Bütçeden yeni ülkelere ayr$lan fonlar$n yüzde 30 unu tar$m, yüzde 40 $n$ ise k$rsal kalk$nma alanlar$ içindir. Bütçe k$s$tlamalar$n$n yan$ s$ra, genileme süreci OTP nin gelece!i için baka birtak$m problemleri de beraberinde getirmektedir. Josling ve Babinard (1999:15) MDAÜ lerinde tar$m$n a!$rl$!$n$n eski üyelerdekine nazaran daha yüksek oldu!unu, ekonomik reformlar$n ilk etkileri sona erdi!inde, bunun daha da artaca!$n$ öne sürmektedir. Buna ek olarak, MDAÜ lerin OTP nin temel ürünlerinin net üreticisi olduklar$n$, bu ürünlerin ithalat$n$n iç üretimin yerini alaca!$n$, sat$n al$nd$ktan sonra ya saklan$laca!$n$ ya da ihracat deste!iyle ihraç edileceklerini savunmaktad$rlar. MDAÜ lerin ihracat miktarlar$ art$nca, bu ülkelerin ithal korumac$ politikalara yönelmesi de söz konusu olabilir. Bu AB nin kendi destekli ihracat hacmine ciddi s$n$rlar getirilmesi, ve DTÖ uyumlamalar$n$n gerçekletirilmesi yönünde daha büyük bask$lar gelmesi anlam$na gelebilir. Bunlar$n yan$ s$ra, rekabet artacakt$r (Fennel, 1997:43). Özet olarak, 2004 ve 2007 genilemeleri salt AB çitçilerinin say$s$n$ de!il, ihtiyaçlar$n$ da de!itirmitir. MADÜ lerin birli!e girii ile birlikte, önceki 15 üyede olmayan birtak$m tar$msal sorunlar ve ihtiyaçlar ortaya ç$km$t$r. Jacquet (2003:24), genilemenin temel etkisinin bütçe üzerinde olaca!$n$, ancak bunlar beraberinde toplumsal ve ticari olumsuzluklar$ da gündeme getirecektir. Gelecek OTP nin bu ve benzeri faktörleri göz önünde bulundurmas$ gerekmektedir. 6

7 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye K#rsal Kalk#nma Qu anki k$rsal kalk$nma politikas$, bir di!er ad$yla yeni Aama 2, Ajanda 2000 reformu ile ortaya ç$km$, ve ondan beri AB nin temel önceliklerinden biri olmutur. K$rsal politikaya verilen önemdeki art$, kendisini OTP nin gelecek bütçesinde de göstermektedir. Komisyon Finansal Perspektifi nde k$rsal kalk$nma için 88.8 milyar Euro luk harcama önermitir. Bu rakam k$rsal kalk$nma bütçesinde yüzde 25 lik art$ anlam$na gelmektedir. AB-15 ülkelerinin pay$na düen miktar yüzde 8 düerken, yeni üye ülkelerin pay$ ise yüzde 25 artmaktad$r. Komisyon, yeni k$rsal politikan$n OTP nin gelece!indeki en belirgin etkilerini hali haz$rdaki tüm muamelelerin tek bir fon ve uygulama alt$nda (Avrupa Tar$msal K$rsak Kalk$nma Fonu) toplanmas$, AB nin temel öncelikleriyle uyum ve koordinasyon içinde olan yeni bir stratejik yakla$m belirlenmesinin oldu!unu belirtmitir. Buna ek olarak, daha güçlü ve birletirilmi bir gözetleme, de!erlendirme ve raporlama mekanizmas$ oluturulmutur. Bu yeni çerçevede üye ülkelerin politika sahas$ geniletilmeye çal$$lm$, kendi spesifik önceliklerine göre önlem ve uygulamalar yapabilmeleri mümkün k$l$nm$t$r. Üye ülkeler ile Komisyon un k$rsal kalk$nma konusundaki rol ve sorumluluklar$ daha iyi belirlenmitir. 7 Bu çerçeveden bak$ld$!$nda, çok-fonksiyonluluk, çok-sektörlülük ve verimlilik yakla$mlar$na dayand$r$lan k$rsal politikan$n, AB tar$m politikas$n$n gelece!ini belirleyen en önemli etmenlerden biri olaca!$ aç$kt$r Küresel Bask#lar:DTÖ Son DTÖ raporlar$ndan birine göre, AB uluslararas$ rekabete sekte vererek ve baz$ mallar$n gere!inden fazla miktarda üretilmesine sebep olarak, serbest ticareti k$s$tlamaktad$r. Piyasa müdahalesiyle sa!lanan yüksek fiyatlar, ithalat engelleri, ihracat ve üretim tevikleri ile desteklenen AB çiftçilerinin düük maliyetli üretim fazlalar$, di!er ülkelerin ticaret pazarlar$n$ zora düürmektedir. DTÖ Doha Kalk$nma Turu nun amac$ bu desteklerin kesilmesi ve tar$msal korumalar$n ortadan kald$r$lmas$d$r. AB, çok yak$n zaman içinde ihracat desteklerini tamamen kesmek zorunda kalacakt$r. Ancak iç desteklerinin ço!unu 2003 reformlar$ ile birlikte izin verilen yeil kutuya kayd$ran AB, çiftçilerine verdi!i desteklerde çok büyük de!iiklik yapmak zorunda kalmam$t$r. OTP reformu, Doha Turu nun ortaya ç$kard$!$ de!iikliklerinden biri olan Mavi Kutu kapsam$ndaki desteklerin k$s$lmas$ ve ortadan kald$r$lmas$n$ öngörmütür. Bu öngörüden yola ç$k$larak düzenlenen ba!$ms$z ödemeler, do!rudan tar$m deste!inin ço!unun Yeil Kutu kapsam$na girmesine olanak sa!lam$t$r. Bu ödemeler OTP reformuna tamamen dahil edilmeli, ve tüm piyasa destekleri ortadan kald$r$lmal$d$r. House of Lords (2005:38) e göre Doha turu u anki haliyle sonuçlanmas$, AB bütçesi için yararl$ bir etkide bulunacakt$r. AB nin ihracat desteklerinden men edilmesi durumunda, bütçede 1,5-3 milyon Euro luk tasarruf sa!lanmas$ mümkün olabilecektir. Öte yandan, bu tasarruflar ihracat desteklerinin kald$r$lmas$ ve ithalat tarifelerinin azalt$lmas$ndan zarar görenlere tazminat ödemesi yap$lmas$ halinde yok olacakt$r. Bu ba!lamda, AB, Doha görümelerinden baar$l$ bir sonuç alabilmek için daha çok çaba göstermelidir. Desteklerin k$s$lmas$ ve daha serbest bir ticaret ortam$ sa!lanmas$ için gerekli siyasi irade gösterilmelidir. Nitekim, OTP reformu AB nin bu yönde bir politika izledi!ine bir kan$t olarak görülebilir. 7 Bu bilgiler ve yeni k$rsal kalk$nma politikas$ ile ilgili daha geni bilgi için lütfen bak$n$z: 7

8 Avrupa Birli!i Ortak Tar$m Politikas$ ve Türk Tar$m$na Yans$malar$: Bal$kesir 3li Örne!i Çevre ve Tüketicilere Dair Bask#lar AB nin, ilk bataki önceli!i, üretkenli!i ve çiftlik gelirlerini art$rmak ile piyasalar$ stabilize etmekti. Tar$msal faaliyetlerin çevreye olan etkilerine çok az önem veriliyordu. Y$llar geçtikçe, çevresel meselelere verilen önem artmaya balad$. Beinci Çevresel Hareket Program$ (1992) ile balayarak, çevresel politikalar OTP nin önemli aamalar$ndan biri haline gelmitir ve bu gelecekte de böyle devam edecek gibi görünmektedir. Josling ve Babinard (1999:18) Avrupa tar$m modelinin iki aç$dan güçlendirilmesi gerekti!ini ifade etmektedir. Birincisi, çiftçilere verilen desteklerin çevresel hizmetlerin sa!lanmas$na yap$lan katk$lara ba!lanmas$d$r. 3kincisi ise, Avrupa n$n k$rsal miras$n$n korunmas$, yaan$labilir bir k$rsal çevrenin sa!lanmas$ ve k$rsal kalk$nman$n OTP nin ikinci temel aya!$ haline getirilmesidir. Avrupal$ çiftçiler çevresel meseleleri dikkate almak, bu do!rultuda üretim yapmak ve sorumluluk ta$mak yönünde desteklenmektedirler. Tüketici güvenli!i konusunda ise, Komisyon gelecekteki OTP nin yiyecek güvenli!i konusundaki artan duyarl$l$!a cevap verecek ekilde düzenlenmesi gerekti!ine karar vermitir. Önümüzdeki y$llarda, tar$msal-çevre (agri-environmental) önlemleri OTP içerisinde daha büyük paya sahip olacakt$r. Bu alan için bütçe art$r$lacakt$r. Komisyon, tar$m$n tüketici tercihlerindeki, piyasa politikalar$ndaki ve ticaret kurallar$ndaki de!iikliklere daha duyarl$, k$rsal kalk$nma politikalar$na daha çok önem veren, ve toplumun artan çevresel hizmetlerine cevap verebilecek bir yönde de!itirilece!ini öngörmektedir. Özetle, gelecek tar$m politikas$ çevre ve sa!l$k meselelerini daha çok kapsayan, kat$l$mc$lar$n kamu düüncesine daha çok önem verdi!i bir ekil halini almaktad$r. Siyasilerin yan$nda, toplumun çevresel duyarl$l$klar$ giderek artmakta ve ciddi sonuçlar do!urmaktad$r. Art$k, tar$msal-besin (agri-food) sektörü bu ve benzeri de!iimleri dikkate alarak hareket etmek zorundad$r Sadele3tirmeye Dair Bask#lar Ortak Tar$m Politikas$ oldukça karma$k bir yap$dad$r. Çiftçilerin yan$nda, genel kamuda da bu anlama güçlü!ü yanl$ anla$lmalara sebep olabilmektedir. Bu sebeple de OTP nin sadeletirilmesi yönünde ciddi bask$lar olumutur. Bu bask$lara cevaben Tar$m ve K$rsal Kalk$nma Genel Müdürlü!ü taraf$ndan ilk olarak 1992 y$l$nda balat$lan sadeletirme çal$malar$na günümüzde de artarak devam edilmelidir. Bu düzenlemelerin amac$ mevzuat$n hem Birlik hem de ülkeler düzeyinde daha anla$labilir, kolay uygulanabilir ve böylelikle daha etkin hale gelmesini sa!lamakt$r. 8 Bu çerçeveden bak$ld$!$nda, gelecek OTP nin de çok daha sade ve effaf hale gelece!ini söylemek mümkündür. I.3. Ortak Tar#m Politikas#n#n Gelecekteki Yönü OTP yukar$da bahsetti!imiz bask$lar yönünde de!imeye devam etmektedir. Bütçe meselesi genelde ço!u ülkeyi tedirgin eden faktörlerin ba$nda yer almaktad$r. Genilemenin beraberinde getirdi!i sorunlar da gelecek yap$lanma için önem arz etmektedir. DTÖ turlar$ ve anlamalar$ da OTP de yeni düzenlemeler gerektirmektedir. Çevre ve besin güvenli!i endieleri de OTP nin yeniden yap$land$r$lmas$nda di!er etkin faktörler haline gelmilerdir. Bunlara ek olarak, k$rsal kalk$nma ve k$rsal ekonomi yaratma gelecek tar$m politikas$n$n ikinci önemli aya!$ haline gelmitir. 8 Daha iyi düzenleme insiyatifi hakk$nda detayl$ bilgi için lütfen bak$n$z: better_regulation/simplification.htm 8

9 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Halen devam etmekte olan reform süreci ve yukar$da bahsetti!imiz bask$lar göz önüne al$nd$!$nda, Ortak Tar$m Politikas$ n$n gelecekteki rotas$n$n temelinde yer alacak faktörleri aa!$daki gibi özetleyebiliriz: 9 1. Rekabeti destekleyici düük kurumsal fiyatlar Pazar destek fiyatlar$ yava yava düürülerek Avrupal$ çiftçilerin dünya pazar$ fiyatlar$yla daha yak$n temas haline getirilmesi, böylelikle rekabet güçlerinin art$r$lmas$ yönünde tevik edilmeleri hedeflenmektedir. Bu hem iç talepte hem de ihracat miktarlar$nda olumlu sonuçlar do!uracakt$r. Ayn$ ekilde, yeni üye ülkelerin entegrasyonu sürecini de kolaylat$rmas$ beklenmektedir. Ticaret bozucu destek ve koruma önlemlerinin tamamen kald$r$lmas$ DTÖ anlamalar$n$n da temel artlar$n$ oluturmaktad$r. Böylelikle, piyasa mekanizmas$na dayal$, hem AB hem de di!er ülkeler için daha faydal$ bir sistem oluturulmas$ mümkün olabilecektir. 2. Tar$m toplulu!u için daha iyi yaam koullar$ Kurumsal fiyatlardaki indirimler, do!rudan yard$m ödemeleri ile tazmin edilmektedir. Bu ekilde çiftçilere daha iyi yaam koullar$n$n sa!lanmas$ hedeflenmektedir. Bu yard$m ba!$ms$z ödemeler arac$l$!$yla gerçekletirildi!inden, DTÖ nün Yeil Kutu kapsam$nda izin verilen önlemlerden biridir. Bu ba!$ms$z ödemeler sayesinde AB hem iç deste!ini merulat$rmakta hem de k$rsal toplulu!u için daha iyi ve adil yaam koullar$ sa!lama imkan$ bulabilmektedir. 3. Avrupa Birli!i nin uluslararas$ ticaretteki konumunun güçlendirilmesi Daha iyi piyasa yönelimi ile birlikte yeni üye ülkelerin entegrasyonu h$zlanmakta ve AB nin DTÖ uyumu artmaktad$r. AB örgütün anlamalar$na daha çok uyum sa!lamaya çal$maktad$r. Bu da OTP nin gelece!ini belirleyecek temel etkenlerden biridir. 4. Kaliteye a!$rl$k verme Gelecek OTP artan tüketici endielerine, çevre korunmas$ ve hayvan refah$ gibi sorunlara cevap verecek ekilde yap$land$r$lmaktad$r. 5. Çevresel hedeflerin OTP ye entegre edilmesi Üye ülkeler kendi uygun gördükleri çevresel önlemleri almak zorundad$rlar. Bunu yaparken üç yol izleyebilirler. Birincisi, k$rsal kalk$nma program$nda yer alan tar$m-çevre önlemlerini uygulamaktad$r. 3kincisi, çevresel meselelere önem veren uygulamalar$ kullanan piyasa aktörlerine do!rudan ödemeler yoluyla tevik vermektir. Üçüncü olarak ise, bu ödemeleri spesifik birtak$m çevresel artlar$n sa!lanmas$na ba!lamakt$r. 6. Yeni k$rsal kalk$nma çerçevesi: OTP nin 2.Aya!$ Yeni k$rsal kalk$nma politikas$ Avrupa n$n k$rsal alanlar$n$n gelece!i için tutarl$ ve sürdürülebilir bir çerçeve öngörmektedir. Bu yeni politikan$n temel ilkeleri sorumluluklar$n da!$t$lmas$ ve programlar$n üye ülkelerin özel ihtiyaç ve isteklerine göre ayarlanabilecek esneklikte olmas$d$r. Paketin üç temel hedefi daha güçlü bir tar$m ve ormanc$l$k sektörü 9 Tart$ma Avrupa Komisyonu nun The CAP refrom-a policy for the future isimli yay$n$ndan hareketle yap$lmaktad$r. Daha detayl$ bilgi için lütfen bak$n$z: 9

10 Avrupa Birli!i Ortak Tar$m Politikas$ ve Türk Tar$m$na Yans$malar$: Bal$kesir 3li Örne!i oluturulmas$, k$rsal alanlar$n rekabet güçlerinin art$r$lmas$ ve Avrupa n$n çevresel miras$n$n korunmas$d$r. 7. 3darenin da!$t$lmas$ (decentralization) Do!rudan ödemelerin bir k$sm$ ulusal finansal zarflar halinde da!$t$lmaya balanm$t$r. Burada amaç, üye ülkelerin kendi inisiyatiflerini kullanarak kaynaklar$ özgür bir ekilde tahsis etmelerini sa!lamakt$r. 8. Sadeletirme OTP reformu pek çok alanda sadeletirmeyi öngörmektedir. Komisyon un amac$ idarenin da!$t$lmas$, prosedürlerin sadeletirilmesi ve herkes taraf$ndan rahatça anla$labilir hale getirilmesidir. 9. Çok-ilevlilik Avrupa k$rsal çevresinin dokusunu canl$ tutmak için, çok ilevli tar$m Avrupa n$n tümüne, özellikle de belirli bir tak$m bölgelere yay$lmak istenmektedir. Bunda amaç do!al k$s$t ve dezavantajlar$ bir ekilde tazmin etmek, ve böylelikle k$rsal çevrenin ve do!al kaynaklar$n korunmas$na imkan sa!lamakt$r. II. TÜRKYE DE OTP SÜREC VE TARIMSAL YAPI Türkiye, di!er alanlarda oldu!u gibi tar$m alan$nda da Avrupa Birli!i ne (AB) uyumlu politikalar yürütmektedir. Ortak Tar$m Politikas$ (OTP) çerçevesinde ekillenmektedir 10. Türkiye OTP sürecini 2003 de Kat$l$m Ortakl$!$ Belgesinde de belirtildi!i üzere, çiftçi kay$t sistemi (ÇKS), istatistiksel veri tabanlar$, örgütlenme, kalite standartlar$, idari yap$lanmalar gibi öncelikli konularda iyiletirme yaparak haz$rlanmaktad$r 11. Ancak, Türkiye ve AB nin tar$msal yap$s$ oldukça farkl$d$r ve OTP öncesinde Türk tar$m$n$n köklü iyiletirmeler yapmas$ gerekmektedir. Tablo 1 de, Türkiye ve AB nin tar$m kesimine ait gösterge niteli!i ta$yan baz$ veriler yer almaktad$r. AB de tar$m sektörünün GSMH içindeki pay$ %1.6 iken, Türkiye de (%11.1) milli gelirin önemli bir pay$n$ oluturmaktad$r. Bununla birlikte tar$msal üretimde bulunan nüfus AB de %5 iken Türkiye de %35 oran$ndad$r ve bu oran nüfusun önemli bir bölümünün tar$m kesiminden geçimini sa!lad$!$n$ göstermektedir. Tar$mda nüfus yo!unlu!una ba!l$ olarak Türkiye de tar$msal iletme say$s$ da oldukça yüksek ve ortalama iletme genili!i AB nin üçte biri kadard$r. Bu iletmelerin sadece 175 bini, 200 dekar$n üzerinde ve toplam iletmelerin sadece %5 ini ifade etmektedir 12. Büyük ölçekli iletmelerde iletme ba$na üretim hacmi ve verimlilik yüksek oldu!undan, AB deki üreticiler Türkiye deki üreticilerden ortalama 4 kat yüksek gelir elde etmektedir BYKP, Tar$msal Politikalar ve Yap$sal Düzenlemeler Özel 3htisas Komisyon Raporu, 2000, ekutup.dpt.gov.tr/tarim/oik534.pdf 11 AB Tar$m Politikas$na Uyum, 12 Türkiye Genelinde Arazi Da!$l$m$, Tar$m ve Köy 3leri Bakanl$!$, 10

11 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Tablo 1: Türkiye ve AB nin Seçilmi Tar$m Göstergeleri AB TÜRKYE GSYIH da tar$m sektörünün pay$ (%) Tar$mda istihdam edilen nüfus oran$ (%) letme say$s$ (milyon) 13 3 Ortalama iletme genili!i( dekar) letme ba$na üretim (kg.) Dekar ba$na verim (kg.) Ortalama gelir (Avro) Destek miktar$ 55 milyar Avro 4 milyar YTL Kaynak: TÜ3K, Tar$m ve Köy 3leri Bakanl$!$ ve EUROSTAT verileri kullan$larak taraf$m$zdan haz$rlanm$t$r. Bununla birlikte, AB nin OTP çerçevesinde 2006 y$l$ toplam tar$m deste!i 55 milyar Avro iken, Türkiye de 2006 y$l$nda tar$msal destek 4 milyar YTL ve bu deste!in, dönemi Tar$msal Strateji raporunda her y$l tar$msal destekleme milli gelirin %1 den aa!$ inmeyece!i belirtilmekle birlikte, GSMH daki pay$ ise %1 in alt$ndad$r y$l$ndan itibaren Türkiye de devlet tar$m alan$ndan deste!ini giderek çekmi, 2002 y$l$ndan itibaren destekleme kald$r$lm$, tar$mda dünya fiyatlar$n$n geçerli olmas$ ve do!rudan gelir deste!i ile baz$ ürünlerde prim uygulamalar$n$n devam ettirilmesi istenmitir 14. Fakat AB de, DGD ni di!er desteklere ek olarak kullanmakta, OTP çerçevesinde tar$m destekleme politikalar$na yo!un bir ekilde devam etmektedir y$l$ndan itibaren uygulanmakta olan destekler ise, Türkiye de üretim maliyetlerinin %10 unun bile kar$layamamaktad$r. Türkiye de destekleme sisteminden kaynaklanan sorunlar yan$nda, temel tar$msal girdi fiyatlar$ndaki art$lar önem ta$maktad$r. Sadece son 6 y$ll$k süreçte, tar$msal girdi maliyetleri ürün al$m fiyatlar$na oranla çok daha fazla art$ göstermitir. Tablo 2 de, 2000 ve 2006 y$llar$nda temel tar$msal girdilere ait fiyatlar yer almaktad$r y$l$ndan 2006 y$l$na mazot fiyat$ 5.5 kat, tohum fiyat$ 3.5 kat, ilaç fiyat$ 4.5 kat, gübre fiyat$ 7 kat, traktör fiyat$ 3 kat, igücü bedeli ise 3 kat art$ göstermitir. Üçüncü sütunda yer alan fiyat de!imeleri de girdi fiyatlar$ndaki de!iimi ortaya koymaktad$r. Ayn$ dönem tar$msal ürünlerin fiyat$ndaki art$ oran$ ise %42.66 d$r 16. Tablo 2: Tar$msal Girdilerdeki Art$ Oranlar$ Fiyatlar DeBi3im (%) Mazot (YTL/Lt.) Tohum(YTL/Ton) Zirai 3laç (TL/Kg.-Lt.) Kimyevi Gübre Traktör (YTL/adet) gücü (YTL) Kaynak: 3l Tar$m Müdürlü!ü ve DS3 verileri kullan$larak haz$rlanm$t$r. 13 II.Tar$m Quras$, Tar$m ve Köy 3leri Bakanl$!$, tarimsurasi.tarim.gov.tr/pdfler/xi.komisyon.pdf 14 Hazine Müstearl$!$, Türkiye nin Güçlü Ekonomiye Geçi Program$, Ankara, May$s 2001, s WINGLEE, P., Agricultural Trade Policies of Industrial Countries, Finance and Development, c. 26, no. 1, 1989, s.9.; AB Ortak Tar$m Politikas$na Uyumun Türk Tar$m$na Etkileri, Ekonomik ve Mali 3ler Bakanl$!$, Tar$msal Üretim 3statistikleri, 11

12 Avrupa Birli!i Ortak Tar$m Politikas$ ve Türk Tar$m$na Yans$malar$: Bal$kesir 3li Örne!i E!er Türk tar$m$ bu sürece artan üretim maliyetleri, yetersiz finansal olanaklar ve küçük ölçekli tar$msal iletme yap$s$na ba!l$ olarak girerse, AB tar$m$ ile rekabet edemeyecek, bir çok üretici sektörden ayr$larak isizlik ve sosyal sorunlar art$ gösterecektir. Bununla birlikte tar$m ürünlerinde d$a ba!$ml$l$k sorunu gündeme gelebilecektir. II.1. Uygulama: Bal#kesir li ÖrneBi Tar$m sektöründe üretime en fazla de!er yaratan alt sektör çiftçilik olup, bu sektörde en fazla bitkisel üretim yap$lmaktad$r 17. Bu do!rultuda, çal$man$n uygulama aamas$ anket yöntemi kullan$larak, Bal$kesir ilinde ve köylerinde, bitkisel üretim yapan 300 çiftçiyle yürütülmütür. Sonuçlar SPSS program$nda frekans ve yüzde da!$l$mlar$ kullan$larak analiz edilmitir. II.1.1. Anket Sonuçlar# Ankete kat$lan çiftçilerin %29.3 ü 20 ve daha fazla y$ld$r bitkisel üretimde bulunurken, 10 y$l ve üzeri üretimde bulunan üreticilerin genel toplam$na bak$ld$!$nda ankete kat$lan üreticilerin %70.7 sini oluturmaktad$r. Bu sonuç, üreticilerin uzun süredir bitkisel üretimde bulundu!u eklinde yorumlanabilinir. Kaç y$ld$r tar$m sektöründe faaliyet göstermektesiniz? Y$l ve üzeri Üreticilerin e!itim seviyesi incelendi!inde, %37 sinin ilkokul, %37.3 ünün ortaokul, %8.3 ünün lise, %6 s$n$n üniversite mezunu ve %11.3 ünün okur-yazar olmad$!$ görülmektedir. 3lk ve orta okul düzeyindeki üreticilerin toplam$ ankete kat$lan üreticilerin %85.6 s$n$ oluturmaktad$r. Üreticinin e!itim durumu E!itim düzeyi okur-yazar de!il ilkokul orta okul lise üniversite Yap$lan ikili görümelerde, e!itim seviyesinin düük olmas$n$n yayg$n biçimde geleneksel üretim metotlar$yla üretim yap$lmas$na neden oldu!u görülmütür. Üretimde yeni tekniklerin kullan$m$ ise büyük arazi sahiplerinin sadece % 9.2 si taraf$ndan gerçeklemektedir. Bununla birlikte ürün seçiminde de geçmi dönem deneyimlerine ba!l$ kal$nmakta, araziye ve altyap$ olanaklar$na uygun ürün seçenekleri gelitirilememektedir. 17 Hazine Müstearl$!$, Tar$msal Destekleme Politikalar$n$n De!erlendirilmesi, Ankara, 1996, s.6. 12

13 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Tar$m yap$lan arazinin mülkiyet durumu Toprak sahibi Kirac$ Toprak sahibi ve kirac$ Üretimde bulunulan arazinin %63.3 ünün mülkiyeti çiftçilerin üzerindedir. Di!er anlamda üreticiler yüksek oranda kendi arazisini iletmektedirler. Bununla birlikte, %14.3 ü kirac$, %22.3 u hem toprak sahibi hem de kirac$ olarak faaliyet göstermektedir. Gerek üretim maliyetlerinin artmas$ gerekse desteklemelerin kirac$ olarak faaliyet gösteren üreticilere verilmemesi, tar$mda kirac$l$!$ azaltm$t$r. Ücretsiz çal$an aile efrad$ Frekan s % ve üzeri Ayn$ arazide üretici d$$nda geçimini saylayan ve ücretsiz olarak çal$an birey say$s$n$n ise yüksek oldu!u görülmektedir. Üreticilerin %40.7 sinde 2, %25.7 sinde 3, %15.7 sinde 4, %7 sinde 5, %5 inde 1, %6 s$nda 6 ve üzeridir. Tar$msal nüfus yo!unlu!unun göstergesi olan bu sonuç, gelirlerin düük olmas$n$n önemli bir nedeni olarak belirtilebilir. Tar$msal iletmenin irketleme durumu Qah$s iletmesi Limited Ankete kat$lan üreticilerin %88.3 ünün ah$s iletmesi, %11.7 sinin limited irket olarak faaliyet gösterdi!i belirlenmitir. Buna ba!l$ olarak, üreticilerin kurumsallamadan yoksun ve ö!ütlenme konusunda s$k$nt$ yaad$!$ belirtilmelidir. AB de oldu!u gibi ürünlerinin fiyat$ ve pazarlamas$ konusunda üreticilerimiz söz sahibi de!illerdir. Qirket olarak faaliyette bulunulmamas$n$n nedenleri Arazi parçalanmas$ Tar$msal destekten faydalanamama Yeterli sermaye birikimi olmama Bilgi birikimi olmamas$ Toplam ,

14 Avrupa Birli!i Ortak Tar$m Politikas$ ve Türk Tar$m$na Yans$malar$: Bal$kesir 3li Örne!i Kurumsallamaman$n nedenleri olarak, üreticilerin %41.3 ünün arazi parçalanmas$na ba!l$ ölçek küçüklü!ünü, %15.7 sinin irketleirlerse tar$msal destek alamayaca!$n$, %26 s$n$n yeterli sermaye birikimine sahip olmad$!$n$, %17 sinin ise bu konuda bilgisinin olmad$!$n$ belirtmitir. Bu noktada, destekleme sisteminin arazinin çok parçal$ görünmesine neden olan bir faktör oldu!u kar$m$za ç$kt$!$ belirtilmelidir. Mevcut destekleme sistemine göre (DGD) 500 dönümün üzerindeki arazilere destek verilmemesi, arazilerin aile ve yak$n çevre aras$nda parçalanmas$na neden olmaktad$r. Bununla birlikte destekleme sistemi kurumsallamaya izin vermemekte ve tar$msal irketlere destek vermemektedir. Bu do!rultuda, DGD nin Türk tar$m yap$s$na uygun ekilde yeniden gözden geçirilmesi gerekmektedir. Faaliyet alanlar$n$z nelerdir? Tarla bitkileri Sebze Meyve Zeytin 2,3 1,2,3 Toplam Üreticilerin %28.3 ü hububat (bu!day, arpa bata olmak üzere), %26.7 si sebze, %8 i meyve, %14.7 si zeytin, %12.3 ü meyve ve sebze, %10 u hububat, meyve ve sebze üretmektedir. (Bal$kesir ilinin tar$mda kullan$lan arazi da!$l$m$ öyledir. Tarla arazisi %72.78 Sebzelik %7.57 Meyvelik %1.86 Ba!lar %0.76 Zeytinlik %16.65 Dutluk %0.38). Ayn$ topraktan y$lda kaç tür ürün almaktas$n$z? Toplam Üreticilerin %31.3 ü ayn$ araziden 1, %25.7 si 2, %25 i 3, %18 i 4 ve üzeri, %18 i ise 4 tür ürün almaktad$r. 3lde kurakl$k dönemlerinde sebze-meyve üreticileri önemli ölçüde gelir kayb$ yaamas$, hububata göre daha yo!un emek kullan$lmas$ ve desteklemenin az olmas$ üreticileri hububat üretimine yönelten nedenler olarak görülmütür. Ürün çeitlendirmesi yapam$yorsan$z, nedenlerini belirtiniz Bilgi sahibi olmamak ve yönlendirilmemek Finansal sorunlar Sulama sorunu Girdi maliyetlerindeki art$ Topra!$n yap$s$ Depolama sorunu Toplam

15 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye 3lde ürün çeitlendirilmesine gidilememesinin nedenleri olarak, %28 i su k$tl$!$n$ gösterirken, su s$k$nt$s$ yaanmas$ ve sulaman$n maliyetli olmas$, çiftçileri tah$l üretimine iten önemli nedenlerden biri olarak tespit edilmitir. Bununla birlikte, %31.7 si topra!$n yap$s$n$, %15.3 ü finansal sorunlar$, %10 u farkl$ ürün yetitirme konusuna bilgi elde edememeyi, %8.7 si girdi maliyetlerinin yüksek olmas$na ba!l$ olarak ürün çeitlendirmesi yapamama nedeni olarak belirtmitir. (Bal$kesir in tar$m alanlar$ baraj ve göletlerle sulanmalar$ sa!lan$r sulamaya elverili arazinin ancak % 21'i DS3 taraf$ndan yap$lan sulama tesisleriyle sulanmaktad$r.) Üretimde bulunulan topra!$n ölçe!i nedir? ve üzeri Türkiye de oldu!u gibi ilde de tar$msal iletmelerin küçük ölçeklidir ve bu durum iletmelerin ölçek ekonomisinden yararlanmas$na engel olmaktad$r. Üreticilerin %38.0 $ 0-49 dekar, %23.3 ü dekar, %13.7 si dekar, %11 i hektar, %12 si 500 dekar ve üzerinde arazide üretim yapmaktad$r y$llar$ aras$nda toprak ölçe!inizde de!iiklik oldu mu? Olmad$ Art$ Azal$ y$llar$ aras$nda arazi ölçe!indeki de!iime yönelik tespitte ise bölgede arazi parçalanmas$n$n devam etti!i görülmütür. Belirtilen 6 y$ll$k sürede ankete kat$lan çiftçilerin %61.7 sinin üretimde bulundu!u arazi ölçe!inde bir de!ime olmad$!$n$, %14 ünde art$, %24.3 ünde azalma yaand$!$n$ belirtmilerdir. 6 y$l içinde içi say$s$nda azalma olduysa nedenlerini belirtiniz 3klim koullar$na ba!l$ olarak Üretimin azalmas$ Üretim maliyetinin artmas$ Teknoloji kullan$m$na ba!l$ azalma Kay$p Toplam lde döneminde, igücü talebindeki de!iim incelendi!inde; üreticilerin %17.9 unun igücü talebinde azalma, %15.4 ünde art$, %26.4 ünde bir de!ime olmad$!$ belirlenmitir. Bu çerçevede içi say$s$nda azalman$n nedenlerini, %21 inde yüksek girdi maliyetleri, %13.3 ünün teknoloji kullan$m$na ba!l$ içi gereksiniminin azalmas$, %6.7 sinin do!a koullar$na ba!l$ olarak yaanan üretim olarak tespit edilmitir. 15

16 Avrupa Birli!i Ortak Tar$m Politikas$ ve Türk Tar$m$na Yans$malar$: Bal$kesir 3li Örne!i Emek yan$nda üretimde kullan$lan temel girdilere ba!l$ olarak ilde gübre, tohumluk, zirai ilaç kullan$m$ incelenmitir. Yap$lan ikili görümelerde belirtilen girdilerin kullan$mda maliyetlerin oldukça etkili oldu!u ve üreticilerin girdilere yönelik verilen destekleri yetersiz buldu!u ve kullan$m$n$ azaltarak verimlili!i gözard$ etti!i belirlenmitir. A!$rl$kl$ olarak hangi tür gübre kullanmaktas$n$z belirtiniz. Çiftlik gübresi Kimyasal gübre Üreticiler bitkisel üretimde yay!$n olarak çiftlik gübresi kullan$m$n$n tercih etmektedirler. Hangi tür tohumluk kullanmaktas$n$z? Sertifikal$ tohumluk Sertifikas$z tohumluk Üreticilerin %58.3 ü sertifikal$, %41.7 si sertifikas$z tohumluk kullanmaktad$r. Verimlili!in yüksek olabilmesi için sertifikal$ tohumluk kullan$lmas$ tercih edilirken, ankete kat$lan üreticilerin yar$ya yak$n$n$n sertifikas$z tohumluk kullanmas$ verimlili!in yükselmesinde engel olarak kar$m$za ç$kmaktad$r. Sertifikal$ tohumluk kullan$yorsan$z, kaç y$lda bir de!itiriyorsunuz? , y$l ve üzeri Bölgede sertifikal$ tohumluk kullan$m$nda bir süreklilik söz konusu de!ildir. Sertifikal$ tohumluk, ortalama iki y$lda bir yenilenerek ekimde kullan$l$rken, iletmelerin %64.7 si düzenli kullanmaktad$r. Dört y$l ve üzeri kullanan ve hiç kullanmayan üreticiler (%15.7) ise önceki dönem ekilen ürünü tohumluk olarak kullanmaktad$rlar. Bu durum üreticinin verimlili!ini ve ürün kalitesini düürmektedir. Son 7 y$lda zirai ilaç kullan$m$n$zda de!iiklik oldu mu? Olmad$ Art$ oldu Azalma oldu Toplam

17 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Son 7 y$lda kimyasal gübre kullan$m$n$zda de!iiklik oldu mu? Olmad$ Art$ oldu Azalma oldu Ayn$ ekilde zirai ilaç kullan$m$ ve kimyasal gübre kullan$m$nda önemli ölçüde de!iiklik olmam$, daha önce belirtildi!i üzere bu girdilerin de fiyatlar$ndaki yüksek art$lar üreticilerin ihtiyaçlar$ ölçüsünde kullan$m$na engel oldu!u görülmütür. Son 7 y$l içinde verimlili!inizi art$rmaya yönelik bir yat$r$mda bulundunuz mu? Hay$r Evet Yüksek maliyetlerle üretim yapan üreticiler, ürünlerini daha düük oranda artan fiyatlardan satmak durumunda kald$klar$ndan, verimlili!i göz ard$ ederek yeni yat$r$mlarda bulunmamakta veya düük fiyatl$ girdi kullan$m$na yönelmektedir. Düük verimlilik ise elde edilen gelirin azalmas$na neden olmaktad$r. Yat$r$mda bulunan üreticilerin %56.7 si teknoloji, %11.3 ü tohumluk, %18.6 s$ sulama, %7.3 ü yeni Pazar, %6.1 i ise gübreleme yat$r$m$nda bulunmutur. Bununla birlikte belirtilen yat$r$mlar$n %46.9 unun verimlili!i art$racak ölçüde büyük yat$r$mlar olmad$!$, dekar ba$na verimliliklerinin de!imedi!i belirlenmitir. 3hracat yapm$yorsan$z nedenlerini belirtiniz Fiyatlar$n d$ pazardan yüksek olmas$ Üretim hacminin düük olmas$ Finansal sorunlar Pazarlama konusunda s$k$nt$lar Yabanc$ dil sorunu Toplam Ankete kat$lan üreticilerin ihracat yapmad$klar$ belirlenmitir. Bunun nedenleri olarak, üreticilerin %10 u iç fiyatlar$n yüksek olmas$n$, %20.7 si üretim kapasitesinin s$n$rl$ olmas$n$, %48.3 ü finansal sorunlar$, %15.3 ü pazarlama s$k$nt$s$n$, %5.7 si ise yabanc$ dil sorunu göstermitir y$l$ndan itibaren verilen destekler ise artan maliyetlerin oldukça gerisindedir. Çiftçilerin 2000 ve 2007 y$llar$ ald$klar$ destekler kar$lat$r$ld$!$nda ise 2000 y$l$na kadar al$nan destekler maliyetlerin ortalama %20 sini kar$larken, 2007 da bu oran %8 lere gerilemitir. Üretim maliyetlerinin yükselmesi ve desteklerin ise kirac$ olarak üretimde bulunan üreticilere de!il arazi sahiplerine verilmesi, üretimde kirac$l$!$ azaltm$t$r. DGD yi arazi sahibinin almas$, bunun yan$nda küçük üreticiler ilem giderleri, e!itimsizlik, ula$m giderleri gibi nedenlerle DGD için bavuruda bulunamamalar$, ilçede belirlenen sorunlar aras$ndad$r. 17

18 Avrupa Birli!i Ortak Tar$m Politikas$ ve Türk Tar$m$na Yans$malar$: Bal$kesir 3li Örne!i Yararland$!$n$z destekler 2007 y$l$ y$ll$k üretim maliyetinizin yüzde (%) kaç$n$ kar$lamakta döneminde ald$!$n$z destekleri maliyetlerinizle kar$lat$rd$!$n$zda destekleri yeterli buluyor musunuz? Yeterli de!il K$smen yeterli Yeterli Toplam Organik tar$m yetitiricili!i konusunda bilginiz var m$? Evet Hay$r lde organik bitkisel üretim yap$lmamaktad$r. Üreticilerin %5.7 sini organik tar$m yetitiricili!i konusunda bilgi sahibi olmad$!$n$ belirtmilerdir. Bilgisi olanlar ise organik üretimi, yüksek maliyetli ve riskli bulmakta, pazarlama sorunu yaayabileceklerini düünmektedirler. Ankete kat$lan üreticilerin %19.3 ü organik üretimde bulundu!unu belirtmitir. Organik üretimde bulunuyor musunuz? Evet Hay$r Özsermayesi yetersiz olan küçük üreticiler, kredi olanaklar$ndan da yeterli ölçüde yararlanamamaktad$r. Ankete kat$lan üreticilerin %53 ü kredi bavurusunda s$k$nt$ yaamaktad$r. Kredi talebinde güçlük ya$yor musunuz? Evet Hay$r