Türkiye de Kentlerde Dourganlk Hzn Etkileyen Faktörler: Path Analizi Yakla m

Transkript

1 Ulusal ktsat Konges / - ubat 8 / DEÜ BF ktsat Bölümü / zm -Tükye Tükye de Kentlede Douganlk Hzn Etkleyen Faktöle: ath Analz Yakla m EDelkta, SUsta, SBozkut 3 ve BHelvac 4 Özet Bu çalmada, kentlen gelmlk göstegelenden b olaak kabul edlen do$uganlk hz üzende e$tm, sanayleme, gel ve kentleme düzeylenn dolaysz, dolayl ve toplam etkle ath analz yaklam le ncelenmekted Çalma 8 ln yl yatay kest velene dayanmaktad Çalma bulgula, Tükye de kentlen do$uganlk hz üzende okullama oan, kentleme oan, k bana gel düzey ve sanayleme düzeynn statstk olaak anlaml etkle oldu$unu göstemekted Okullama oan, k bana mll gel ve sanayleme düzey yükseldkçe do$uganlk hznn azald$ buna kan kentleme oan le do$uganlk hz aasnda poztf lk oldu$u tespt edlmt Ancak, kentleme oannn do$uganlk hz üzendek dolaysz etks poztf ken dolayl etksnn negatf oldu$u tespt edlmt Dolays le he k etknn blemnden oluan toplam etknn negatf oldu$u bellenmt Toplam etk açsndan tüm açklayc de$kenle le do$uganlk hz aasnda negatf lk oldu$u tespt edlmt Anahta kelmele: do$uganlk hz, kent, path analz Abstact The Affectng Factos of Cty Fetlty Rates n Tukey: A ath Analyss Appoach In ths pape, the effects of possble factos on fetlty ate whch s accepted one of the development ndcatos of the ctes ae examned n tems of dect, ndect and the total effects of explanatoy vaables usng ath analyss appoach Ths pape s based on coss-sectonal data of 8 ctes n Tukey fo The esults ndcate that educaton level, ubanzaton level, ncome pe capta, and ndustalzaton level of ctes have statstcal effects on fetlty ates of the ctes As the educaton level, ncome pe capta, and ndustalzaton level ncease, the fetlty ates decease n the ctes On the othe hand, the ubanzaton level s postvely elated to the fetlty ates of ctes n a gven peod Howeve, the dect effect of ubanzaton level on fetlty ate emans postve, the ndect effect s negatve Theefoe, the total effect whch s the combnaton of these two effects s negatve Hence, the total effects of explanatoy vaables on the fetlty ate ae negatve n the ctes of Tukey Key wods: fetlty ate,cty, path analyss DoçD, Ege Ünv 77BF, 7ktsat Bölümü Ö$etm Üyes Ege Ünv 77BF, 7ktsat Bölümü YLÖ$encs 3 Ege Ünv 77BF, 7ktsat Bölümü YL Ö$encs 4 Ege Ünv 77BF, 7ktsat Bölümü YLÖ$encs

2 G Tükye de nüfus at ve bu ata ba$l olaak kalalan sounla ve bu sounlan çözümü temel konuladan bs olaak kamza çkmaktad Blnd$ üzee, Tükye nüfusu 97'de 36 mlyon ken 95'de 9 mlyona, 99'da 564 mlyona ve 5 ylnda se yaklak olaak 7 mlyona ulat$ göülmekted Dokuzuncu kalknma plannda Tükye nüfusunun 3 ylnda 79 mlyon olaca$ fade edlmekted Nüfus at le blkte kent nüfuslann da hzla att$ göülmekted 97 ylnda kentlede yaayanlan toplam 33 mlyon ken bu akam 95'de 5 mlyona, 99'da 35 mlyona ve 5 ylnda se 485 mlyona yükselmt ylnda se 535 mlyon olaca$ tahmn edlmekted (baknz wwwtukgovt) Nüfus at çetl nedenlele açklanabl, ancak temel belleyen do$uganlk hzd Tükye de do$uganlk hz gdeek azalmakla blkte hala yüksek sevyelede seyetmekted Do$um hznn en yüksek oldu$u dönem 95-6 dönemd Bu dönemde yüzde 85 olan do$uganlk hznn gdeek azalmaya balad$ göülmekted ylnda yüzde 7 ye ve 5 ylnda yüzde 9 a geleyen do$uganlk hznn 3 ylnda yüzde 7 ye nece$ tahmn edlmekted (9 Kalknma lan) D$e yandan, bölgele tbayle do$uganlk hzla ncelend$nde do$uganlk hznn en düük oldu$u bölgele Mamaa ve Ky Ege bölgele ken en yüksek oldu$u bölgelen se Do$u Anadolu ve Güneydo$u Anadolu bölgele oldu$u göülmekted Kent düzeynde ele alnd$nda se do$uganlk hznn en yüksek oldu$u kent Gnak (% 76) ken do$uganlk hznn en düük oldu$u kent %66 le Edne d D$e b fadeyle, Tükye nn kuzey bats le güney do$u köes aasndak do$uganlk hznda 45 katlk oldukça büyük b fak otaya çkmaktad Kentle ve bölgelen do$uganlk hzlandak bu büyük fakllkla çetl sosyo-ekonomk sounla gündeme getmekte ve do$uganl$n fazla oldu$u yeleden olanaklann daha fazla oldu$u gelm bölge ve kentlee do$u göçle otaya çkmaktad Göçle nedenyle de nüfusun bölgele aas da$lm denges ve cnsyet denges gdeek bozulmaktad Öte yandan, do$uganlk attkça ç tüketmn atmas, hammadde kaynaklann hzla tükenmes,, e$tm, sa$lk, beslenme, banma gb temel htyaçlan yetence kalanamaz olmasna da yol açmaktad Bu nedenle do$uganlk hz le ba edleblmes veya atan nüfusa nsanca b yaam sunulablmes temel öncelkleden bs olaak gündemn koumaktad Do$uganlk hz ülkelen sosyo-ekonomk ve kültüel gelmlk düzeyle le lkld Yüksek bee semayel ülkele daha düük do$um oanlana ve ulusal yut ç haslaya göe de daha yüksek fzk semaye yatm oanlana sahp bulunmaktadla Böylece, fet bana daha fazla bee semaye yatm, gelm ülkelede do$um oan üzende azaltc b etkye neden olmaktad Bao'nun (99) yüksek bee semayel alelen daha fazla çocuk yapma yene, daha fazla mal ve hzmet üetmey daha veml b faalyet olaak tech ettklen beltmekted Bu ba$lamda, e$tmbee semaye le do$um oan aasnda negatf b lkden söz edlebl Becke (99) çocuk says le çocuk bana yaplan bee semaye yatm aasnda negatf b lk oldu$unu ve bu duumun nüfus at le ekonomk büyüme aasnda da negatf b lky gündeme getd$n fade etmekted Gelmekte olan ülkelede do$uganlk tpk olaak e$tm düzey attkça azalmaktad Do$uganlk oannn e$tm düzey le nçn azald$na da çetl açklamala yaplabl Ancak kabul edlebl açklamaladan bs, e$tml b kadnn çocuk yettmek çn hacayaca$ zamann altenatf malyetnn daha yüksek olmasd Çünkü e$tml kadn çalma hayatnda daha yüksek b ücet veya kazanç elde ede veya böyle olmas beklen Bu duumda, e$tml kadnn sahp oldu$u bu konumdan fazla çocuk do$umas yönünde vazgeçmes (yüksek kazanç le çocuk kames) büyük b fsat malyet demekt Daha genel olaak, çocuk yettme malyetn attan hehang b de$me ve daha y b gelecek sa$layablme kaygs do$uganlk oann azaltma ve fet bana tasaufu attma e$lmn otaya çkat Tasauf oanndak at se bee semaye yatm vastasyla çsel büyüme modellende fet bana büyümey att Oysa k, yüksek do$uganlk hem bee semaye hem de fzk semaye yatmn olumsuz yönde etkle (Delkta )

3 Sosyo-ekonomk de$kenlen do$uganlk hz üzendek etks ve do$uganl$n belleycle konusu, ekonomstlen lg alanna Lebensten (957) ve Becke (96) n do$uganl$n mko-ekonomk model çalmasyla gmt Nelove ve Razn (98) n Bast Dua$an Modelle adl çalmas, Mofft (984) n Optmal Kontol Teos ve Newman ve McCulloh (984) n Rsk Fonksyonla adl çalmala zlemt Bu çalmala da do$uganlk hznn balca belleycle olaak gel düzey, kadnn gücüne katlm oan, zaman ayalama mekanzmala ve kuakla aas baz etmenle tespt edlmt Tükye de bu alanda lk çalma Zeha Kasnako$lu (993) taafndan yaplmt Kasnako$lu, do$uganlk hz üzende kadnn mesle$nn ve gelnn nasl b etk yapt$n ncelem ve do$uganlk hz le gel düzey aasnda negatf b lk oldu$unu tespt etmt (Ta ve Dkbay, 997) Öte yandan, Ta ve Dkbay, (997) D7E taafndan geçekletlen 994 Hanehalk Gel Da$lm Aatmas ham velen kullanaak do$uganlk hz üzende etkl olan faktöle bellemeye çalmlad Çalma bulgula, do$uganlk hz le gel düzey aasnda negatf lk oldu$unu göstemekted( wwwdegovt/tkba/pape_4pdf) Bu çalmamzda Tükye de kentlen do$uganlk hz üzende okullama oannn, kentleme oannn, k bana gel ve sanayleme düzeylenn do$udan ve dolayl etkle ath analz yaklam le ncelenmekted Tükye de 8 kente at yl yatay kest vele 5 kullanlaak yaplan bu çalma, g bölümü dahl be bölümden olumaktad 7knc bölüm path analz, path dyagam ve path katsaylann bellenmesne yönelk teok blgle ve modelle çemekted Üçüncü bölüm çalmada kullanlan ve setn, dödüncü bölüm ampk bulgula ve youmlan kapsamaktad Benc bölüm sonuç ksmn çemekted ath analz Amekal genetkç Sewall Wght taafndan 9 ylnda otaya konulan path analz tekn$ sosyal blmlede de yaygn olaak kullanlmaktad Bu teknk, Tükçe lteatüde de ath analz veya Yol analz ad altnda ye almaktad ath analznn amac de$kenle aasnda vasaylan nedensellk ba$lann önemn ve büyüklü$ünü tahmn etmek ve poltka çkamla yapmakt Bu geekçe le açklanan (sonuç) ve açklayc (sebep) de$kenle aasndak lkle dzsn bellemeye çalan bu analz tekn$nde hang de$kenlen sebep de$ken, hang de$kenn ya da de$kenlen sonuç de$ken olaak ele alnmas geekt$ önem az etmekted Bu nedenle de$kenle aasndak sebepsonuç lklenn aatmac taafndan belleneek analzn de buna göe yaplmas geek (ek, 999) ath analz tekn$nn uygulanmas baz vasaymlaa dayanmaktad (Anonm a) Bu vasaymla; ) Modele dahl edlen de$kenle aasndak lklen do$usal, eklenebl ve sebep-sonuç lksne dayanmas geek ) Model çesnde hatala hem kend aalanda hem de modeldek d$e de$kenlele lkl olmamald (otokoelasyon) 3) De$kenle aasnda tek yönlü b sebep ak olmald (sebep-sonuç; sebep-sebep-sonuç) 4) Ölçümle saysal de$kenleden elde edlm olmald 5) Ölçümle hatasz olmald Ampk b çalmada de$kenle aasndak lkle genel olaak do$usal ve do$usal olmayan lkle olmak üzee k gupta ncelenle Bu nedenle, önce de$kenle aasnda hehang b lk vasa önce bu lknn deeces ve fonksyonel bçm bellenmeye çall Blnd$ gb, de$kenle aasndak lknn matematksel b kalpla (stokastk olaak) gösteld$ çalma egesyon analz; de$kenle aasndak lknn yönünün ve deecesnn aatlmas se koelasyon analzyle yaplmaktad Koelasyon katsaysnn - le + aasnda de$ele almas da lknn tam 5 TU7K, ylndan sona l baznda ve toplamad$n beltmt Bu nedenle çalmamz velene dayandlmt 3

4 olup olmad$ ya da zt veya do$u yönde olup olmad$ hakknda blg vemekted Ancak, klask egesyon analz ve koelasyon analz de$kenle aasndak dolaysz ve dolayl lkle b aada bellemede yetesz kalmaktad 7te bu duumlada path analz tekn$ deveye gmekted Bu analzle, de$kenle aasndak dolaysz ve dolayl nedensel lklen önem ve büyüklü$ü tahmn edleblmekted (Bal, ) ath analzn path dyagam ve path katsaylana ayaak ncelemek mümkündü ath dyagam ath dyagam açklanan ve açklayc de$kenle aasndak lkle ematk olaak fade etmeye yaayan b aaçt De$kenle aasnda sebep-sonuç lksnn olmas önem az etmekted ath dyagamlanda bu lkle tek yönlü okla le göstel ve okla he b ba$msz de$kenden ba$ml olan de$kene do$u çzl ath katsaylann sembolk (path gd dyagam) veya saysal de$ele (path çkt dyagam) çzlen okla üzene yazl Gd path dyagam olas nedensellk lklen gösteen henüz tahmn edlmem temsl paametele fade edeken çkt path dyagam statstk analzn sonuçlan fade ede ve tahmn edlen paamete de$elen (katsayla) göste (wwwpeopleexacuk) Öte yandan, path dyagamnda açklayc de$kenle aasndak koelasyonla se k yönlü okla le göstel ve bletc e$ bçmnde çzl 7k yönlü e$ bçmndek ok duumunda se bast koelasyon katsaylann sembolk veya saysal de$ele okla üzene yazl (Kaygsz ve d$, wwwekonometdeneg) Öne$n, X ba$msz de$kenle le u hata de$ken ve bunlan olutudu$u Y ba$ml de$kennn meydana getd$ sebep-sonuç lks; Yb +b X +b X +b 3 X 3 + +b k X k + u () do$usal egesyon model le fade edlebl Bu modelde b sabt tem (egesyon sabt), b katsayla se ksm egesyon katsaylan göste Denklemde ye alan u tem se Y ba$ml de$kenne at hata de$kend Hata de$kennn u nn sf otalamal (E(u) ve sabt vayansl (V u ) nomal b da$lm gösted$ ve açklayc X de$kenle le aasnda b lk olmad$ vasayl X ba$msz de$kenlenn sokastk olmayp hatasz ölçüldükle vasaylmaktad (Ta, 6) Açklayc de$kenle aasnda koelasyon olmas duumunda x sebep de$kenle, x e hata de$ken ve y sonuç de$ken aasndak lk Gekl de path dyagam le fade edlebl De$kenle aasndak nedensellk lklen dyagam eklnde göstemek, söz konusu de$kenle aasndak lkle daha detayl olaak anlamza yadmc olu Ancak, de$kenle aasndak lklen çok çetl olmas nedenyle de$k tpte lk sstemle ve buna ba$l olaak da path dyagamla daha kamak olablmekted Bu lk sstemlene lkn path dyagamla çn detayl blg Kaygsz ve d$(wwwekonometdeneg) taafndan velmekted Model de ye alan de$kenle aasndak lkle Gekl de oldu$u gb path dyagamyla da göstelebl 4

5 xxk xx xxk x x x k YX YX YXk xe YXe y /ekl Sebep-sonuç de$kenle aasndak lk Gekl de beltlen ath dyagamnda, bbyle lkl oldu$u vasaylan de$kenle okla vastasyla lklendlmekted Okla üzene se lkl standadze edlm de$kenlen adla yazlmaktad Okun yönü, etknn yönünü belle Ba$msz de$kenle aasndak lk se k taafl ok balkl e$le le göstelmt Gekl de göüldü$ü gb hem sebep-sonuç hem de sebep de$kenle aasnda b lk bulunmaktad Sonuç de$ken (y) sebep de$kenlene göe de$ken sebep de$kenlenn de blkte de$m söz konusudu Yan, sebep de$kenle aasndak koelasyon xxj X d Bu nedenle, sebep de$kenlenn hem sonuç de$ken üzende dolaysz etkle hem de bble üzende dolayl etkle bulunmaktad He k etk toplam etky olutumaktad Toplam etk ve bleenle standadze edlm de$kenle kullanlaak path analz le tahmn edleblmekted Standadze edlm de$kenle çn denklem () aa$dak gb yenden düzenlenmt: y yx x + yx x + + yxk x k + yxe x e () Bu do$usal denklemde y ve x de$kenle standadze edlm de$kenle, x e se hata temn göste yx paamete de$ele se standadze edlm de$kenlee lkn tahmn edlecek path katsaylan (dolaysz etk) olutumaktad Standadze edlm b de$ken (ba$ml veya ba$msz) lgl de$kenn otalama de$enn beysel de$elenden çkatlmas ve fakn standat sapmaya bölünmes le elde edl Yan, denklem dek y ve x de$kenle çn standadze edlm de$kenle aa$dak gbd: y x Y Y S Y X X X S Buada Y Y nn önek otalamas, S Y Y nn standat sapmas ken X X n önek otalamas ve S X se X n standat sapmasd y ve x de$kenle se standadze edlm de$kenled Standadze edlm de$kenlen öneml b özell$ o de$kenn otalama de$ennn dama sf ve standat sapmasnn b olmasd Bu nedenle açklanan ve açklayc de$kenlen hang bmle fade edlp edlmedkle öneml de$ld Regesyon denklem standadze edlm de$kenle le tahmn edlmekted Standadze edlm de$kenle çeen egesyon denklemnde sabt (c) dama sf olup d$e standadze edlm de$kenlen katsayla se lteatüde beta katsayla olaak (3) (4) 5

6 blnle Beta katsayla d$e de$kenlen gücünün nsp ölçümü olaak da kullanlabl Bu nedenle, beta katsaylann youmu öemld E$e standadze edlm de$ken (egesso) b standat sapma atlsa standadze edlm ba$ml de$ken de meydana gelecek de$me de standat sapma cnsnden youmlan Standadze edlm b beta katsays le geleneksel beta katsays aasnda öyle b lk vad (Gujaat 3) * ) ( S S x y ) (5) * Buada S X X de$kennn standat sapmas ve SyY de$kenn standat sapmasd ; standadze edlm X de$kennn katsays ve ) ; standadze edlmem X de$kennn katsaysd * Standadze edlm ksm egesyon katsayla (, ) path katsayla olaak adlandlmaktad ath katsayla stattk yöntemlele hesaplanablece$ gb 6 SSS paket po$am kullanlaak egesyon analz le de do$udan tahmn edleblmekted Bu ba$lamda, sebep-sonuç sstemnde standadze edlm de$kenle aas lkle nceleyen analze Regesyon Analz yene ath Analz ad velmekted ath analznde standadze edlm de$kenlen katsayla denklem () de oldu$u gb YX eklnde fade edlmekted YX ; x açklayc (sebep) de$kenn b standat sapma de$mes le açklanan y (sonuç) de$kennde meydana gelecek standat sapmay ölçe ath katsayla ath analz teknk olaak standadze edlm de$kenle aasndak lkle nceleyen b analz tekn$d Bbleyle sebep- sonuç lks çnde oldu$u düünülen de$kenle aasndak lkle gösteen path dyagamlann olutuulmasyla bala Bu de$kenle aasndak do$usal lklen deecesn gösteen koelasyon katsaylann do$udan, dolayl etklee aylaak analz edlmes ve bu etklen youmlanmas le sonuçlan (Kaygsz ve d$, wwwekonometdeneg) ath katsays ksaca aa$dak denklem le göstelebl: yx V yx /V y (6) Buada, yx : (x) sebep de$ken le (y) sonuç de$ken aasndak path katsaysn, V yx : yalnzca (x) sebep de$kenne ba$l olaak (y) de meydana gelen de$m, V y : tüm sebep de$kenlene ba$l olaak (y) de gözlenen de$m mktan göstemekted ath katsayla yadm le sebep de$kenlenn sonuç de$ken üzendek do$udan ve dolayl etkle bellenebl B de$kenn baka b de$ken olmakszn veya o de$ken sabtken sonuç de$ken üzende yapm oldu$u etkye do$udan veya dolaysz etk den Öte yandan sebep de$kenlenden bnn d$e sebep de$kenle le olan koelasyonundan dolay sonuç de$ken üzende otaya çkan etkye de dolayl etk den Böylece, sebep ve sonuç de$ken aasndak koelasyon katsays ( yx ) sebep de$kennn do$udan etks le d$e sebep de$kenlenden kaynaklanan dolayl etklen toplamna et olmaktad (Wght, 968) Toplam etk çoklu egesyon analz le fade edld$nde aa$dak denklem sstem olutuulabl yx + xx yx + + xk yxk yx xx yx + yx + + xxk yxk yx xkx yx + xkx yx + + yx k yxk ( 7 ) Buada, yx : y üzende x n do$udan etksn gösteken xx yx : x n x üzenden olan dolayl etksn fade etmekted (Wght 968) 6 Detay çn baknz Gahnle ve Gögülü () 6

7 Denklem sstem (7) de sebep de$kenle aasndak koelasyonla ve sebep de$kenle le sonuç de$ken aasndak koelasyonla blnmekted Blnen bu koelasyonlaa ba$l olaak blnmeyen path katsayla hesaplanabl 7 Bu amaçla çoklu denklem sstem mats fomuna dönütüülü Bu dönüümde, sebep de$kenlene at koelasyon mats A, path katsayla vektöü ve sebep de$kenlen sonuç de$ken le olan koelasyonlandan oluan sütun vektöü de B le gösteld$nde, mats sstem aa$dak gb fade edlmekted (Bal, ) yx yx yxk x x xkx xx xkx xxk xxk yx yx yxk ( 8 ) A - B ( 9 ) Buada A - tem A matsnn tesn fade etmekted Öte yandan, sebep de$kenlene at do$udan etk mktala göz önünde bulunduulaak, söz konusu de$kenlen sonuç de$ken üzende yaptkla dolayl etk mktala da hesaplanabl Bu nedenle, çoklu denkelm sstemnden (7) haeketle olutuulan path katsayla köegen mats (KM) le sebep de$kenlene lkn koelasyon mats (KM) çaplaak dolayl etk mats (DE) olutuulmaktad Yan, DEKMxKM yx yx yxkx xx xx xkx yx xx yx xxk yx x x x x x xk yxx x yx x xk yx x x x x x xk yx3 yxkxkx yxkxkxk kxk yxk xkx xkx ( ) xkxk DE KM x KM () DE matsnn sol yukadan sa$ aa$ya olan köegen üzendek de$ele path katsaylan fade edeken, köegen dndak de$ele se sebep de$kenlenn bble üzenden olan dolayl etklen göstemekted Yan, DE KM*KM etl$nde nc sat ve j nc sütundak de$ele, j nc sebep de$kennn nc sebep de$ken üzenden olan dolayl etk mktan fade etmekted 3 Ve Çalmamz Tükye de 8 ln yl yatay-kest velene dayanmaktad Çalmada kullanlan de$kenlee lkn vele; sonuç (açklanan) de$ken olaak do$um hz (DH) ve sebep veya açklayc de$kenle olaak kentlen e$tm duumunu temsl eden lse okullama oan (OO), daha özgü ve katlmc b yaamn ve kentl b toplum olmann gösteges olaak kentleme oan (KO), efah düzeynn gösteges olaak k bana düen gel (KBG), sanaylemenn gösteges olaak sanay kolunda çalanlan toplam çalanla çndek pay (S7) de$kenle ye almaktad 4 Ampk Bulgula Tükye de kent baznda do$uganlk hzna etk eden faktölen etklenn analz edld$ bu çalmada çetl de$kenle ath analzne dahl edlmek stenm, ancak statstk olaak anlaml bulunan de$kenle modele dahl edlm olup anlaml olmayanla (hane halk büyüklü$ü, tamda 7 ath katsayla standadze edlm de$kenlen paameteled Bu paametele SSS po$am le de do$udan tahmn edlebl 7

8 çalanlan toplam sthdam çndek pay ve k bana düen kamu yatmla) modelden dlanmt Öte yandan, anlaml de$kenle; okullama oan, kentleme oan, k ba gel ve sanay kolunda çalanlan kent toplam sthadm çndek pay modele dahl edlmled Bu de$kenlee lkn lnee egesyon denklem aa$dak gbd: DH SI + u o + OO + KO + 3KBG + 4 () Denklem (), path dyagamnda kullanlan notasyonla tbayle yenden fade edld$nde aa$dak denklem elde edl y + yx x + yx x + yx 3x3 + yx 4 x4 yxe xe () Buada y DH, x OO, x KO, x 3 KBG, x 4 SI ve x e u du katsayla se denklem dek beta paametelen fade etmektedle De$kenle aasndak koelasyonla se aa$dak çoklu denklem sstem le velmekted yx yx + yx xx + yx3 xx3 + yx4 xx4 yx yx xx + yx + yx3 xx3 + yx4 xx4 yx3 yx xx3 + yx xx3 + yx3 + yx4 x3x4 yx4 yx xx4 + yx xx4 + yx3 x3x4 + yx4 (3) Bu çoklu denklem sstemnde ye alan ba$ml ve ba$msz de$kenle aasndak koelasyon katsayla SSS paket pogam yadmyla hesaplanaak elde edlen koelasyon katsayla Tablo de velmt Tablo Koelasyon katsayla (eason koelasyon) De$kenle X (OO) X (KO) X 3 (KBG) X Sg X Sg X 3 Sg X 4 Sg Y Sg,476,69,5 -,68,476,36,59 -,7,67,69,36,67 -,6 X 4 (S),5,59,67 -,53 Gözlem S Sgnfcance: anlamllk düzey Y (DH) -,68 -,7,67,6 -,573 Tablo de velen koelasyon katsayla 4 no lu denklem sstemnde yene yazlaak aa$dak etlkle elde edlmt yx yx yx yx + yx (476) + (69) + (5) + (476) + yx yx yx + yx3 yx3 (36) + (59) + (69) + (36) + yx3 yx3 + yx4 yx4 yx4 (5) (59) (67) (67) + yx4 (4) 8

9 Bu denklem sstem mats fomuna dönütüüleek path katsayla hesaplanabl Daha önce beltld$ gb çözüm matsnde sebep de$kenlene at koelasyon mats A, path katsayla vektöü ve sebep de$kenlenn sonuç de$ken le olan koelasyonladan oluan sütun vektöü se B le fade edlmt Yan, A - B,476,69,5,476,36,59,69,36,67,5,59,67, 68 x,6 7 (5),53 mats çapm yaplaak aa$dak path katsayla ( ˆ sütun mats) elde edlmt y ˆy 535,484,78,397 (6) Bu matste ye alan path katsayla standadze edlm açklayc de$kenlea at path katsaylad Bu katsayla, standadze edlm de$kenle kullanlaak tahmn edlen egesyon denklemnde ye alan katsaylad Regesyon denklem aa$dak gbd: y x + 484x 78x3 397x4 (688) (5459) (55) (68) (354) R 777 F886 aantez ç de$ele t de$ele olup egesyon denklemnde y do$uganlk hz, x okullama oaan, x kentleme oan, x 3 kbana gel ve x 4 sanay kolunda çalanlan toplam sthdam çndek pay d Öte yandan, egesyon denklemnde ye alan hata temne lkn hata path katsays ( yxe ), aa$dak lemle elde edlmekted ) ) B yxe y (7) ) yxe,68,535,7,484 x,3966 ve,78 ˆ 6, yxe 697 d,53,397 Böylece, yukada elde edlen path katsayla, hata temne at path katsays ve de$kenle aasndak koelasyon katsayla, path dyagam üzene yeleteek Gekl le fade edlen çkt path dyagamn olutuablz 9

10 xx4 5 xx4 xx 59 x3x OK xx3 69 KO xx3 36 KG S yx -535 yx yx yx4 DH yxe 69 e /ekl Çkt ath Dyagam Çkt path dyagamndak path katsayla de$kenle aasndak do$udan etk mktalan göstemekted Bu mktaladan haeketle açklayc de$kenlen bble üzendek dolayl etklenn büyüklükle de hesaplanablmekted Bu hesaplama çn KM matsnde (), matsn köegenne path katsayla ve d$e hücelee sf de$ele yeletleek elde edlen mats (köegen mats) le sebep de$kenle koelasyon mats le çapl Yan, DEKMxKM etl$nden haeketle,,535,484,78,476 x,69,397,5,476,36,59,69,36,67,5,59,67,535,55 DE,3,484,,64,3,35 de$ele elde edl,33,74,78,66,73,86,9,397 (8) DE matsnde soldan sa$a do$u olan köegende ye alan de$ele path katsayla olup d$e de$ele se açklayc de$kenlen bble üzende yaptkla dolayl etklen saysal de$eled Yne, açklayc de$kenlen bble üzendek dolayl etkleden haeketle, bu de$kenlen açklanan de$ken üzendek dolayl etklen de hesaplamak mümkündü Dolaysz ve dolayl etklen toplam se toplam etky olutumaktad (Kaygsz vd, wwwekonometdeneg)

11 Sonuç de$ken üzendek toplam etknn aytlm bçm Tablo de velmekted Tablo Sebep de$kenlenn sonuç de$ken üzendek toplam etkle Sepep de$kenle Dolaysz etk ( yx ) Dolayl etk ( yx - yx ) (x ) yx yx xx + yx3 xx3 + yx4 xx4 yx - yx yx (x ) yx yx xx + yx3 xx3 + yx4 xx4 yx - yx yx (x 3 ) yx3 yx x3x + yx x3x + yx4 x3x4 yx3 - yx3 yx3 (x 4 ) yx4 yx x4x + yx x4x + yx3 x4x3 yx4 - yx4 yx4 Toplam etk (koelasyon katsayla) (x ): okullama oan; (x ):kentleme oan; (x 3 ): kbana düen gel; (x 4 ):sanay kolunda çalanlan oan Tablo yadmyla he b açklayc de$kenn sonuç de$ken (do$uganlk hz) üzendek dolayl etks se aa$dak gb hesaplanmaktad -okullama oann toplam dolayl etks yx - yx -,68+,535 -,83 -kentleme oann toplam dolayl etks yx - yx -,7-,484 -,554 -kbana düen geln toplam dolayl etks yx3 - yx3 -,6+,78 -,43 -sanayde çalanlan paynn toplam dolayl etks yx4 - yx4 -,53+,397 -,6 d Öte yandan, açklayc de$kenlen he bsnn açklanan de$ken üzendek toplam etks path katsays (dolaysz etk) le dolayl etknn toplamndan olumaktad D$e b fadeyle toplam etk, koelasyon katsayladan bakas de$ld Sebep de$kenle tbayle toplam etknn aytlm bçm Tablo 3 de ye almaktad Tablo 3 Toplam etknn dolaysz ve dolayl etklee aytlmas Dolaysz Dolayl etk Toplam etk etk OO -,535 -,83 -,68 KO,484 -,554 -,7 KBG -,78 -,43 -,6 S7 -,397 -,6 -,53 Toplam etk de$kenle tbayle ele alnd$nda, okullama oan, kentleme oan, k bana düen gel ve sanaylme düzey le do$uganlk hz aasnda negatf lk bulundu$u göülmekted Öte yandan, dolaysz etk ele alnd$nda, okullama oan, kbana düen gel ve sanayleme düzey le do$uganlk hz aasnda negatf lk oldu$u tespt edlken kentleme oan le do$uganlk hz aasndak dolaysz lknn paametesnn poztf b aet tad$ göülmekted Okullama oan, kbana mll gel ve sanayleme düzey yükseldkçe do$um hz azalmaktad Bu bulgula beklentlemze uygundu Ancak, kentleme oan attkça do$um hznn da att$ göülmekted ath katsayla (dolaysz etk) le toplam etk (koelasyon katsayla) kalatld$nda kentleme oan haç d$e de$kenlen daha yüksek koelasyon katsaylana sahp oldukla göülmekted Bu duum toplam etknn yalnzca sebep de$kennn do$udan etksn de$l do$uganlk hzna etk eden d$e sebep de$kenlen de etklen çed$n göstemekted Bu nedenle koelasyon analz yalnzca toplam etk hakknda blg vemekted Oysa path analz tüm

12 açklayc de$kenlen dolaysz ve dolayl etklen aytaak toplam etknn çe$ hakknda blg sa$lad$ çn daha büyük önem azetmekted 5 Sonuç Bu çalmada, kentlen gelmlk göstegelenden b olaak kabul edlen do$uganlk hz üzende etkl oldu$u vasaylan açklayc de$kenlen dolaysz, dolayl ve toplam etkle path analz tekn$ le tahmnlenmekted Analz sonuçla llen do$uganlk hz üzende sanayleme düzey, kentleme oan, okullama oan ve k bana gel düzeynn anlaml etkle oldu$unu otaya koymmaktad Aatmada elde edlen bulgulaa göe do$uganlk hz le okullama oan aasnda negatf yönlü b lk vad Okullama oanndak at bee semayedek at fade etmekte olup yüksek bee semayel kentlen daha düük do$um oanlana -etm le doum hz aasnda negatf b l'k olmas- sahp oldukla göülmekted Bu sonuç, Bao(99) un yüksek be'e semayel alelen daha fazla çocuk yapma yene, daha fazla mal ve hzmet üetmey daha veml b faalyet olaak tech etmele bçmndek göüle le de tutallk az etmekted Çalmada do$uganlk hzna etk eden b d$e öneml ve anlaml de$ken olaak k bana gel sevyes bulunmutu K bana düen gel attkça do$uganlk hz azalmaktad Klen gel düzey attkça, efah düzeyle de atmaktad Bu da fakl yaam koullan ve u$ala beabende getmekted E$tm konusunda oldu$u gb alelen daha fazla çocuk sahb olmalann fsat malyet atmaktad Bu duum, Becke n (99) çocuk says le çocuk ba'na yaplan be'e semaye yatm aasnda negatf b l'k olduu ve bu duumun nüfus at' le ekonomk büyüme aasnda da negatf b l'ky gündeme getd tezn do$ulamaktad Gelmlk göstegelenden b d$e sanayleme düzeyd Çalmada sanayleme düzey sanay kolunda çalanlan toplam sthdam çndek pay le fade edlmt Bu de$ken le do$uganlk hz aasnda anlaml negatf b lk oldu$u göülmekted Bu lk de teok beklentle uygundu Sanayde ücetl olaak çalanlan oan attkça do$um hz azalmaktad Öte yandan, kentleme oan d$e de$kenlede oldu$u gb do$uganlk hz üzende anlaml b etkye sahp olmakla blkte aet beklenlen yönde (negatf) de$ld Kentleme oan le do$uganlk hz aasnda beklenlenn aksne poztf b lk tespt edlmes öncelkle sebep de$kenle aasnda çoklu do$usallk sounu olup olmad$n gündeme getmt Ancak, statstk test sonuçla (VIF de$ele) 8 açklayc de$kenle aasnda çoklu do$usal ba$lant olmad$n otaya koymutu Bu duumda, belk de sogulanmas geeken Tükye de yaanan hzl-çapk kentleme süec ve yapsd Bu yapnn kentlen sosyal dokusu üzendek olumsuz etkled Blnd$ gb, Tükye dek hzl kentleme 9 kasnda kentle geek altyap geekse üst yap olaak moden dönüümü henüz sa$layamam ve nüfus dönüümü henüz tamamlanmamt Kentle hem ksal hem de kentsel b yapnn b aada yüüdü$ü kl (dual) yap (-uban) göünümü tamaktadla D$e b fadeyle, geleneksel olaak yüksek do$uganlk hz ve yetesz e$tm, beslenme ve sa$lk açmaz devam etmekted Yne, Tükye de kentle özellkle gelm ülkelede oldu$u gb fakllatlm mal ve hzmetlen üetld$ be sna mekez de olamamlad Oysa, gelm ülkelede kentlen be endüstyel mekez halne gelmes ve buna ba$l olaak otaya çkan gücü taleb ve sundukla hayat tazla ksal alandan kentsel alana do$u göçü balatmt Gelmekte olan ülkelede se sanayleme süec henüz tamamlanamad$ çn kentlee yönelen göç ve dolaysyla gücü sanayye aktalamam olup kentle tam toplumundan kent toplumuna do$u b dönüümü henüz çselletmemt Böylece, özellkle mega kentle (7stanbul, Ankaa, 7zm, Busa, Adana gb) üetm mekezle olmaktan zyade çapk kentlemenn hakm oldu$u, sosyal ve ktsad sounlan y$nlat$ be tüketm mekez halne dönümü gözükmektedle (Delkta, ) 8 De$kenlee at VIF( vaance nflaton facto) de$ele öyled: OO : (,84); KO: (,78); KBG: (,3) ve SI:(,44) aantez ç de$ele lgl de$kenlee at VIF de$eled VIF de$elenn un altnda olmas de$kenle aasnda çoklu do$usal ba$lant olmad$ anlamna gelmekted (Gujaat 3) 9 Tükye de 95 ylnda ksal alanda yaayan nüfusun kent nüfusuna oan 59 ken bu oan yllada 45 e dümütü D$e b fadeyle toplam nüfusun %65 kentlede yaamaktad Bu oann gelm ülkele dkkate alnd$nda gelecek on yllada %8 lee ulamas beklenlmekted

13 Kaynakla Bal, C, Do$an 7, () ath analz ve b uygulama, 5 Byostatstk Konges Bldle OGÜ Basmev,376 Delkta E (), Malthusgl Yaklamdan Moden Ekonomk Büyümeye, Ege Academc Revew, EÜ,7ktsad ve 7da BlFakDegs, Say, ss 9-4 Temmuz Delkta E (), Göç, Altnc Geh Svas Degs, Temmuz DT, Dokuzuncu Kalknma lan :7-3 http//luna casusfedu/-mbannc fles/egesson/ athan Html, ath analyss, Anonm, a Gujaat, D N, Basc Econometcs, Fouth Edton, 3 Kaygsz Z, Saaçl S, Dokuzla K U 7llen Gelmlk Düzeyn Etkleyen Faktölen ath Analz ve Kümeleme Analz 7le 7ncelenmes, wwwekonometdenegog/bldle/o3spdf Keskn, S, ath Katsayla ve ath Analz, Yaymlanmam Yüksek Lsans Tez, Ankaa Ünvestes, Fen Blmle Ensttüsü, 998 azalo$lu V, ve G Akkaya, Ekonomet, 4 Bask, 7zm 998 ek, H, Nedensel modelle, yaynlanm Yüksek Lsans Tez, Gaz Ünvestes, Fen Blmle Ensttüsü, Yl 999 Ta, R Ekonomet, 4 Bask, 7stanbul 6 Ta AK ve G Dkbay, Do$uganl$n Bellenmesnde Sosyo-Ekonomk Özellklen Etks,Tükye 994 II Ulusal Nüfusblm Konfeans Yaynlanm Blds, Ankaa -5 Aalk 997 Wght, S, Genetc ve Bometc Foundaton, The Unvesty of Chcago es, Vol 968) wwwdegovt/tkba/pape_4pdf wwwpeopleexacuk/seglea/multva/pathanalhtml wwwtu7kgovt 3