TÜRKYE DE PARA POLTKASI AKTARIM MEKANZMASI: DÖVZ KURU KANALI ÜZERNE BR DEERLENDRME

Transkript

1 2. Ulusal kisa Kongresi / uba 2008 / DEÜ BF kisa Bölümü / zmir - Türkiye TÜRKYE DE PARA POLTKASI AKTARIM MEKANZMASI: DÖVZ KURU KANALI ÜZERNE BR DEERLENDRME ÖZET Figen Büyükak#n 1 Veda Cengiz 1 Arma+an Türk 2 Son zamanlarda para eorisi alan#nda yap#lan çal#2malar içerisinde parasal akar#m mekanizmas# konusunun öneminin ar#+# görülmekedir. Zira parasal akar#m mekanizmas# hakk#nda elde edilecek deayl# bilgiler para poliikas#n#n ba2ar#s# aç#s#ndan büyük önem a2#makad#r. Bu çal#2ma Türkiye ekonomisi özelinde (Vekör Ooregresyon) VAR modelini kullanarak 1990:1-2007:9 dönemi için döviz kuru kanal#n# incelemekir. Para poliikas# 2okunun ard#ndan reel döviz kuru, ne ihraca, üreim ve fiyalar#n dinamik epkisi ahmin edilmekedir. Sonuçlar Türkiye de para poliikas# 2oklar#n#n fiyalar üzerinde önemli bir ekiye sahip oldu+unu ve döviz kurunun parasal akar#m mekanizmas#nda önemli rol oynad#+#n# gösermekedir. Anahar Kelimeler: Para Poliikas#, Parasal Akar#m Mekanizmas#, Döviz Kuru Kanal#. JEL Snflandrmas: E52, F41. Moneary Transmission Mechanism in Turkey: An Assessmen on he Exchange Rae Channel ABSTRACT Recenly he moneary ransmission mechanism has become a more prominen heme in he moneary heory analysis. Because i is imporan for he successfull conduc of moneary policy o have a beer knowledge abou moneary ransmission mechanism. This sudy invesigae he exchange rae channel using Vecor Ooregressive Models (VAR) for he 1990:1-2007:9 period in he Turkish economy. We esimae he dynamic response of real exchange rae, ne expor, oupu and prices afer a moneary policy shock. Our resuls suppor ha he moneary policy shocks has a significan impac on prices and ha exchange rae play a crucial role in he ransmission of moneary policy in Turkey. Key Words: Moneary Policy, Moneary Transmission Mechanism, Exchange Rae Channel. JEL Classificaion: E52, F G(R(): Ekonomideki geli2melere bak#ld#+#nda, Merkez Bankalar#n#n para poliikas# uygulamalar#n# yönlendirmede, parasal hedefleme, döviz kuru hedeflemesi ve enflasyon hedeflemesi olmak üzere ba2l#ca üç sraejiyi benimsedikleri görülmekedir. Türkiye Cumhuriye Merkez Bankas# (TCMB) da, bu geli2meler #2#+#nda 1980 lerin ikinci yar#s#ndan iibaren örük, 1990 lar#n ba2lar#ndan iibaren de kamuoyuna aç#klanmak sureiyle aç#k olarak Parasal Programlar uygulam#2 ve izleyen y#llarda (zaman zaman kesiniye u+rasa da) bazen örük olarak bazen de aç#k bir 2ekilde bu uygulamalar#na devam emi2ir. Ancak söz konusu programlar#n büyük ço+unlu+u ba2ar#s#zl#kla sonuçlanm#2#r 1. 1 Kocaeli Üniversiesi, kisadi ve dari Bilimler Fakülesi, kisa Bölümü, bfigen@kou.edu.r, vcengiz@kou.edu.r. 2 Kocaeli Üniversiesi, Kand#ra Meslek Yüksek Okulu, armagan_41@yahoo.com. 1 Bu programlar s#ras#yla söyledir: 1986 (Örük-Ba2ar#s#z), 1990 (Aç#k-Ba2ar#l#), 1992 (Aç#k-Ba2ar#s#z), (Örük-Ba2ar#s#z), 1998 (Aç#k-Ba2ar#s#z), 1987, 88 ve 89; 1991; 1993, 94 ve 95 y#llar#nda ise aç#k ya da örük herhangi bir parasal program uygulanamam#2#r. (Söz konusu programlarla ilgili ayr#n#l# bilgi için bkz. Kumcu, E., Öker,. ve Saraço+lu, S.,1987; TCMB Ekonomik Ara2#rmalar Büleni, 1987; TCMB, 1990; TCMB, 1992; TCMB, 1998a; TCMB, 1998b).

2 Türkiye de Para Poliikas' Akar'm Mekanizmas':Döviz Kuru Kanal' Üzerine Bir De,erlendirme TCMB, Aral#k 1999 iibar#yla enflasyonu dü2ürme program# çerçevesinde döviz kuru hedeflemesi sraejisini izlemi2, faka Kas#m 2000 ve Puba 2001 krizlerinin ard#ndan bu sraejiyi erk emek zorunda kalm#2#r. Ya2anan krizlerin ard#ndan serbes kur rejimine geçilmi2 ve Güçlü Ekonomiye Geçi2 Program# ad# al#nda yeni bir program uygulanmaya ba2lanm#2#r. Merkez Bankas# Kanununda yap#lan yasal de+i2ikliklerle birlike hem amaç hem de araç ba+#ms#zl#+#n# kazanan TCMB, yeni dönemin ba2lang#c#nda para poliikas#n# örük enflasyon hedeflemesi sraejisi çerçevesinde yönlendirme çal#2malar#na h#z vermi2ir. TCMB nin örük enflasyon hedeflemesini benimsemesinin emeli iki nedene dayand#r#labilir: Bunlardan birincisi, aç#k enflasyon hedeflemesine geçilmesi için gerekli olan ön ko2ullardan baz#lar#n#n (fiskal bask#nl#+#n olmamas# ve güçlü finansal sisem) yerine geirilmemi2 olmas#d#r (Çolako+lu, 2002: 28). kincisi de enflasyon hedeflemesi sraejisinin uygulama çerçevesine ili2kin haz#rl#klar#n henüz amamlanmam#2 olmas#d#r. Ancak 2006 y#l#na kadar yap#lan gerekli de+i2iklik ve düzenlemelerin ard#ndan bu y#l#n ba2#ndan iibaren üç y#ll#k büçe uygulamas#na geçilmesiyle, üç y#ll#k bir hedef paikas#n#n aç#klanmas#n#n, enflasyon hedeflerinin içsel uarl#l#+#n# ve di+er makroekonomik projeksiyonlarla uyumunu ar#raca+# dü2ünülmü2 ve aç#k enflasyon hedeflemesi rejiminin ilk a2amas#nda hedefler üç y#ll#k olarak ilan edilerek uygulamada devaml#l#k sa+lanm#2#r (TCMB, 2005: 4-5). Enflasyon hedeflemesinde, merkez bankas# do+rudan para poliikas#n#n nihai amac#n# hedeflemeke, ara hedefler kullanmamakad#r. Bunun anlam#, örülü veya aç#k olarak gelecekeki enflasyon ahmininin ara hedef olarak kullan#lmas#d#r. Dolay#s#yla, para poliikas# karar alma süreci, belirli bir zaman sonundaki (horizon) enflasyonun ahmini ile ba2lamakad#r (Almeida and Goodhar, 1998: 69). Enflasyon hedefine ula2#lmas# için belirlenecek horizon ise, ekonominin maruz kald#+# 2oklar#n do+as#na, ekonomi oorielerinin enflasyon/has#la ercihlerine ve parasal akar#m mekanizmas#na ba+l#d#r (Haldane, 2000: 7). O halde, hedefe ula2ma horizonunun belirlenebilmesi için, k#sa vadeli faiz oranlar#, döviz kuru, para ve kredinin parasal akar#m mekanizmas#ndaki rolü ve ekonomiyi ekileyen ba2l#ca 2oklara ili2kin ayr#n#l# ampirik de+erlendirmelerin yap#lmas# gerekmekedir (Blejer and Leone, 2000: 8). Lieraüre bak#ld#+#nda parasal akar#m#n kredi kanal# üzerine bir yo+unla2ma oldu+u görülmekedir (Gündüz, 2001: 13-30, nan, 2001: 3-20, Gür, 2003: 1-153, Bernanke, 1988: 3-11, Bernanke and Gerler, 1995: 27-48). Ancak Türkiye gibi d#2a aç#k bir ekonomide parasal akar#m#n döviz kuru kanal#n#n da incelenmesi faydal# olacak#r. Bu yönde bir kak# sa+lanmas# amac#yla haz#rlanm#2 olan çal#2mam#z, sadece para poliikas# akar#m mekanizmas#n#n döviz kuru kanal# üzerinde yo+unla2makad#r. Bu çerçevede uygulanan para poliikas#n#n reel ekonomi ve enflasyon üzerindeki ekisinin belirlenmesinde döviz kurunun rolü de+erlendirilmeye çal#2#lmakad#r. Çal#2man#n içeri+i 2u 2ekilde düzenlenmi2ir: lk olarak para poliikas# akar#m mekanizmas#na ili2kin genel bir de+erlendirme yap#lmakad#r. Ard#ndan para poliikas# akar#m mekanizmas#n#n döviz kuru kanal#na ili2kin ampirik bir de+erlendirmeye yer verilmekedir. Ula2#lan bulgular#n de+erlendirilmesi ise, çal#2man#n sonuç bölümünde yap#lmakad#r. 2. PARA POL(T(KASI AKTARIM MEKAN(ZMASI Para poliikas# akar#m mekanizmas#, genel olarak para poliikas#n#n oplam ç#k# (reel GSYH) ve oplam harcamalar (nominal GSYH) üzerindeki ekilerini ve bu ekilerin oraya ç#k#2#nda rol oynayan akar#m kanallar#n# ifade emekedir (Mishkin, 1992: ). Daha aç#k bir ifadeyle, para poliikas# akar#m mekanizmas#, para poliikas# kararlar#n#n oplam alebi, enflasyon beklenilerini ve enflasyon oran#n# ekileme süreci olarak da an#mlanabilir (Peursson 2001: 62).

3 2. Ulusal kisa Kongresi / uba 2008 / DEÜ BF kisa Bölümü / zmir - Türkiye Bu çerçevede dör farkl# parasal akar#m kanal#ndan söz emek mümkündür: Bunlar s#ras#yla, faiz oran# kanal#, varl#k fiyalar# kanal#, kredi kanal# ve döviz kuru kanal#d#r (Pekil.1). )ekil1: Parasal Akarm Kanallar Para arz Resmi faiz oranlar Banka mevdualar Piyasa faiz oranlar Naki ak Hisse fiyalar Döviz kurlar Ne deer Serve Tobin q su Ne ihraca D finansman primi Banka Kredileri Yarm/Tükeim/Hasla Enflasyon Kaynak: (Peersman, 2001: 6) Pekilden de izlenebilece+i gibi, akar#m kanallar#n#n hepsi birbiriyle ba+lan#l#d#r ve her bir kanal ayr# ayr# a2amaya sahipir. Ku2kusuz, parasal akar#m mekanizmas#n#n am olarak anla2#labilmesi için üm bu kanallar# birlike analiz eden ayr#n#l# bir ara2#rma gerekmekedir. Ne var ki, böylesine bir çal#2man#n makale s#n#rlar#n# a2an bir çabay# gerekirdi+i de orad#r. Dolay#s#yla bu çal#2mada sadece parasal akar#m mekanizmas#n#n döviz kuru kanal# üzerinde durulmakad#r.

4 Türkiye de Para Poliikas' Akar'm Mekanizmas':Döviz Kuru Kanal' Üzerine Bir De,erlendirme 3. PARASAL AKTARIMIN DÖV(Z KURU KANALI Aç#k ekonomi ko2ullar#ndan do+an bu kanal#n eorik emelleri esnek döviz kuru siseminde geçerli olan Mundell Flemming modeline dayanmakad#r (Bkz. Koca, 1997:41-91). Çünkü bu modele göre, para poliikas# döviz kuru arac#l#+# ile yerli ve yabanc# ya#r#m kararlar#n#n her ikisini birden ekilemekedir (Reyes, 2002: 2). Pekil 1 den de izlenebilece+i üzere, Merkez Bankas#n#n operasyonel hedef olarak esas ald#+# döviz kurlar#nda meydana geirece+i de+i2iklikler önce d#2 alebi ekilemeke, daha sonra ise oplam harcamalar ve enflasyonu belirlemekedir. Buradan harekele döviz kuru kanal#n#; Merkez Bankas#n#n para poliikas# uygulamalar#na ba+l# olarak döviz kurunda meydana geirdi+i de+i2ikliklerin milli gelir ve enflasyon üzerindeki ekileri 2eklinde an#mlayabiliriz. Döviz kuru kanal# faiz oran#ndaki de+i2melerin ekisini de içermekedir. Çünkü dünya çap#nda uluslararas# sermaye harekelerinin h#zla liberalle2i+i ve sermaye harekelerinin faiz esnekli+inin çok yüksek oldu+u bir oramda ülkelerin uygulad#klar# para poliikalar# faiz oran# üzerinden döviz kurunda güçlü ekiler meydana geirebilmekedir. Pöyle ki; Merkez Bankas#n#n geni2leici (daral#c#) bir para poliikas# izlemesi halinde sermayenin maliyei olan reel faiz oran# dü2meke (yükselmeke), yuriçi reel faiz oranlar#n#n dü2mesi (yükselmesi) ise, an#nda sermaye harekelerinin hacmini de+i2ikli+e u+ramakad#r. Bunun nedeni, yabanc# (ulusal) para bazl# mevdualar#n ulusal (yabanc#) para bazl# mevdualara göre daha cazip hale gelmesidir. Sonuça ulusal para de+er kaybederken (kazan#rken) döviz kuru de+er kazanmakad#r (keybemekedir). Ulusal paran#n de+er yiirmesi (kazanmas#) ise, yuriçi mallar# ucuz (pahal#) yurd#2# mallar# da pahal# (ucuz) hale geirdi+inden ne ihraca armaka (dü2meke) ve dolay#s#yla da milli gelir yükselmekedir (azalmakad#r). Di+er bir deyi2le ne ihraca arar (azal#r), ne ihraca#n armas# (azalmas#) da firmalar#n yeni ya#r#m karar# almalar# ile oplam alebin ve reel ç#k#n#n armas#na (azalmas#na) yol açar (Mishkin, 1995: 5, Mishkin, 2001: 7). Para poliikas#n#n ç#k# üzerindeki bu ekisi 2emaik olarak da, 2u 2ekilde göserilebilir: M * i + E + NX * Y * Öe yandan, döviz kurundaki de+i2melerin uluslararas# icaree konu olan mallar#n fiyalar# üzerindeki ekisi sonucunda yuriçi mallara olan alebin armas# (azalmas#) yuriçi fiyalar#n armas#na (azalmas#na) neden olmakad#r. Ayn# 2ekilde yurd#2# mallar#n pahal# (ucuz) hale gelmesi de ihal edilen ükeim mallar#n#n fiyalar#nda do+rudan do+ruya yükseli2ler (dü2ü2ler) meydana geirebilmekedir. Bu da üreim maliyeini ekileyerek fiyalar# de+i2irici rol oynamakad#r. Pöyle ki; geni2leici (daral#c#) bir para poliikas# uygulamas# sonucunda yurd#2# mallar#n#n pahal#la2mas# (ucuzlamas#) girdi maliyelerinin armas#na (azalmas#na) ve böylece maliye enflasyonunun yükselmesine (dü2mesine) yol açabilmekedir (Smes and Wouers, 1999: ). Ayr#ca, döviz kurunun sabi olmas# veya geni2 bir ban sisemi içinde uulmas# halinde de özellikle yuriçi ve yabanc# varl#klar aras#nda am ikamenin bulunmamas# durumunda para poliikas#n#n ekinli+i am olarak oradan kalkmamakla birlike önemli ölçüde dü2mekedir. Ancak yuriçi ve yabanc# varl#klar aras#nda am ikamenin bulunmas#, para poliikas#n#n ekinli+ini yok emekedir (Gür, 2003: 17). Döviz kuru kanal#n#n önemi, ekonominin aç#kl#k derecesine ba+l# olarak de+i2mekedir. hraca ve ihala#n GSYH içerisindeki pay#na göre belirlenen aç#kl#k derecesi ne kadar büyük olursa akar#m mekanizmas#nda döviz kuru kanal#n#n a+#rl#+# da o kadar fazla olmakad#r. Di+er arafan bir ekonominin aç#kl#k derecesi ile ekonominin büyüklü+ü aras#nda negaif bir ili2ki bulunmakad#r. Buradan döviz kuru kanal#n#n özellikle aç#k ve küçük ekonomiler aç#s#ndan daha önemli oldu+u sonucu ç#kmakad#r (Mishkin,

5 2. Ulusal kisa Kongresi / uba 2008 / DEÜ BF kisa Bölümü / zmir - Türkiye 2001: 7, Nole, 2003: 142, Favero ve Giavazzi, 2001: 12). Niekim Avrupa Merkez Bankas# Euro bölgesi ile ilgili olarak; büyük ve nispeen kapal# bir ekonomi özelli+i göserdi+i için Euro bölgesinde d#2a aç#k ve küçük ekonomilere göre nispeen döviz kuru kanal#n#n öneminin de daha az olmas# beklenmekedir. görü2ünü oraya koymu2ur (Europäische Zenralbank, 2000: 46). hraca ve ihala#n oplam#n# ifade eden d#2 icare hacminin GSMH içerisindeki pay# dönemi için yakla2#k % 38, 2005 y#l# için ise yakla2#k % 53 2 olarak gerçekle2en Türkiye ekonomisi, aç#k bir ekonomi özelli+i gösermekedir. Bundan dolay# döviz kurunda oraya ç#kan de+i2melere ba+l# olarak akar#m mekanizmas#nda döviz kuru kanal#n#n önemli olmas# beklenmekedir. 4. MODEL VE VER( SET( Ekonomik ya2amdaki ili2kilerin karma2#kl#+# gelece+in belirsiz hale gelmesine neden olmakad#r. Yap#lan öngörülerle bu belirsizlikler amamen oradan kald#r#lamasa da azal#labilmekedir. Ancak, birçok ikisadi de+i2kenin kar2#l#kl# olarak birbirlerini ekilemelerinden dolay# analizlerde kullan#lmak üzere ele al#nan verilerin sal içsel ya da d#2sal de+i2ken olarak ayr#lmas# mümkün de+ildir. Bu da hangi ikisa poliikas#n#n hangi içsel veya d#2sal de+i2keni ne ölçüde ekileyece+inin önceden bilinmesini engelleyici rol oynamakad#r (Uygur, 1983: 15). Bu çal#2mada Türkiye deki parasal akar#m#n döviz kuru kanal# VAR analizi kapsam#nda incelenmekedir. Böylece para poliikas# uygulamalar#n#n faiz oran# ve döviz kuru üzerinden d#2 icarei ekileyerek, milli gelir ve fiyalar genel düzeyini de+i2irmede ekin olup olmad#+# konusunda bir sonuca var#lmaya çal#2#lacak#r. VAR modellerinin kullan#ld#+# ilk ampirik çal#2ma Sims in çal#2mas# olmu2ur (Sims, 1980: 1-33). Sims in bu çal#2mas#n#n ard#ndan VAR modellerinin önemi giderek arm#2#r. Bu modeller daha çok makroekonomik de+i2kenlerin para poliikas#na epkisi hakk#nda ampirik bulgu sa+lamak amac#yla kullan#lm#2#r (Bagliano ve Favero, 1998: 1072). Son y#llarda bu modellerin en yayg#n kullan#lma amac# ise, parasal akar#m kanallar#n#n ampirik olarak es edilmesine yönelik olmu2ur. Bunun nedeni VAR modellerinin parasal akar#m mekanizmas#n#n ampirik esine elveri2li oldu+unun kabul edilmesidir. VAR modelleri, modeldeki her bir de+i2kenin kendi gecikmeli de+eri ve di+er üm de+i2kenlerin gecikmeli de+erleri üzerinden an#mland#+# çok boyulu do+rusal modellerdir. Modelde de+i2kenler aras#nda içsel d#2sal ayr#m# yap#lmamaka, büün de+i2kenler içsel kabul edilmekedir. Böylece de+i2kenlerden hangisinin içsel hangilerinin d#2sal oldu+u hakk#nda karar verilmesine gerek kalmamakad#r (Temurlenk, 1998: 3,5). VAR modeli gecikme say#s# dikkae al#narak p inci dereceden VAR modeli olarak adland#r#lmaka ve VAR(p) 2eklinde göserilmekedir. n say#da de+i2ken içeren, p. dereceden bir VAR (p) modelinin göserimi a2a+#daki gibidir: Y = c + A1 Y 1 + A y ApY p +, burada; (1) y c A i dönemine ili2kin (n 1) de+i2ken vekörü (n 1) sabi erimler vekörü rassal haa erimleri vekörü (n n) paramere marisleridir. Büün de+i2kenlerin içsel olmas# ve bu aç#dan hangi de+i2kenlerin içsel hangilerinin d#2sal oldu+una karar vermede sorun ya2anmamas# ve yönemin uygulanmas#n#n basi 2 D#2 icare hacmi ve GSMH ya ili2kin veriler adresinden al#narak oranlama araf#m#zdan yap#lm#2#r.

6 Türkiye de Para Poliikas' Akar'm Mekanizmas':Döviz Kuru Kanal' Üzerine Bir De,erlendirme olmas# VAR modellerinin üsünlükleri aras#nda yer almakad#r (Gujarai, 2001: ). VAR modelleri ile yap#lan ampirik analizler sonucu her 2eyden önce poliika yap#c#lar#n#n, ekonomide oraya ç#kan çe2ili 2oklar kar2#s#nda çe2ili ekonomik de+i2kenlerin nas#l epki göserdikleri hakk#ndaki bilgisi ve anlay#2# derinle2meke ve bu 2oklar sonucu de+i2en ko2ullara daha makul cevap vermelerini mümkün k#lmakad#r (Sare, 1997: 45). VAR modelleri ile i2lem yapabilmek için öncelikle kullan#lan serilerin dura+anl#k esine abi uulmalar# gerekmekedir (Zengin, 2000: 32). Zira ekin ve uarl# bir analiz modeldeki de+i2kenlerin dura+an olmas#na ba+l#d#r. Bu çal#2mada dura+anl#k esi için en çok kullan#lan yönemlerden birisi olan Augmened Dickey Fuller (ADF) esi kullan#lmakad#r. ADF esinde serilerin dura+an olup olmad#klar# a2a+#daki alernaif regresyon denklemleri kullan#larak belirlenmekedir. Y Y Y k = Y 1 + i Y i i= 1 + k = 0 + Y 1 + i Y i i= 1 + k = Y 1 + i Y i i= 1 + (2) (3) (4) ADF esinde H 0 : Y=0 hipoezinin kabul edilmesi serinin birim kök içerdi+ini ve dolay#s#yla dura+an olmad#+#n# ifade emekedir. H 1 : Y<0 alernaif hipoezi ise serinin birim kök içermedi+ini ve dolay#s#yla dura+an oldu+unu ifade emekedir. Yukar#da ifade edilen hipoezlerin es edilmesinde krier olarak Dickey ve Fuller in Mone Carlo simülasyon yakla2#m# ile elde eikleri Tau isaisi+i (\) kullan#lmakad#r. Kriik de+erler örnek dönemin büyüklü+üne ve regresyon denkleminin 2ekline göre de+i2mekedir. Yukar#daki üç regresyon denklemi için ayr# ayr# s#ras#yla \, \ µ, ve \ \ isaisikleri kullan#lmakad#r (Enders, 2004: 182, 190). Bu kriik de+erler daha sonra Mac Kinnon araf#ndan yeniden düzenlenmi2ir. Hesaplanan \ es isaisi+inin mulak de+eri ( \ ) ablo de+erinin mulak de+erinden büyük olmas# halinde zaman serisi dura+an, hesaplanan \ de+eri, \ ablo de+erinden küçük olmas# halinde ise serinin dura+an olmad#+# kabul edilmekedir (Göka2, 2005: 32-33). VAR modellerinin ahmini sonucunda modelde yer alan de+i2kenler aras#ndaki ili2kilerin anla2#lmas# aç#s#ndan elde edilen kasay#lar#n do+rudan yorumlanmas# güçür. Bu nedenle yard#mc# olarak eki epki fonksiyonu ve varyans ayr#2#rmas# araçlar#ndan yararlan#lmakad#r (Lükepohl ve Saikkonen, 1997: 128). Eki epki fonksiyonlar# modelde yer alan her bir de+i2kenin kendindeki ve di+er büün içsel de+i2kenlerdeki 2oklara göserdi+i epkinin dinamik davran#2lar#n# karakerize emek için kullan#lan en önemli araçlardan bir anesidir. Bu sayede her bir de+i2kendeki beklenmeyen bir de+i2menin zaman içerisinde büün di+er de+i2kenleri nas#l ekiledi+i izlenebilmekedir. Burada 2oku veren de+i2ken aç#s#ndan eki, 2oku alan de+i2ken aç#s#ndan ise bir epki söz konusudur (Pindyck ve Rubinfeld, 1991: , Tar#, 2005: 435). VAR modelinin yorumlanmas#nda kullan#lan di+er önemli bir araç da varyans ayr#2#rmas#d#r. Varyans ayr#2#rmas#, her bir de+i2kenin öngörü haa varyans#n#n hangi oranlarda di+er de+i2kenlerin bile2enlerine ba+lanabilece+i hakk#nda bilgi vermeke ve bu sayede de+i2kenler aras#ndaki ili2kilerin oraya konulmas#n# sa+lamakad#r (Pindyck ve Rubinfeld, 1991: 389, Tar#, 2005: 436). Türkiye de parasal akar#m#n döviz kuru kanal#n# inceleyen bu çal#2mada kullan#lan de+i2kenler ve bu de+i2kenler için kullan#lan semboller ise 2u 2ekildedir: para poliikas#n#n gösergesi olarak bankalararas# para piyasas# i2lemlerinde kullan#lan gecelik (overnigh)

7 2. Ulusal kisa Kongresi / uba 2008 / DEÜ BF kisa Bölümü / zmir - Türkiye gerçekle2en basi faiz oran# a+#rl#kl# oralamas# (BGFO), döviz kurunun gösergesi olarak reel efekif döviz kuru endeksi (RDKUR), ihraca ve ihala rakamlar# fark#n#n de+i2im oranlar# al#nmak sureiyle ne ihraca (NETIH), reel ekonominin gösergesi olarak sabi fiyalarla hesaplanan gayri safi yuriçi has#la endeksi(gsyih), enflasyon ise efe baz#nda (ENF) ele al#nm#2lard#r. Bu de+i2kenlerden endeks olarak al#nan reel döviz kuru ve gayrisafi yur içi has#la de+i2kenlerinin logarimalar# al#nm#2 ve böylece de+i2kenler ayn# düzeye geirilmi2ir. Ard#ndan üm de+i2kenler Census X11 yönemi kullan#larak mevsimsel düzelmeye abi uulmu2ur. Sözü edilen de+i2kenlere ili2kin verilerin ümü T.C. Merkez Bankas# inerne adresinden derlenmi2ir. Veri sei, 1990:1 2007:9 dönemini kapsayan ayl#k de+erlerden olu2makad#r. Ayr#ca modele ülkemizde ya2anan krizleri emsilen Puba-May#s 1994, Aral#k 2000 ve Puba 2001 aylar# için kukla de+i2kenler de eklenmi2ir. Yap#lan büün esler ve ahminlerde Eviews 5.0 program# kullan#lm#2#r. 5. BULGULAR Bu çal#2mada kurulan VAR modelinde yer alan de+i2kenlerdeki dura+anl#+#n espii Geni2leilmi2 Dickey Fuller (ADF) birim kök esi ile gerçekle2irilmi2ir. Regresyona sabi ve rend de+i2kenleri dahil edilerek (ADF (\ \ )) birim kök s#f#r hipoezinin esinden elde edilen sonuçlar Tablo 1 de göserilmi2ir. ADF es isaisiklerine göre LGSYHSA de+i2keninin düzey de+erleri için, büün önem düzeylerinde birim kök s#f#r hipoezi reddedilmemi2 ve bu nedenle fark# al#nm#2#r. Fark# al#nan bu de+i2ken için ise birim kök s#f#r hipoezi reddedilmi2 ve alernaifi kabul edilmi2ir. Di+er bir ifadeyle LGSYHSA de+i2keninin I(1) oldu+u belirlenmi2ir. Buna kar2#n BGFOSA, LRDKURSA, NETHSA ve ENFSA de+i2kenlerinin düzey de+erleri için birim kök s#f#r hipoezi reddedilmi2 ve bu de+i2kenler I(0) olarak belirlenmi2ir. Bu nedenle bu de+i2kenler düzey de+erlerinde modele dahil edilmi2ir. Tablo 1: Birim Kök Tesleri (sabi ve rend de9i:kenleri ile) De9i:kenler ADF Opimal Gecikme Uzunlu9u M.K. Kriik De9 (%1) (%5) (%10) Enegre Derecesi BGFOSA (1) I(0) LRDKURSA (1) I(0) NET(HSA (0) I(0) LGSY(HSA (1) DLGSY(HSA (0) I(1) ENFSA (0) I(0) Tahmin edilecek VAR modeline geçmeden önce, model için uygun gecikme uzunlu+u belirlenmi2ir. Bunun için a2a+#daki esler kullan#lm#2#r (Tablo 2). VAR modelinde kullan#lan seriler ayl#k oldu+u için 12 gecikmeye kadar olan de+erlere yer verilmi2ir. Tablo 2 incelendi+inde LR krierinin 6 gecikme, FPE ve AIC krierlerinin 5 gecikme, SC krierinin 1 gecikme ve HQ krierinin 4 gecikme için minimum de+er verdi+i gözlenmekedir. Opimal gecikme seviyesi için iki krierin 5 gecikmeye i2are emesi nedeniyle analizde gecikme seviyesinin 5 olmas#na karar verilmi2ir.

8 Türkiye de Para Poliikas' Akar'm Mekanizmas':Döviz Kuru Kanal' Üzerine Bir De,erlendirme Tablo 2: VAR Modeli (çin Uygun Gecikme Seviyesinin Belirlenmesinde Kullanlan Tes Sonuçlar Gecikme LogL LR FPE AIC SC HQ NA * e e * e-05* * * 3.47e e e e e e e * Krierler araf#ndan belirlenen gecikme seviyesini gösermekedir. VAR modelinin yorumlanmas#nda kullan#lan eki epki fonksiyonlar# ve varyans ayr#2#rmas# araçlar#ndan elde edilen sonuçlar modeldeki de+i2kenlerin s#ralamas#na ba+l# olarak de+i2ebilmekedir. De+i2kenler aras#nda e2 zamanl# ili2kilerin bulunmas# halinde poliika de+i2keni di+er de+i2kenlerden ayr#lmakad#r. Poliika de+i2kenine s#ralaman#n sonunda yer verilmesi sayesinde di+er de+i2kenlerin poliika de+i2kenindeki 2oklar#n gecikmeli de+erlerine epkisi elde edilmi2 olmakad#r. Bu çal#2mada poliika de+i2keni olarak al#nan gecelik faiz oran# s#ralamada en sona konulmu2ur. Di+er al# de+i2kenin s#ralamas# ise parasal akar#m sürecini yans#acak 2ekilde yap#lm#2#r. Buna göre para poliikas# ilk olarak reel döviz kurunu ekilemeke, döviz kurundaki de+i2meler ise s#ras#yla ne ihraca, reel ekonomi ve fiyalara yans#makad#r (Garresen ve Swank, 1998: 331). Eki epki fonksiyonlar# burada poliika de+i2keni olarak kabul edilen faiz oran#ndaki bir sandar sapmal#k 2okun di+er de+i2kenler üzerindeki ekilerini gösermekedir. Bulgular a2a+#da Pekil 2 de grafikler halinde verilmi2ir. Gecelik faiz oran#n#n kendisine göserdi+i epkiye bak#ld#+#nda 2okun ba2lang#ça yakla2#k yüzde on üç olarak gerçekle2i+i görülmekedir. Dördüncü aydan iibaren ise, dalgalanma gösererek zamanla oradan kalkmas# 2okun geçici oldu+u anlam#na gelmekedir. Para poliikas# 2okunun döviz kuru üzerindeki ekisi önemli olmu2ur. Faiz oran#ndaki poziif bir 2ok, yani daral#c# para poliikas# döviz giri2ine neden olarak döviz kurunun dü2mesi ve ulusal paran#n de+erlenmesi ile sonuçlanm#2#r. Döviz kurundaki dü2me ilk iki ay için keskin olmu2ur. Üçüncü ayda geçici bir ar#2 e+ilimi görülse de, döviz kuru dördüncü aydan iibaren yeniden dü2me e+ilimine girmi2 ve bu süreç yedinci aya kadar devam emi2ir. Yedinci aydan iibaren ise ekrar yükselmeye ba2lam#2#r. Döviz kurunun dü2mesi ve böylece ulusal paran#n de+erlenmesi ihraç mallar#n fiyalar#n# ar#r#rken, ihal mallar#n#n fiya#nda dü2meye yol açmakad#r. Bunun sonucunda ihraca azal#rken ihala armaka ve böylece ne ihracaa azalma oraya ç#kmakad#r. Pekil 2 den de görüldü+ü üzere döviz kuru ve ne ihraca#n epkileri aras#nda önemli ölçüde bir benzerlik bulunmakad#r. Döviz kurunun dü2mesi sonucu ne ihracaa azalma olmu2ur. Döviz kurundaki harekelere paralel olarak ne ihraca üçüncü aydan iibaren armaya ba2lam#2 ve al#nc# aydan sonra yeniden azalm#2#r.

9 2. Ulusal kisa Kongresi / uba 2008 / DEÜ BF kisa Bölümü / zmir - Türkiye )ekil 2: Eki Tepki Fonksiyonlar Response o Cholesky One S.D. Innovaions ± 2 S.E. Response of LRDKURSA o BGFOSA Response of NETIHSA o BGFOSA Response of DLGSYIHSA o BGFOSA Response of ENFSA o BGFOSA Response of BGFOSA o BGFOSA Daral#c# para poliikas# döviz kuru ve ne ihraca# ekilediken sonra reel ekonomiye yans#makad#r. Bu çal#2mada reel ekonomiyi emsilen gayri safi yuriçi has#la seçilmi2ir. Pekil 2 den görüldü+ü üzere daral#c# para poliikas#n#n gayri safi yuriçi has#la üzerindeki ekisi dü2me yönünde olmu2ur. Söz konusu negaif epki ba2lang#ça aç#k ve keskin olmu2ur. Bu yöndeki bir epkide ihracaaki azalman#n da ekisi olmu2ur. Döviz

10 Türkiye de Para Poliikas' Akar'm Mekanizmas':Döviz Kuru Kanal' Üzerine Bir De,erlendirme kurunun dü2mesi ve ulusal paran#n de+erlenmesi sonucu ihracaa azalman#n oraya ç#kmas# oplam alebi azalarak üreimin dü2mesine yol açm#2#r. Ancak negaif epkinin ikinci aya kadar devam emesi geçici oldu+unu gösermekedir. Belirli bir gecikmeden sonra ne ihraca#n yeniden aramaya ba2lamas# üreim ar#2#n# da beraberinde geirmi2ir. Üreim be2inci aydan iibaren dalgal# bir seyir izleyerek s#f#ra yakla2ma e+ilimine girmi2ir. Döviz kurundaki de+i2melerin d#2 icare ve milli gelir üzerindeki ekisinin yan#nda fiyalar üzerinde de ekisi olmu2ur. Uygulanan daral#c# para poliikas# sonucu döviz kurunun dü2mesi, bir arafan ihraca daha pahal# hale geldi+i için yuriçi mallara olan alebi azalarak, di+er arafan ihala ucuzlad#+# için girdi maliyelerinde ve ihal ükeim mallar# fiyalar#nda do+rudan dü2ü2lere yol açarak enflasyonun dü2mesine neden olmakad#r. Türkiye için eki epki fonksiyonundan elde edilen sonuçlar enflasyonun ba2lang#ça ar#+#n# ve enflasyondaki dü2ü2ün ise bir ayl#k bir gecikmenin ard#ndan gerçekle2i+ini oraya koymakad#r. Birinci ayda h#zl# bir ar#2 göseren enflasyon oran# ikinci aydan iibaren dü2meye ba2lam#2 ve dördüncü aydan sonra ba2lang#ç seviyesinin al#na dü2mü2ür. Be2inci aydan iibaren ise dalgal# bir seyir izleyerek on al#nc# aydan sonra isikrar bulmu2ur. Enflasyonun bir ayl#k k#sa bir süre için 2a2#r#c# bir 2ekilde ar#2#n# daral#c# para poliikas#n#n arz yönlü ekisi ile aç#klamak mümkündür. Tablo 3: DLGSYIHSA nn Varyans Ayr:rmas DÖNEM LRDKURSA NET(HSA DLGSYIHSA ENFSA BGFOSA Döviz kuru kanal#n# incelemede kullan#lan di+er bir araç olan varyans ayr#2#rmas# ise modelde yer alan her bir de+i2kende meydana gelen de+i2melerin kaynaklar#n# yüzde olarak ifade emekedir. Modelde reel ekonomiyi emsilen yer verilen gayrisafi yuriçi has#la ve enflasyon için varyans ayr#2#rmas# sonuçlar# s#ras#yla Tablo 3 ve Tablo 4 de verilmi2ir. Tablolarda yer alan her bir süun üreimin öngörü haa varyans#n#n yüzde olarak hangi de+i2kenlere ba+lanabilece+ini gösermekedir. Bulgular para poliikas# 2okunun ard#ndan gayri safi yuriçi has#lada oraya ç#kan de+i2melerin büyük ölçüde kendisinden kaynakland#+#n# gösermekedir (Tablo 3). Örne+in dördüncü ayda gayri safi yuriçi has#ladaki de+i2melerin yakla2#k yüzde 89.8 i

11 2. Ulusal kisa Kongresi / uba 2008 / DEÜ BF kisa Bölümü / zmir - Türkiye kendinden, yüzde 10.2 si ise di+er de+i2kenlerden kaynaklanm#2#r. Ancak döviz kurunun pay# zamanla giderek arm#2 ve yedinci aydan iibaren di+er de+i2kenlere k#yasla daha ekili olmu2ur. Bunlar içerisinde döviz kurunun pay# dördüncü ayda 1.8, sekizinci ayda 3.7 ve on ikinci ayda 3.8 olmu2ur. Tablo 4: ENFSA nn Varyans Ayr:rmas DÖNEM LRDKURSA NET(HSA DLGSYIHSA ENFSA BGFOSA ENFSA de+i2keni için varyans ayr#2#rmas# sonuçlar#, kendisinden sonra enflasyondaki de+i2melerin en önemli kayna+#n#n döviz kuru oldu+unu gösermekedir. Döviz kurunun pay# zamanla giderek daha da arm#2#r. Örne+in dördüncü ayda enflasyondaki de+i2melerin 69.6 s# kendisinden 30.4 ü ise di+er de+i2kenlerden kaynaklanm#2#r. Bunlar içerisinde döviz kurunun pay# 13.7 olmu2ur. Bu oran sekizinci ayda 14.7 ve on ikinci ayda 16.9 olmu2ur. Buradan para poliikas#n#n enflasyon üzerindeki ekilerinin belirlenmesinde döviz kuru de+i2keninin önemli bir ön göserge i2levine sahip oldu+u anla2#lmakad#r. 6. SONUÇ: Döviz kuru, fiya isikrar# oram#n#n sürdürülebilirli+i aç#s#ndan dikkale izlenmesi gereken önemli bir gösergedir. Çünkü döviz kurunda meydana gelen herhangi bir de+i2iklik, hem has#la hem de fiya seviyesini de+i2irmek sureiyle fiya isikrar#n# ekileyebilmekedir. Döviz kuru de+i2meleri her ne kadar amamen parasal oorienin konrolünde de+il ise de, yine de parasal gösergelerdeki bir de+i2ikli+in ekilerini de göz ard# ememek gerekir. Serbes kur rejiminin uyguland#+# ülkelerde para poliikas#nda yap#lacak bir de+i2iklik, döviz kurunu ekileyerek reel ve nominal sonuçlar do+urabilmekedir. Türkiye ekonomisinde Aral#k 1999 iibar#yla uygulanmaya konan döviz kuru hedeflemesi sraejisi, Kas#m 2000 ve Puba 2001 krizlerinin ya2anmas#yla ba2ar#s#zl#kla sonuçlanm#2#r. Söz konusu krizlerin ard#ndan serbes kur rejimine geçilerek Güçlü Ekonomiye Geçi2 Program# ad# al#nda yeni bir program uygulanmaya ba2lanm#2#r. Yeni dönemin ba2lang#c#nda Türkiye Cumhuriye Merkez Bankas# ( y#llar# aras#nda)

12 Türkiye de Para Poliikas' Akar'm Mekanizmas':Döviz Kuru Kanal' Üzerine Bir De,erlendirme para poliikas#n# örük enflasyon hedeflemesi sraejisi çerçevesinde yönlendirme çal#2malar#na h#z vermi2ir. Daha sonra ise, yeerli alyap# ko2ullar# sa+lanarak ( y#llar# için) aç#k enflasyon hedeflemesi sraejisine geçilmi2ir. Ayn# zamanda Merkez Bankas#n#n emel amac#n#n fiya isikrar#n# sa+lamak ve sürdürmek oldu+unun aç#klanmas#, enflasyon hedeflemesi sraejisinin di+er ön ko2ullar# olan fiskal bask#nl#+#n olmamas# ve finansal sisemin güçlendirilmesi sürecinin yap#sal reformlarla deseklenmesi sonucunda enflasyon oran# gerilemeye ba2lam#2#r. Ayr#ca yeni dönemde Merkez Bankas#n#n güvenilirli+i arm#2, 2effafl#k ve hesapverebilirlik ilkeleri büyük ölçüde i2lerlik kazanm#2 ve bunlar#n sonucunda da fiya isikrar# konusunda olumlu mesafe al#nm#2#r. Bu çal#2mada, döviz kurunda meydan gelen de+i2melerin has#la ve fiya seviyesi üzerindeki ekisinin daha somu bir 2ekilde oraya koyabilmek amac#yla, para poliikas#n#n ekilerini ölçme de s#kl#kla kullan#lan VAR meodolojisine ba2vurulmu2ur. Eki epki fonksiyonundan elde edilen bulgulara göre, faiz oranlar#n#n yükselmesi, yerli varl#klara olan alebi ar#rmaka ve sermaye giri2leri Türk Liras#n#n de+erlenmesine yol açarak ihraca ve yuriçi oplam alebi azal#c# yönde bir eki do+urmakad#r. Bunun sonucunda üreimde azalma oraya ç#kmakad#r. Ayr#ca gerileyen ihala fiyalar#, ihal ükeim fiyalar#ndaki azalma nedeniyle do+rudan ve ihal girdi maliyelerindeki azalma nedeniyle dolayl# olarak enflasyonu ekilemekedir. Yine varyans ayr#2#rmas# sonuçlar# da enflasyondaki de+i2melerin aç#klanmas#nda döviz kurunun oldukça ekili oldu+unu gösermi2ir. Buradan enflasyondaki de+i2meler aç#s#ndan döviz kuru de+i2keninin önemli bir ön göserge nieli+ini a2#d#+# sonucu oraya ç#kmakad#r. Daha aç#k bir 2ekilde ifade emek gerekirse; Türkiye ekonomisinde elde edilen sonuçlara göre parasal akar#m#n döviz kuru kanal# ekin bir 2ekilde i2lemekedir. KAYNAKÇA: ALMEDA, Alvaro and Charles A. E GOODHART (1998); Does he Adopion of Inflaion Targes Affec Cenral Bank Behaviour? Moneary Policy and Inflaion in Spain. Ed. by Jose Luis Malo de Molina, Kose Vinals and Fernando Guierrez, England, Macmillan Press Ld., ss BAGLANO, Fabio C. and Carlo A. FAVERO (1998); Measuring Moneary Policy Wih VAR Models: An Evaluaion, European Economic Review, 42, ss BERNANKE, Ben (1988); Moneary Policy Transmission: Through Momey or Credi? Federal Reserve Bank of Philadelphia Business Review, November / December, ss BERNANKE, B.S. and GERTLER, M. (1995); nside Black Box: The Credi Channel of Moneary Transmission Journal of Economic Perspecives, 5, ss BLEJER, Mario I. and Alfredo M. LEONE (2000); Inroducion and Overview, Inflaion Targeing in Pracice: Sraegic and Operaional Issues and Applicaion o Emerging Marke Economies, (Seminar held in Rio de Janeiro, Brasil, May ) Ed. by, Mario I. Blejer, Alain Ize, and Alfredo M. Leone, IMF Publicaion, ss ÇOLAKOLU, Bayram (2002); Enflasyon Hedeflemesine Geçi2 Ba+lam#nda TC Merkez Bankas# Ba+#ms#zl#+#n#n Fonksiyonelli+i, Kocaeli Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, 4, ss ENDERS, Waler (2004); Applied Economeric Time Series, Second Ediion, John Wiley&Sons Inc., USA. EUROPÄSCHE ZENTRALBANK (2000); Geldpoliische Transmission im Euro- Währungsgebie, Monasberich, Juli, ss

13 2. Ulusal kisa Kongresi / uba 2008 / DEÜ BF kisa Bölümü / zmir - Türkiye FAVERO, Carlo A. und Francesco GAVAZZ (2001); Moneäre Transmission im Euro- Währungsgebie, Europäische Parlamen Arbeisdokumen ECON 110 DE/rev.1, Januar, ss GARRETSEN, Harry and Job SWANK (1998); The Transmission of Ineres Rae Changes and he Role of Bank Balance Shees: A VAR Analysis for he Neherlands, Journal of Macroeconomics, 20:2, ss GÖKTAP, Özlem (2005); Teorik ve Uygulamal Zaman Serileri Analizi, Be2ir Kiabevi, sanbul. GUJARAT, Damodar N. (2001); Temel Ekonomeri, Çev. Ümi Penesen ve Gülay Günlük Penesen, Lieraür Yay#nc#l#k, sanbul. GÜNDÜZ, Lokman (2001); Türkiye de Parasal Akar#m Mekanizmas# ve Banka Kredi Kanal#, (MKB Dergisi, 18, ss GÜR, Ekin Toksöz (2003); Kredi Kanalnn Ekin Çal:mas ve Türkiye Uygulamas, (TCMB Uzmanl#k Yeerlilik Tezi), Ankara. HALDANE, Andrew G. (2000); Ghosbusing: The UK Experience of Inflaion Targeing, High Level Seminar on Implemening Inflaion Targes held by IMF Insiue, March NAN, Emre Alpan (2001); Parasal Akar#m Mekanizmas#n#n Kredi Kanal# ve Türkiye Bankaclar Dergisi, 39, ss KOCA, Figen (1997); E2 Anl# Denge Ba+lam#nda 1980 Sonras# Türkiye Ekonomisi, Yay#nlanmam#2 Dokora Tezi, (.Ü. Sosyal Bilimler Ensiüsü, Para Banka Ana Bilim Dal#, sanbul. KUMCU, Ercan, Öker. nci ve Saraço+lu Pükrü (1987); 1986Yl Parasal Program, TCMB Ekonomik Ara2#rmalar Büleni, 2:2, Haziran, ss LÜTKEPOHL, Helmu and Peni SAKKONEN (1997); Impulse Response Analysis n nfinie Order Coinegraed Vecor Ooregressive Processes, Journal of Economerics, 81, ss MSHKN, Frederic S. (1992); The Economics of Money, Banking, and Financial Markes. 3rd Ed., Harper Collins Publishers, USA. MSHKN, Frederic S. (1995); Symposium on he Moneary Transmission Mechanism, Journal of Economic Perspecives, 9:4, ss MSHKN, Frederic S. (2001); The Transmission Mechanism and The Role of Asse Prices in Moneary Policy, NBER Working Paper 8617, ss NOLTE, Florian (2003); Die Transmission Moneärer Impulse, Europäischer Verlag der Wissenschafen, Frankfur. PETURSSON, Thorar#nn G. (2001); The Transmission Mechanism of Moneary Policy Moneary Bullein, 4, ss PEERSMAN, Ger (2001); The Transmission Of Moneary Policy In The Euro Area: Implcaions For The European Cenral Bank, Universiei Gen, Deparmen of Economics and Business Adminisraion. PNDYCK, Rober S. and Daniel L. RUBNFELD (1991); Economeric Models and Economic Forecass, Third Ediion, McGraw-Hill Inc., USA. REYES, Leonardo O. (2002); A VAR Analysis of he Moneary Transmission Mechanism in he USA Econ 511 Course Time Series Economerics, Pennsylvania Sae Universiy, ss

14 Türkiye de Para Poliikas' Akar'm Mekanizmas':Döviz Kuru Kanal' Üzerine Bir De,erlendirme SARTE, Pierre-Daniel G. (1997); On he Idenificaion of Srucural Vecor Auoregressions, Federal Reserve Bank of Richmond Economic Quarerly, 83:3, ss SMS, Chrisopher A. (1980); Macroeconomics and Realiy, Economerica, 48:1, ss SMETS, Frank and Raf WOUTERS (1999); The Exchange Rae and The Moneary Transmission Mechanism in Germany De Economis, 147:4, ss TARI, Recep (2005); Ekonomeri, 3. Bask#, Avc#lar Ofse, sanbul. TEMURLENK, M. Sinan (1998); Vekör Ooregresyon Modeli: Türkiye de 1980 Sonras Dönemde Uygulanan (sikrar Poliikalarnn Ekinli9i Üzerine Bir Uygulama, Aaürk Ün. BF Yay#n No: 209, Erzurum. TCMB (1990); TCMB Parasal Program Hakknda Rü:dü Saraço9lu Tarafndan Verilen Brinfing Meni, Ba2kanl#k Özel Bürosu, Ankara, 16 Ocak. TCMB (1992); 1992 Para Program Hakknda Rü:dü Saraco9lu Tarafndan Verilen Brifing Meni, Ba2kanl#k Özel Bürosu, Ankara, 28 Ocak. TCMB (1998a); Merkez Bankas 1998 Yl (lk Üç Aylk Para Program Gerçekle:mesi ve (kinci Üç Aylk Para Program Uygulamas, 1 Nisan. (Çevrimiçi) hp:// TCMB (1998b); Merkez Bankas 1998 Yl (lk Al Aylk Para Program Gerçekle:mesi ve (kinci Al Aylk Para Poliikas Uygulamas, (Çevrimiçi) hp:// TCMB (2005); Enflasyon Hedeflemesi Rejiminin Genel Çerçevesi ve 2006 Ylnda Para ve Kur Poliikas, Say#: , 05 Aral#k. UYGUR, Ercan (1983); Makroekonomik Modeller kisa Poliikas# Uygulamas#na Yard#mc# Olabilir mi? Ankara Üniversiesi Siyasal Bilgiler Fakülesi Dergisi, XXXVIII, ss ZENGN, Ahme (2000); Reel Döviz Kuru Harekeleri ve D#2 Ticare Fiyalar# (Türkiye Ekonomisi Üzerine Ampirik Bulgular), C.Ü. (kisadi ve (dari Bilimler Fakülesi Dergisi, 2:2, ss