alphanumeric journal The Journal of Operations Research, Statistics, Econometrics and Management Information Systems

Transkript

1 Available olie at alphaueric joural The Joural of Operatio Reearch, Statitic, Ecooetric ad Maageet Iforatio Syte Volue 3, Iue 2, OR.05 PROPOSAL OF A TWO-STAGE MODEL FOR MEASURING THE PORT EFFICIENCY AND AN IMPLICATION ON TURKISH PORTS Abtract Saet GÜNER * Ait. Prof. Dr.,Faculty of Maageet, Sakarya Uiverity, Sakarya Received: 16 Septeber2015 Accepted: 27 Deceber 2015 I the port operatig proce, it i aied to ue variou ifratructure ad upertructure iput for freight hadlig ad ervig hip ad iteded to geerate reveue fro hadled freight ad erved hip. Therefore, two equetial tage appear i the port operatig proce. I thi proce, the output fro the firt tage are the iput to the ecod tage. Port aager would ai to axiize the freight hadled ad the uber of erved hip with uig the exitig reource i the firt tage ad the, axiize the reveue fro hadled freight ad erved hip i the ecod tage. Data Evelopet Aalyi (DEA) which i the ot widely ued techique to etiate port efficiecy wa deiged for the igle tage procee ad it i iadequate i two-tage operatio. I order to overcoe thi liitatio, oe DEA baed two-tage techique were developed ad ued. I thi tudy, a two-tage DEA odel wa propoed for eaurig the port efficiecy ad applied to a uber of Turkih port. Reult how that two-tage DEA approach provide ore proper reult tha thoe i igle tage DEA whe there are equetial tage. It i expected that the propoed two-tage DEA odel ay cotribute both literature ad practice. Keyword: Efficiecy, two-tage, port, data evelopet aalyi Jel Code: C19, C44, I18 Özet LİMAN ETKİNLİĞİ ÖLÇÜMÜNDE İKİ AŞAMALI BİR MODEL ÖNERİSİ VE TÜRK LİMANLARI ÜZERİNDE BİR UYGULAMA Lia işleti ürecide, çeşitli altyapı ve ütyapı girdilerii kullaarak yük elleçleek ve liaa gele geilere hizet verek, elleçlee bu yüklerde ve hizet verile geilerde de gelir elde etek aaçlaır. Dolayııyla, lia işleti ürecide karşııza birbirii takip ede iki aşaalı bir üreç çıkaktadır. Bu üreçte birici aşaaı çıktıları, ikici aşaaı girdilerii oluşturaktadır. Lia yöetii, birici aşaada kullaıla kayaklar ile e yükek eviyede yük elleçleeyi ve e fazla ayıda geiye hizet vereyi, ikici aşaada ie elleçlee bu yüklerde ve hizet verile geilerde akiu eviyede gelir elde eteyi aaçlar. Lia etkiliğii ölçüleide e ık kullaıla yöte ola Veri Zarflaa Aalizi (VZA), tek bir üreci etkiliğii ölçek içi taarlaıştır. Birbirii takip ede bir üreci etkiliğii ölçek içi ie VZA teelli çeşitli iki aşaalı etkilik ölçü tekikleri geliştiriliştir. Bu araştırada, lia etkiliklerii ölçüüde kullaılabilecek iki aşaalı bir VZA odeli öeriliş ve Türk liaları üzeride uygulaıştır. Souçlar, birbirii takip ede üreçler öz kouu olduğuda, iki aşaalı odeli lia perforaıı tek aşaalı VZA ya göre daha doğru bir şekilde değerledirdiğii göterektedir. Bu çalışada öerile iki aşaalı VZA odelii he literatüre he de uygulaaya katkı yapaı bekleektedir. Aahtar Kelieler : Etkilik, iki aşaalı, lia, veri zarflaa aalizi Jel Kodu : C19, C44, I18 * guer@akarya.edu.tr (Correpodig author)

2 100 Saet GÜNER / Alphaueric Joural, 3(2) (2015) GİRİŞ Ticaret ziciri içeriide öeli bağlatı oktaları ola liaları etkiliği şehir, bölge ve ülke ekooiii yakıda etkileektedir (Togzo 1995; Sha vd. 2014; Güer, 2015). Bu öeie itiade lia etkiliğii ölçe ve değerledire kouu he düyada he de ülkeizde yapıla akadeik çalışalarda oldukça dikkat çekektedir. Lia etkiliğii ölçüleide Stokatik Sıır Aalizi (SFA veya SSA) ve çoklu doğrual regreyo aalizi gibi paraetrik tekikleri yaı ıra, Veri Zarflaa Aalizi (DEA veya VZA) ve Serbet Atılabilir Zarf (FDH veya SAZ) gibi paraetrik olaya tekikler de kullaılaktadır. Farklı tekikleri varlığıa karşı, paraetrik tekikler içeriide SSA, paraetrik olaya tekiklerde ie VZA, lia etkiliğii ölçüleide e ık kullaıla yötelerdir (Paayide vd. 2011). Lia perforaıı ölçülei ile ilgili literatür icelediğide, uygulaa aşaaıda araştıracılara ağladığı avatajlarda ötürü VZA ı SSA ya göre daha yaygı bir şekilde kullaıldığı görülektedir. Niteki birçok ululararaı çalışada araştıracılar lia etkiliği ölçüüde VZA yı tercih etiştir (Roll ve Hayuth, 1993; Togzo, 2001; Barro ve Athaaiou, 2004; Culliae vd. 2005; Barro, 2006; Wu ve Goh, 2010; Hug vd. 2010; Cheo vd. 2010). Ülkeizde de, lia etkiliklerii karşılaştıralı olarak ölçüleide veri zarflaa aalizide yaygı bir şekilde faydalaılıştır (Bayal vd. 2004; Bayar, 2005; Güer vd. 2012; Çağlar, 2012; Ateş vd. 2013; Güer ve Coşku, 2013; Birca, 2014; Ateş ve Eer, 2014; Güer ve Coşku, 2014; Güer vd. 2014; Güer, 2015). VZA, tek aşaalı bir üreci etkiliğii ölçek aacıyla taarlaıştır. Bu edele tek aşaalı bir üreci etkiliğii ölçede yeterli ola da, birbirii takip ede iki aşaalı bir üreci etkilik ölçüü öz kouu olduğuda yeteriz kalaktadır. VZA ı bu kııtııı üteide gelek aacıyla çeşitli yaklaşılar geliştiriliştir. Bu yaklaşılar bakacılık (Seiford ve Zhu, 1999; Che ve Zhu, 2004) ve igortacılık (Kao ve Hwag, 2008; Che vd. 2009) gibi ektörlere uygulaış ola da, birkaç itia haricide (Yu vd. 2011; Wake, 2013) düyadaki ve ülkeizdeki lia literatürüde iki aşaalı etkilik ölçüü büyük ölçüde göz ardı ediliştir. Hâlbuki lia işleti ürecide de birbirii takip ede üreçler öz kouu olduğu içi, iki aşaalı etkilik ölçüü ile daha ağlıklı bir perfora değerledire yapılabilir. Bu çalışaı aacı, lia etkiliğii ölçülebilei içi iki aşaalı bir odel öerektir. Öerile bu odel Türk liaları üzeride uygulaacak ve ouçları tartışılacaktır. Aaliz ouçları, iki aşaalı etkilik ölçü yaklaşııı geleekel etkilik ölçüüe göre daha ağlıklı ouçlar ürettiğii göteriştir. Ayrıca, aaliz ouçları değerledirilerek araştıraya dâhil ola liaları etkiliklerii artırılabilei içi öeriler uuluştur. Bu yöüyle araştıraı he literatüre he de uygulaaya katkı uaı bekleektedir. Çalışa şu şekilde orgaize ediliştir. İkici bölüde veri zarflaa aalizi ve iki aşaalı etkilik ölçü yaklaşıları taıtılacaktır. Üçücü bölü, araştıraı kapaıı, veri etii ve odelii taıta yöte bölüüdür. Dördücü bölüde aalizler yapılacak ve bulgular tartışılacaktır. E o bölüde ie araştıraı ouçları uulacaktır. 2. VERİ ZARFLAMA ANALİZİ VE İKİ AŞAMALI ETKİNLİK ÖLÇÜM YAKLAŞIMLARI Veri zarflaa aalizi, ilk olarak Chare, Cooper ve Rhode (1978) tarafıda geliştirile paraetrik olaya bir karşılaştıralı etkilik ölçü tekiğidir. Özellikle de birde çok girdii ve çıktıı buluduğu durularda oldukça kullaışlı bir tekiktir (Paayide et al. 2009). Bu tekik, e iyi uygulaaları tepit ederek etki olarak taılaakta ve buları etki olaya karar birilerie bechark olarak atayarak oları da etki olabilei içi girdi-çıktı hedefleri uaktadır. VZA ı teel işleyişi Şekil 1 üzeride göterilebilir. Şekil 1 deki a, b ve c karar birilerii iki adet girdi kullaarak (x ve x ) tek bir çıktı ürettiğii varayalı. Tü karar birileri farklı iktarlarda girdi kullaakta acak ayı iktarda çıktı üretektedir. Etkilik ıırı (k k ) üzeride yer ala a ve b birileri etki ike, etkilik ıırıı uzağıda bulua c ie etki değildir. Çükü c karar birii a ve b ile karşılaştırıldığıda, ayı iktardaki çıktıyı üretebilek içi daha fazla girdi kullaış, bu da üreçlerii etkiiz olaıa ede oluştur. Etkilik ıırı üzeride bulua a ve b i etkilik puaı %100 etkiliği ifade ede 1 dir. c i etkilik puaı ie 1 de küçük olup, etkilik ıırıa ola uzaklığıa göre belirleir. Bua göre c i etkiliği, 0c /0c oraı ile heaplaabilir. 0c i 0c de küçük olduğu göz öüe alııra, c i etkiliğii 1 de küçük bir değer alacağı kolaylıkla alaşılabilir. Dolayııyla, c etkilik ıırıda uzaklaştıkça etkilik puaı düşecek, etkilik ıırıa yaklaştıkça ie etkilik puaı yükelecektir. Bu üreçte a ve b birileri c ye bechark olarak ataacak ve c ye perfora hedefleri belirleeide refera alıacaktır. Bir bechark olarak a ı katkıı bc /ba ile heaplaırke, b i katkıı ie ac /ab forülü ile heaplaaktadır. Alphaueric Joural The Joural of Operatio Reearch, Statitic, Ecooetric ad Maageet Iforatio Syte httt://

3 101 Lia Etkiliği Ölçüüde İki Aşaalı Bir Model Öerii Ve Türk Liaları / Alphaueric Joural, 3(2) (2015) Şekil 2. İki Aşaalı Etkilik Ölçüü (Kao ve Hwag, 2008) Şekil 1. VZA Süreci VZA, girdi ve çıktı yöelili olarak odelleebilektedir. Girdi yöelili VZA, girdi kayaklarıı etki bir şekilde kullaılıp kullaıladığıı ve ayı iktardaki çıktıyı üreteye deva ederke kayakları e kadar azaltılabileceğii araştırır (Paayide et al. 2009). Öreği, eğer bir karar biriii girdi yöelili etkiliği 0,70 olarak heaplaıra, bu karar biriii evcut çıktı iktarıı, kayaklarıı yalızca %70 i ile üretebilei gerektiğii, dolayııyla %30 uu azaltaı gerektiğii ifade eder. Diğer yada çıktı yöelili VZA ie, evcut girdi kayaklarıyla yeterli derecede çıktı üretilip üretilediğii ve girdi iktarıı değiştirede çıktı iktarıı e kadar artırılaı gerektiğii araştırır. Öreği, bir karar biriii çıktı yöelili etkiliğii 0,70 olaı, girdi iktarıı artırada %30 daha fazla çıktı elde edilei gerektiğii göterir. Girdi ve çıktı yöelili VZA aşağıdaki gibi odelleektedir. Girdi Yöelili VZA Çıktı Yöelili VZA θ = i θ λ j x ij θx io λ j y rj y ro λ j 0 θ = ax θ λ j x ij x io λ j y rj θy ro λ j 0 Orijial VZA odeli, tek aşaalı üreçleri etkiliğii ölçede yeterli ola da, birbirii takip ede iki aşaalı bir üreci etkilik ölçüüde yeteriz kalaktadır. VZA ı bu kııtıı üteide gelek aacıyla ilk olarak Seiford ve Zhu (1999) tarafıda bir aa üreci iki alt ürece ayıra İki Aşaalı VZA yaklaşıı geliştiriliştir. Bu yaklaşıda birici alt üreç bir girdi karaı kullaarak çeşitli çıktılar elde etektedir. Birici alt üreci çıktıları, ikici alt üreci girdilerii oluşturaktadır. Bulara ara değişkeler adı veriliştir. İkici üreçte ie bu ara değişkeler girdi olarak kullaılakta ve farklı çıktılar üretilektedir. İki aşaalı bir üreç Şekil 2 de göteriliştir. x ile ifade edile değişkeler birici alt üreci girdileridir. Bu üreçte x girdii kullaılarak z çıktıı elde edilir. İkici alt üreç ie bu z değişkeii kullaarak y çıktıı üretektedir. Yai ara değişke olarak taılaa z, birici üreci çıktıı, ikici üreci ie girdiidir. Seiford ve Zhu (1999), bu üreci etkiliğii ölçek aacıyla birici alt üreç içi, ikici alt üreç içi ve tü üreç içi olak üzere topla üç VZA odeli oluşturuş ve buları birbiride bağıız bir şekilde değerlediriştir. Böylelikle, eğer aa üreçte bir etkiizlik vara buu kayağıı belirleeye çalışışlardır. Acak tü üreci etkiliğii ölçe geel etkilik odeli ara değişkeleri dikkate aladığı içi, bazı karar değişkeleri alt üreçlerde etkiiz olduğu halde geel alada etki olarak belirleiştir. Bu duru çelişkili ouçları ortaya çıkaıa ede oluş ve ouçları uygulaabilirliğii zorlaştırıştır. Che ve Zhu (2004), bu problei ortada kaldırak aacıyla alt üreçleri tek bir VZA odeli içeriide toplaış ve birlikte değerlediriştir. Bu yaklaşıda birici alt üreç girdi yöelili, ikici alt üreç ie çıktı yöelili olarak odelleiştir. Böylelikle, tü üreci etki olabilei, acak ve acak alt üreçleri de etki olaı şartıa bağlaıştır. Bu yaklaşı ayı zaada ara değişkeler içi optial hedef belirleeye de yardıcı oluştur. Che ve Zhu u (2004) geliştirdiği iki aşaalı yaklaşı aşağıdaki gibi odelleektedir. Dikkat edileceği gibi bu odelde birici aşaa girdi yöelili, ikici aşaa ie çıktı yöelilidir. Aaç Fokiyou i = α β 1. Aşaa 2. Aşaa λ j x ij αx ij λ j z dj z dj λ j 0 α 1 μ j z dj z dj μ j y rj βy rj μ j 0 β 1 Alphaueric Joural The Joural of Operatio Reearch, Statitic, Ecooetric ad Maageet Iforatio Syte httt://

4 102 Saet GÜNER / Alphaueric Joural, 3(2) (2015) α: Birici üreci etkilik puaı β: Ikici üreci etkilik puaı x: Birici üreci girdii z: Ara değişke (Birici üreci çıktıı, ikici üreci girdii) y: Ikici üreci çıktıı Seiford ve Zhu (1999) tarafıda geliştirile ikiaşaalı VZA yaklaşııa başka bir alteratif ie Kao ve Hwag (2008) tarafıda öeriliştir. Yazarlar, ara değişkeler edeiyle tü üreçleri birbirleri ile ilişkili olduğuu belirterek, bu ilişkileri dikkate ala ilişkiel bir iki aşaalı VZA yaklaşıı geliştirişlerdir. Geliştirile bu yaklaşıda tü ürece ve alt üreçlere ait VZA odelleri tek bir odelde birleştiriliştir. Modeller araıdaki ilişkii kurulabilei aacıyla da her bir girdi-çıktı değişkeie hagi odelde ve hagi rolde olduğua bakılakızı ayı çarpalar veriliştir. Bu yaklaşıda geel etkilik, alt üreçleri etkiliğii bir ürüü olup, her ikiii çarpııa eşittir. Yai bir karar biriii geel etkilik puaı, iki alt üreci etkilik pualarıı çarpılaı ile tepit edilektedir. Kao ve Hwag (2008) tarafıda geliştirile ilişkiel iki aşaalı yaklaşı aşağıdaki gibi odelleektedir. θ = ax u r y rk v i x ik = 1 u r y rj v i x ij 0 q w p z pj v i x ij 0 p=1 u r y rj w p z pj 0 u r, v i, w p ε, x: Birici üreci girdii q p=1 r = 1,, ; i = 1,, ; p = 1,, q z: Ara değişke (Birici üreci çıktıı, ikici üreci girdii) y: Ikici üreci çıktıı u r, v i, w p : Ağırlıklar Bu yaklaşı farklı etkilik odelleri araıdaki ilişkileri dikkate alaktadır. Ayrıca, bu yaklaşıda karar birilerii geel etkilik korları, iki alt üreci etkiliklerii çarpııa eşit olaktadır. Yai bir karar biriii etkiliği, alt üreçlerii bir ürüüdür. Böylelikle eğer geel üreçte bir etkiizlik vara, buu kayağı daha et bir şekilde tepit edilebilektedir. Bu avatajlarıda ötürü Kao ve Hwag (2008) tarafıda öerile ilişkiel iki aşaalı VZA yaklaşıı Che ve Zhu (2004) tarafıda öerile yaklaşıda daha ağlıklı ouçlar üretebilektedir. 3. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ Araştıra Akport, Hopaport, Gireu, Ordu, Riport, Alport, Dikili, Badıra, Haydarpaşa, İzir, Sau, Derice ve İkederu olak üzere 13 Türk liaıı kapaaktadır. Araştıra kapaıda lia operayolarıa yöelik üç farklı etkilik boyutu belirleiştir. Bularda biricii, operayoel etkilik olup, liaları ahip oldukları çeşitli altyapı ve ütyapı kayakları ile akiu eviyede yük elleçleyip elleçleediğii ve akiu ayıda geiye hizet verip verediğii orgulaaktadır. Bir diğer etkilik boyutu ie fiaal etkilik olup, elleçlee yüklerde ve hizet verile geilerde akiu gelir elde eteyi aaçlaaktadır. Üçücü ve o etkilik boyutu ie geel etkilik olarak adladırılıştır. Geel etkilik, lialarda yük elleçleek ve gele geilere hizet verek aacıyla kullaıla kayaklar ile akiu eviyede gelir elde eteyi aaçlaaktadır. Liaları operayoel etkiliğii ölçek aacıyla beş girdi ve iki çıktı kullaılıştır. Bu odeli girdileri terial alaı, rıhtı uzuluğu, viç ayıı, forklift ayıı ve işgücü ike, çıktıları ie elleçlee yük iktarı ve hizet verile gei ayııdır. Fiaal etkilik ie iki girdi ve bir çıktı ile ölçülüştür. Bir öceki aşaaı çıktıları ola elleçlee yük iktarı ve hizet verile gei ayıı, bu aşaaı girdiii teşkil ederke, liaları elde ettikleri topla gelir de bu üreci çıktııı oluşturuştur. Geel etkilik odeli ie terial alaı, rıhtı uzuluğu, viç, forklift ve işgücü girdileride ve topla gelir çıktııda oluşturuluştur. Araştırada kullaıla girdiler ve çıktılar Tablo 1 de göteriliştir. Operayoel Etkilik Tablo 1. Araştırada Kullaıla Girdiler ve Çıktılar Girdiler Terial alaı Rıhtı uzuluğu Viç ayıı Forklift ayıı İşgücü Çıktılar Yük iktarı Gei ayıı Fiaal Etkilik Yük iktarı Topla Gelir Gei ayıı Geel Etkilik Terial alaı Topla Gelir Rıhtı uzuluğu Viç ayıı Forklift ayıı İşgücü Alphaueric Joural The Joural of Operatio Reearch, Statitic, Ecooetric ad Maageet Iforatio Syte httt://

5 103 Lia Etkiliği Ölçüüde İki Aşaalı Bir Model Öerii Ve Türk Liaları / Alphaueric Joural, 3(2) (2015) Lia etkiliklerii ölçülei aacıyla, bu araştırada geleekel tek aşaalı etkilik ölçü odelii yaı ıra, iki aşaalı bir odel de kullaılış ve her iki tekiği ouçları karşılaştırılıştır. Tek aşaalı etkilik ölçüüde, operayoel etkilik, fiaal etkilik ve geel etkilik birbiride bağıız bir şekilde ölçülüş ve ayrı ayrı değerlediriliştir. Bu aalizlerde, he tekik he de ölçek etkiliğii ölçek aacıyla Chare vd. (1978) tarafıda öerile orijial ölçeğe abit getirili VZA tekiği kullaılıştır. İki aşaalı etkilik ölçüüde ie operayoel etkilik ile fiaal etkilik birbirii takip ede üreçler olarak değerlediriliş ve ayı odel içeriide ölçülüştür. Lia etkiliğii iki aşaalı olarak ölçek aacıyla Kao ve Hwag (2008) tarafıda geliştirile ilişkiel iki aşaalı VZA yaklaşıı kullaılıştır. Acak, bu yazarlarda farklı olarak, bu çalışada girdi yöelili değil, çıktı yöelili bir odel tercih ediliştir. Çıktı yöelili ilişkiel iki aşaalı VZA yaklaşıı aşağıdaki gibi odelleiştir. θ = i v i x ij u r y rj = 1 u r y rj v i x ij 0 q w p z pj v i x ij 0 p=1 u r y rj w p z pj 0 u r, v i, w p ε, q p=1 r = 1,, ; i = 1,, ; p = 1,, q Bu bilgiler ışığıda iki aşaalı etkilik odeli Şekil 3 teki gibi kuruluştur. Bua göre, birici aşaada, liaları evcut altyapı ve ütyapı kayakları ile akiu eviyede yük elleçleyip akiu ayıda geiye hizet verip veredikleri orgulaıştır. İkici aşaada ie liaları elleçledikleri evcut yük iktarı ve hizet verdikleri gei ayıı ile akiu eviyede gelir elde edip etedikleri araştırılıştır. Dolayııyla her iki aşaa da çıktı yöelili olarak odelleiştir. Böylelikle, her iki aşaaı birlikte değerledirileiyle beraber, iki aşaalı lia etkilik odeli oluşturuluş olaktadır. Şekil 3. İki aşaalı lia etkilik odeli Aalizlerde kullaıla veriler 2010 yılıa ait olup, bir kıı Türkiye Deizcilik İşleteleri A.Ş, Özelleşe Lialar Takip İşleri Dairei Başkalığı da, bir kıı ie ilgili lialarda bireyel başvuru ile tei ediliştir. 4. ANALİZ VE BULGULAR Araştıraı aalizleri iki afhada yapılacaktır. Öcelikle liaları operayoel etkiliği, fiaal etkiliği ve geel etkiliği tek aşaalı VZA yaklaşıı ile ayrı ayrı ölçülecek ve değerledirilecektir. Daha ora ie elleçlee etkiliği ile fiaal etkilik birbirii takip ede bir üreç olarak değerledirilecek ve ayı veri etie Kao ve Hwag (2008) tarafıda geliştirile ilişkiel iki aşaalı VZA odeli uygulaacaktır. Liaları tek aşaalı etkilik korları Tablo 2 de göteriliş ve Şekil 4 te görelleştiriliştir. Liaları operayoel ve fiaal etkilikleri ayrı ayrı değerledirildiğide, operayoel etkiliği fiaal etkiliğe göre daha yükek olduğu görülektedir (ıraıyla 0,69 ve 0,33). Yai lialar, geel alada, altyapı ve ütyapı kayaklarıı yük elleçleede ve gei hizetide daha etki bir şekilde kullaırke, elleçlee yüklerde ve hizet verile geilerde gelir elde ete oktaıda daha düşük bir perfora ergileektedirler. Akport, Ordu, Dikili, Badıra ve İzir liaları operayoel etkilikte ta pua alırke, Haydarpaşa ie 0,26 pua ile e düşük perforaı ergileye lia oluştur. Bu ouç, Haydarpaşa Liaı ı kayaklarıı yeterice etki bir şekilde kullaaadığıı, evcut altyapı ve ütyapı kayakları ile %74 daha fazla yük elleçleei ve daha fazla geiye hizet verei gerektiğii göterektedir. Diğer yada, her e kadar beş lia operayoel aşaada etki çıkış ola da, adece Haydarpaşa liaı fiaal alada etki çıkıştır. Haydarpaşa Liaı her e kadar elleçlee kayaklarıı etki bir şekilde kullaaıyora da, elleçlediği yüklerde ve hizet verdiği geilerde gelir elde ete bakııda yükek bir perfora ergileiştir. Sau Liaı ı ie 0,07 puala bu alada e etkiiz lia olduğu tepit ediliştir. Geel etkilik korlarıa bakıldığıda ie iki liaı etki olduğu görülüştür. Akport ve İzir liaları, fiaal etkilikleri zayıf olaıa rağe geel alada etki olarak belirleiştir. Sau liaı, geel Alphaueric Joural The Joural of Operatio Reearch, Statitic, Ecooetric ad Maageet Iforatio Syte httt://

6 Akport Hopaport Gireu Ordu Riport Alport Dikili Badıra Haydarpaşa İzir Sau Derice İkederu 104 Saet GÜNER / Alphaueric Joural, 3(2) (2015) değerledirede de e etkiiz lia olarak belirleiştir. Lialar Tablo 2. Tek Aşaalı VZA Souçları Operayoel Etkilik Fiaal Etkilik Geel Etkilik Akport 1,00 0,32 1,00 Hopaport 0,35 0,28 0,31 Gireu 0,44 0,29 0,40 Ordu 1,00 0,29 0,64 Riport 0,51 0,29 0,41 Alport 0,67 0,33 0,58 Dikili 1,00 0,18 0,50 Badıra 1,00 0,10 0,45 Haydarpaşa 0,26 1,00 0,53 İzir 1,00 0,60 1,00 Sau 0,57 0,07 0,07 Derice 0,75 0,30 0,39 İkederu 0,43 0,24 0,19 Ortalaa 0,69 0,33 0,50 1,00 0,90 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 Operayoel Etkilik Geel Etkilik Fiaal Etkilik Şekil 4. Tek Aşaalı Etkilik Skorları Tablo 2 de görüleceği gibi, Akport ve İzir liaları, fiaal perforaları zayıf olaıa karşı geel alada etki çıkışlardır. Buu e büyük edei, geel etkilik odelii ara değişkeleri yai elleçlee yük iktarıı ve hizet verile gei ayııı dikkate alaaıda kayaklaaktadır. Bu duru, ağlıklı bir etkilik değerledirei yapılaıı egelleektedir. Geleekel VZA ı bu kııtıı üteide gelek içi ayı veri etie ilişkiel iki aşaalı VZA yaklaşıı uygulaıştır. İki aşaalı VZA oucuda elde edile etkilik puaları Tablo 3 te göteriliştir. Tablodaki ikici ütu operayoel etkiliği, üçücü ütu ie fiaal etkiliği göterektedir. Dördücü ütuda ie geel etkilik puaları göteriliştir. Dikkat edilire geel etkilik puaı operayoel ve fiaal etkilik pualarıı çarpııa eşittir. Geel etkilik korlarıa bakıldığıda hiçbir liaı ta etki oladığı görülektedir. Fiaal etkiizliğie rağe tek aşaalı VZA da etki çıka Akport ve İzir liaları, iki aşaalı VZA uyguladığıda daha düşük etkilik koru alıştır (ıraıyla 0,32 ve 0,60). Yai ilişkiel iki aşaalı VZA odelide bir liaı ta etki olabilei içi, iki alt üreci de ta etki olaı gerekektedir. Eğer alt üreçlerde biriide bir etkiizlik öz kouuya, ilgili karar biriii geel etkiliği düşük olaktadır. Böylelikle, birbirii takip ede üreçler öz kouu olduğuda ilişkiel iki aşaalı VZA ı lia etkiliklerii daha ağlıklı bir şekilde değerledireye ikâ verdiği görülüştür. Buula beraber İzir Liaı, tü lialar içeriide 0,60 puala e yükek etkiliğe ahip lia olarak belirleiştir. Akport ie e yükek etkilik puaıa ahip ikici liadır. Lialar Tablo 3. İki Aşaalı VZA Souçları Operayoel Etkilik Fiaal Etkilik Geel Etkilik Akport 1,00 0,32 0,32 Hopaport 0,35 0,28 0,10 Gireu 0,44 0,29 0,13 Ordu 1,00 0,29 0,29 Riport 0,51 0,28 0,14 Alport 0,67 0,33 0,22 Dikili 1,00 0,18 0,18 Badıra 1,00 0,10 0,10 Haydarpaşa 0,26 1,00 0,26 İzir 1,00 0,60 0,60 Sau 0,48 0,07 0,03 Derice 0,75 0,27 0,20 İkederu 0,43 0,23 0,10 Ortalaa 0,68 0,33 0,21 İlişkiel iki aşaalı VZA odeli, lia etkiliklerii karşılaştıralı olarak ölçei yaı ıra lia etkiizliğii kayağıı götereye de yardıcı olaktadır. Öreği geel etkilik puaı 0,60 ola İzir Alphaueric Joural The Joural of Operatio Reearch, Statitic, Ecooetric ad Maageet Iforatio Syte httt://

7 105 Lia Etkiliği Ölçüüde İki Aşaalı Bir Model Öerii Ve Türk Liaları / Alphaueric Joural, 3(2) (2015) Liaı a bakıldığıda, etkiizliğii ikici aşaada kayakladığı görülektedir. İzir Liaı fiaal perforaıı iyileştirdiği takdirde geel etkilik puaı da yükelecektir. Akport, Ordu, Dikili ve Badıra liaları içi de ayı duru geçerlidir. Haydarpaşa Liaı ı etkiizliği ie birici aşaada kayaklaaktadır. Haydarpaşa Liaı daki altyapı ve ütyapı kayakları daha etki bir şekilde kullaılarak geel etkilik puaı artırılabilir. Diğer lialar ie (Hopaport, Gireu, Riport, Alport, Sau, Derice ve İkederu) her iki aşaada da etkiizdir. Dolayııyla bu liaları her iki aşaayı da iyileştirei gerekektedir. Öreği Derice liaıı operayoel etkiliği 0,75, fiaal etkiliği ie 0,27 dir. Bua göre Derice liaıı geel etkiizliğii aıl kayağıı ikici aşaada kayakladığı görülektedir. Acak bu liaıı ta etki olabilei içi adece ikici aşaayı değil, birici aşaayı da iyileştirei gerekektedir. Aaliz ouçlarıa göre birici aşaayı %25, ikici aşaayı ie %73 iyileştirdiği takdirde etki bir lia olacaktır. Bezer yoruları ve değerledireleri diğer lialar içi de yapak üküdür. 5. SONUÇ VE DEĞERLENDIRME Bu araştırada lia etkiliğii ölçek aacıyla iki aşaalı bir odel öeriliştir. Birici aşaa liaları yük elleçleek ve liaa gele geilere hizet uak içi kulladığı kayakları etkiliğii ölçeyi aaçlaya operayoel etkilik, ikici aşaa ie elleçlee yüklerde ve hizet verile geilerde optial gelir elde edilip edilediğii orgulaya fiaal etkiliktir. Operayoel etkiliği çıktıı ola yük iktarı ve gei ayıı, fiaal etkilik odelii girdiii oluşturaktadır. İki odel araıdaki bu ilişki dikkate alıarak, lia etkilik ölçü odelide Kao ve Hwag Kayakça Ateş, A. ve Eer, S. (2014). Farklı Yöteler ile Türk Koteyer Lialarıı Verililiği. Verililik Dergii, 2014/1: Ateş, A., Eer, S., Çakır, E. ve Balcı, K. (2013), Karadeiz Koteyer Teriallerii Göreceli Etkilik Aalizi. Dokuz Eylül Üiveritei Deizcilik Fakültei Dergii. 5(1): Baker, R.D., Chare, A. ve Cooper, W.W. (1984). Soe Model for Etiatig Techical ad Scale Iefficiecie i Data Evelopet Aalyi. Maageet Sciece. 30(9): Barro, C.P. (2006). A Bechark Aalyi of Italia Seaport Uig Data Evelopet Aalyi. Maritie Ecooic & Logitic. 8: Barro, C.P. ad Athaaiou, M. (2004). Efficiecy i Europea Seaport with DEA: Evidece fro Greece ad Portugal. Maritie Ecooic & Logitic. 6: Bayar, S. (2005). Veri Zarflaa Aalizi Kullaılarak Lia Verililiğii Ölçülei: Türk Lialarıda Bir Örek. Yayılaaış Yükek Lia Tezi, İtabul Üiveritei Deiz Ulaştıra İşlete Mühediliği, İtabul. (2008) tarafıda geliştirile ilişkiel iki aşaalı VZA yaklaşıı kullaılıştır. Öerile bu odel, 13 lia üzeride uygulaış ve ouçları göteriliştir. Aalizler, ilişkiel iki aşaalı VZA yaklaşııı lia etkiliği ölçüüde başarılı bir şekilde uygulaabileceğii göteriş ve geleekel tek aşaalı VZA yaklaşııa göre daha ağlıklı ouçlar ürettiğii ortaya koyuştur. Bua göre, bir etkilik boyutuda başarılı acak diğeride başarıız ola lialar geleekel tek aşaalı VZA da etki olarak değerledirilişe de, ilişkiel iki aşaalı VZA bu liaları eliie etiştir. Böylelikle, tek aşaalı VZA odelide Akport ve İzir liaları fiaal etkiizliklerie rağe etki olarak kabul edilirke, iki aşaalı VZA odelide bu liaları fiaal başarıızlıklarıda ötürü etkilik puaları düşüştür. Böylelikle daha gerçekçi ve ağlıklı ouçlar elde ediliştir. Ayrıca, öerile ilişkiel iki aşaalı VZA odeli lia etkiizliğii hagi aşaada kayakladığıı da göterekte ve lia yöeticilerii öcelik verei gereke alaları belirleektedir. Geel olarak değerledirildiğide aaliz ouçları, liaları ortalaa operayoel etkiliğii ortalaa fiaal etkilikte daha yükek olduğuu göterektedir. Bua göre, aalize dâhil ola lialar yük elleçlee ve geilere hizet vere aşaaıda çeşitli altyapı ve ütyapı kayaklarıı daha etki bir şekilde kullaırke, elleçlee bu yüklerde ve hizet verile geilerde gelir elde ete bakııda daha zayıf bir perfora ergileektedirler. Fiaal etkiliği düşük olaı, geel etkiizliği e büyük kayağı oluştur. Dolayııyla, lia perforaıı iyileştirilebilei içi lia yöeticilerii ilk olarak fiaal etkiliğe odaklaaı gerektiği tepit ediliştir. Elde edile bu ouçları he literatüre he de uygulaaya katkı uaı bekleektedir. Bayal, M.E., Uygur, M. ve Toklu, B (2004). Veri Zarflaa Aalizi ile TCDD Lialarıda Bir Etkilik Ölçüü Çalışaı. Gazi Üiveritei Mühedilik ve Miarlık Fakültei Dergii. 19(4): Birca, K. (2014). Kruvaziyer Yolcu Taşıacılığı Kapaıda Kruvaziyer Liaları Etkiliğii Değerledirilei: Alteratif Lia Öerii. Yayılaaış Doktora Tezi, Ada Medere Üiveritei, Aydı. Chare, A., Cooper, W.W. ve Rhode, E. (1978). Meaurig Efficiecy of Deciio Makig Uit, Europea Joural of Operatioal Reearch. 2, Che, Y., Cook, W.D., Li, N. ve Zhu, J. (2009). Additive efficiecy decopoitio i two-tage DEA, Europea Joural of Operatioal Reearch. 196, Che, Y ve Zhu, J. (2004). Meaurig Iforatio Techology Idirect Ipact o Fir Perforace. Iforatio Techology ad Maageet. 5, Cheo, SH, Dowall, D.E. ve Sog, D.W. (2010). Evaluatig Ipact of Ititutioal Refor o Port Efficiecy Chage: Owerhip, Corporate Structure, ad Total Factor Productivity Chage of World Cotaier Port. Traportatio Reearch Part E. 46: Alphaueric Joural The Joural of Operatio Reearch, Statitic, Ecooetric ad Maageet Iforatio Syte httt://

8 106 Saet GÜNER / Alphaueric Joural, 3(2) (2015) Culliae, K., Ji, P. ve Wag, T.F. (2005). The Relatiohip betwee Privatizatio ad DEA Etiate of Efficiecy i the Cotaier Port Idutry. Joural of Ecooic ad Buie. 57: Çağlar, V. (2012). Türk Lialarıı Etkilik ve Verililik Aalizi, Dokuz Eylül Üiveritei Yayıları, İzir. Güer, S. (2015). Ivetigatig ifratructure, upertructure, operatig ad fiacial efficiecy i the aageet of Turkih eaport uig data evelopet aalyi. Traport Policy. 40: Güer, S., Coşku, E. ve Taşkı, K. (2014). Lia Özelleştirelerii Operayoel Etkilik Üzerideki Etkii: Türk Liaları Üzeride Döeel Bir Çalışa. İtabul Üiveritei İşlete Fakültei Dergii. 43: Güer, S. ve Coşku, E. (2014). A Exaiatio of Lad ad Equipet Efficiecy of Port. 12th Iteratioal Logitic ad Supply Chai Cogre, Bildiriler Kitabı, , İtabul. Güer, S. ve Coşku, E. (2013). Efficiecy Meaureet of Paeger Port with Data Evelopet Aalyi ad Utilizig Malquit Productivity Idex. 11th Iteratioal Coferece o Data Evelopet Aalyi, Bildiriler Kitabı, , Sau. Güer, S., Taşkı, K. ve Coşku, E. (2012). Evaluatig the Operatioal Efficiecie of Turkih Paeger Port with Data Evelopet Aalyi. 10th Iteratioal Logitic & Supply Chai Maageet Cogre, Bildiriler Kitabı, , İtabul. Hug, S.W., Lu, W.M. ve Wag, T.P. (2010). Becharkig the Operatig Efficiecy of Aia Cotaier Port, Europea Joural of Operatioal Reearch. 203: Kao, C. ve Hwag, S.N. (2008). Efficiecy Decopoitio i Two- Stage Data Evelopet Aalyi: A Applicatio to No-Life Iurace Copaie i Taiwa. Europea Joural of Operatioal Reearch. 185, Karlafti, M.G., ve Taboula, D. (2012). Efficiecy Meaureet i Public Traport: Are Fidig Specificatio Seitive?. Traportatio Reearch Part A: Policy ad Practice. 46: Paayide, P.M., Labertide, N. ve Savva, C.S. (2011). The Relative Efficiecy of Shippig Copaie. Traportatio Reearch Part E: Logitic ad Traportatio Review. 47, Roll, Y. ve Hayuth, Y. (1993). Port Perforace Copario Applyig Data Evelopet Aalyi (DEA), Maritie Policy & Maageet. 20(2): Seiford, L.M. ve Zhu, J. (1999). Profitability ad Marketability of the Top 55 U.S. Coercial Bak. Maageet Sciece. 45(9), Sha, J., Yu, M. ve Lee, C.Y. (2014). A Epirical Ivetigatio of the Seaport Ecooic Ipact: Evidece fro Major Port i Chia. Traportatio Reearch Part E: Logitic ad Traportatio Review. 69: Togzo, J. (2001). Efficiecy Meaureet of Selected Autralia ad Other Iteratioal Port Uig Data Evelopet Aalyi. Traportatio Reearch Part A: Policy ad Practice. 35: Togzo, J. (1995). Deteriat of Port Perforace ad Efficiecy. Traportatio Reearch Part A: Policy ad Practice. 29(3): Wake, P.F. (2013). Phyical ifratructure ad hipet coolidatio efficiecy driver i Brazilia port: A two-tage etwork-dea approach. Traport Policy. 29: Wu, Y.C.J. ve Goh, M. (2010). Cotaier Port Efficiecy i Eergig ad More Advaced Market, Traportatio Reearch Part E: Logitic ad Traportatio Review. 46: Yu, L., Ji, C., Li, Q. ve Li, D. (2011). Copreheive efficiecy eaureet of port logitic: tudy baed o DEA two-tage relative evaluatio. Joural of Syte ad Maageet Sciece. 1(4): Alphaueric Joural The Joural of Operatio Reearch, Statitic, Ecooetric ad Maageet Iforatio Syte httt://