OKULÖNCES ÇOCUUNUN ETMNDE DN DUYGUSU VE DN ETM

Transkript

1 51 OKULÖNCES ÇOCUUNUN ETMNDE DN DUYGUSU VE DN ETM Doç. Dr. Mustafa TAVUKCUOLU * Abstract The Principle of Wholeness and Activity of Religious Sense in Education of Pre-school Child There is no doubt that children are the most important component of families. Every parent wish to educate their children according to the latest technology and environment. Needless to say that spiritual environment is crucial for children s education as well as physical environment. In this sense children shold be educated in terms of religious sense, from emotional, spiritual, mental aspects. In this article we targeted age 4-5 by saying preschool child. It is suggested that children have some feelings naturally, such as fear, happiness, hope, sadness etc. Within this context sense of belonging is a sense just like other feelings. Then it has to be educated like other senses. Because it is a natural sense and comes from religious feeling. 1. OKULÖNCES DÖNEMDE BREY, ALE VE DN DUYGUSU Ailenin en de'erli varl(klar( olan çocuklar(n dini duygular( ve e'itimleri konusundaki ça'da* geli*meleri bilimin (*('(nda izlemek gerekir. Okul öncesi ça'dan kast(m(z 2-5 ya* gruplar(nda bulunan çocuklard(r. Ülkemizde bu ya* gruplar(ndaki çocuklardan bir k(sm( ailede, di'er bir k(sm( da okul öncesi ku- * Selçuk Üniversitesi 2lahiyat Fakültesi Din E'itimi Anabilim Dal( Ö'retim Üyesi

2 52 DN DUYGUSU VE DN ETM rumlarda e'itilmektedir. Türk Milli E'itim Sistemimiz içinde gerek okul öncesi e'itimin amaçlar(nda ve ilkelerinde, gerekse 1739 say(l( Milli E'itim Temel Kanununda, çocuklar(n beden zihin ahlak, ruh ve duygu bak(m(ndan dengeli ve sa'l(kl( *ekilde geli*mi* bir ki*ili'e ve karaktere sahip olarak yeti*tirilmeleri hedeflenmektedir. Çocuklardaki bu dengeli geli*meyi sa'layabilmek için, bir e'itim kurumu olan aileye yani anne-babaya öncelikli büyük görevler dü*mektedir. Okulöncesi dönemi ya*ayan çocuklardaki geli*meler psikoloji ve pedagojinin tespitlerine göre çok yönlü olarak devam eder. Genellikle ikinci ya*larda konu*maya ba*layan çocuklar, üçüncü ya*tan itibaren ya*ad(klar( aile ortam(- n(n ve çevrenin özelliklerine göre yava* yava* sözcüklerle, heyecanla, merakla, sevgi veya korkuyla da olsa bilinçsiz bir biçimde ilgilenmeye, konu*maya ba*- larlar. Çevreleriyle ili*kilerini de geli*tirerek devam ettirmek isterler ya*lar, çocuklar(n telkin almaya ve taklit yapmaya, benzeti*im kurmaya müsait olduklar( dönemdir. Bu y(llar aile ortam(nda bireyin e'itimi aç(s(ndan son derece önemlidir. Gördüklerini ve duyduklar(n( yapmak ve ö'renmek isterler. Dördüncü ya*, çocuklar(n hayallerinin güçlenmeye ba*lad('( dönemdir. Bu dönemde gerçekte ya*ad(klar(n( gördüklerini, kendi zihninde kurup geli*tirdi'i hayalleriyle kar(*t(rabilirler.dolay(s(yla bu ya* çocuklar(nda çok yönlü geli*meler gözlenmektedir. Pek çok duyguya sahip olan birey, din alan(nda da gördükleriyle, duyduklar(yla bilinçsiz olarak da olsa ilgilenmektedir. Bu dönem çocuklar(nda dini uyanman(n ve din duygusunun hareketlenmesi, ya*ad(klar( aile ortam(na ba'l( olarak kendini gösterebilmektedir. Din Duygusunun çocuklarda ne zaman olu*maya ba*lad('(, nas(l bir süreç izledi'i konusu bilimin ve bilim adamlar(n(n u'ra* alan(na girmi*tir. Din duygusunun çocuklarda erken dönemlerde ba*lad('(n( ileri süren bilim çevreleri oldu'u gibi, bu duygunun geç ya*- larda (12-15) ba*lad('(n( öne sürenler de olmu*tur. Bat( E'itim Dünyas(nda W.James, Erasmus,, Spencer, Scheler, Herbart, Fröbel; 2slam Dünyas(nda 2bn Sahnun, Farabi, 2bn Sina, 2mam Eafii, Gazali ve Mevlana gibi bilim adamlar( din duygusunun çocuklarda erken dönemlerde ba*lad('(n( ileri sürerken, H.Lisager ve J.J.Rousseau gibi dü*ünürler de dini duygunun geç ba*lad('(n( öne sürmü*lerdir. Bu iki görü*ü keskin çizgilerle ifade etmek yerine, bireyin yeti*ti'i ailedeki kültürel ortam ile çevresi, bu konuda belirleyici rol oynamaktad(r. Çünkü bireyin ilk y(llar( aile ortam(nda geçmektedir. Aile ortam( gerek formel ve gerekse informel yönüyle çocu'un dünyas(ndaki ilk e'itim kurumudur.özellikle soru yöneltmede psikologlara göre alt(n ça'(n( ya*ayan 4-6 ya*lardaki çocuklarda

3 Doç. Dr. Mustafa Tavukçuo"lu 53 kendili'inden olu*an duygular aras(nda din duygusu da bulunabilmektedir.bu duygu di'er duygular gibi çocu'un f(trat(nda potansiyel olarak vard(r, uygun ortamlarda kendini gösterebilmektedir. Din duygusunun uyan(*( ve hareketlili- 'i, çocu'un zihni ve ruhi geli*imi ile ayn( dönemlere denk geldi'ine i*aret e- denler de bulunmaktad(r. 1 Çocuklardaki dini duygu, ruhi geli*imleri ve ruh sa'l(klar( aç(s(ndan da önemlidir. Çünkü onlarda dine kar*( bir e'ilim vard(r. Din Psikolojisi alan(nda yap(lan ara*t(rmalar, çocu'un ruhen dine yabanc( olmad('(n(, aksine onun da kendine göre bir dini inanc(n(n oldu'unu vurgulamaktad(r. Ayn( *ekilde pedagojik tecrübeler de çocukta büyük bir dini potansiyelin varl('(n( ortaya koymu*- tur. 2 Çocuklar(n Allah inanc( ile kar*(la*malar( küçük ya*larda ba*lamaktad(r. Bu kar*(la*ma çocu'un dünyas(nda oldukça duygusal bir zenginlik kazand(rmaktad(r. Bu onun Allah ve din ile ilgili hususlar( ö'renmek için gösterdi'i özel ilgiden daha iyi anla*(labilir. Bu özel ilgi çocuklar( zamanla duygusal olgunlu'a da götürebilecektir. Yap(lan alan ara*t(rmalar(n(n sonucunda, çocu'un dine kar*( canl( bir ilgi duydu'u, merakla Allah ( ö'renmek ve anlamak istedi'i, küçük ya*lardan itibaren dua, namaz gibi dini pratiklere kar*( istek duyarak bir yandan bunlar( denemeye çal(*(rken, di'er yandan dini konulara ve kavramlara kar*( sonsuz bir ö'renme özlemi içinde oldu'u bilinmektedir. 5-6 ya* grubundaki çocuklar Allah (, do'al olarak insani vas(flarla tasavvur edebilmektedirler. Onlar(n Allah la ilgili kulland(klar( her kavram ve tan(ma çabas( içinde fiziki unsurlardan ve duygular aleminden bir *eyler bulmak mümkündür.kendilerine soyut gelen kavram ve olaylar(, kendi dünyas(nda alg(lad('( *ekliyle somutla*- t(rma gayreti gösterebilmektedirler. Allah la ilgili somutla*t(rma çabalar(n( sorular(nda ve nitelemelerinde görmek mümkündür: Onlar Allah gökyüzünde, bulutlar(n üstünde, havada, cennette, her yerde, kalbimizde, Allah ( göremiyoruz çünkü o çok yukar(larda, Allah (n yüzü tatl(, beyaz sakallar( var, Allah çocuklar( çok sever, Allah (n evi de var çok güzel... 3 v.b. nitelemelerle Allah la ilgili bilgilerini somutla*t(rmaya çal(*maktad(rlar. Bu ve benzeri alan ara*t(rmalar(nda çocuklar(n en çok Allah ( merak ettikleri, gerek okulöncesi ve gerekse ilkö'retim dönemi boyunca zihni ve ruhi güçleri çerçevesinde Allah ( 1 Kerim Yavuz, Çocukta Dini Duygu ve Dü*üncenin Geli*mesi, Ankara 1983, ss.41, Antoine Vergote, Çocukta Din, çev:erdo'an F(rat, Ank.Ün.2.F.D., cilt: XXII, Ankara 1978, ss Yurdagül Mehmedo'lu, Bir E'itim Sorunu Olarak Dini Duygu ve Dü*üncenin Geli*imi, Çocuk Geli*imi ve E'itimi Sempozyum, 2stanbul May(s 1997, Ensar Ne*r., 2stanbul 1998, ss

4 54 DN DUYGUSU VE DN ETM dü*ündükleri ve anlamaya çal(*t(klar( ortaya ç(kmaktad(r. Onlar ba*ta Allah (n zat(, fiilleri, yaratmas( ve yaratt('( varl(klar ile ilgilenmektedirler. Çocuklar(n böyle bir inanca sahip olmalar(nda birçok faktörün etkisi vard(r. Bunlar kolay inanma, f(trat, dini haz(rl(k ve uyum konular(d(r. Çocuklar Allah la ilgili aray(* ve özlemlerini küçük ya*lardan itibaren d(*ar(ya yans(tmaktad(rlar. Onlar Allah a inan(rken itiraz etmeden, ku*kulanmadan, nedenini ara*t(rmadan inanmaktad(rlar. Ancak *uras( belirtilmelidir ki, çocuk dininin karakteristik özelliklerinden birisi de, dini geli*menin henüz tam *ekillenmemi* ve belli prensiplere ula*mam(* olmas(d(r. Buna ra'men çocu'un inanc(n(n tabii oldu'u da dikkatlerden ve gözlerden uzak tutulmamal(d(r. 2. DN DUYGU VE DÜ2ÜNCENN GEL2M 2nsandaki tüm davran(*lar duygulardan kaynakland('( gibi, din de duygulardan kaynaklanmaktad(r. Yani din ile ilgilenmek insan için bir geli*me basama'(d(r ve kendili'indendir. Adalet, ümit, ac(ma, utanma, ho*lanma, sayg(, güven, sevinç, üzüntü, korku gibi, ba'lanma ve ait olma da bir duygudur. 2nsan bir çocuk olarak da olsa, nereden geldi'ini, kime ait oldu'unu dü*ünmekte ve sorular üretebilmektedir. Bunu ö'renmek ve bilmek çocuk için vazgeçilmez bir duygudur. Baz( iyi geli*mi* çocuklar, bu duygu basama'(na geldiklerini sorduklar( sorularla göstermektedirler. Çocuklar(n ço'unlu'u ise, ö'rendikleri kelimeleri ve ifadeleri anlamaya çal(*(rken bu duygulara ula*abilmektedirler. 4 Çocuklarda do'u*tan gelen duygular(n geli*meleri ve beslenmeleri d(*ar(dand(r, bu geli*me ve beslenmelerin filizlendi'i ilk ortam da ailedir. Bu bak(mdan okul öncesi dönemde çocuklar(n sorular(n( cevapland(rmada anne-baban(n önemi büyüktür ve aile büyüklerinin dikkat etmesi gereken noktalar vard(r. Annebabalar çocuklar(n( yeti*tirirken onlar için en iyi olan( yapmak ister. Bunu yaparken kendini çok ilgisiz hissetti'i, ku*kuya dü*tü'ü, zaman zaman hata yapt(- '( anlar ve günler de olacakt(r. Bu zor anlar( a*abilmek ve onlar(n üstesinden gelebilmek için en etkili yollardan biri, çocuklar( ve sorunlar(n( anlamak onlar( tan(maya çal(*makt(r. Çocuk büyüdükçe ö'renme merak( da artmaktad(r. O, çevresini ke*fetmeye, tan(maya çal(*(r, son derece merakl(d(r. Bu ö'renme merak( sürekli sorular sormas(na yol açar. Her uygun cevap yeni arzular ve sorular, yeni meraklar uyand(r(r, aksi ise bu duyguyu köreltir. Daima merak etme ve zincirleme sorular düzenleme bu ça' çocu'unun belirgin özelliklerindendir. 4 Beyza Bilgin, Okul Öncesi Ça'( Çocu'unda Din Duygusu, Okul Öncesi E'itimi Dergisi, Ekim 1985, say( 30, Ankara 1985, ss.5-6.

5 Doç. Dr. Mustafa Tavukçuo"lu 55 Bu yönüyle adeta çocuklar bir bilim adam( gibi sorular üretebilmektedir. Bu dönem çocuklar(yla sa'l(kl( ili*kiler kurup, sorular(n( en uygun biçimde cevaplamak, ö'renme meraklar(n( canl( tutup geli*tirmek, ki*iliklerinin geli*imi için son derece önemlidir. Bu merakl( ara*t(rmac( çevresinde olup bitenleri sürekli olarak izler. Onun d(* dünyay( ke*fetmesi, geli*im düzeyine uygun olarak tedrici bir surette gerçekle*ir. Çocu'un sa'l(kl( geli*imine yard(mc( olabilmek için, o- nun yap(s(n(, yeteneklerini, ihtiyaçlar(n( ve di'er özelliklerini çok iyi tan(mak, çocuk e'itiminde vazgeçilmez bir noktad(r. Soru sorman(n yan(nda bir di'er özellik ise, yine ö'renmeye dönük olan oyun ve oyuncaklard(r. Dini duygunun ve dü*üncenin oyun ve oyuncaklar ile geli*tirilmesi denenebilir. Çünkü büyüklerin günlük hayattaki i*leri ne kadar ciddi bir i* ise, çocuklar(n da oyun ve o- yuncaklar( büyüklerin i*i gibi ciddidir. Bu dolayl( e'itimden de yararlan(lmal(- d(r. Oyuncak sektörü ile bu konuda fikri temaslar kurulmal(d(r. Okul öncesi dönemde çocu'un en belirgin ö'renme yollar(ndan biri de, taklit etme ve benzemeye çal(*mad(r. Çocu'un taklit etmeye ve benzemeye çal(*t('( ki*iler de, kendisine en yak(n, ihtiyaçlar(n( kar*(layan, kendisini seven, çocu'un be'endi'i ve takdir etti'i, kendileriyle duygu yüklü ba'lar kurdu'u kimselerdir. Din e'itimi aç(s(ndan da bu ya* dönemi ihmal edilmeyecek bir devredir. Din duygusunun i*lenmesi ve din ihtiyac(n(n kar*(lanmas( bak(m(ndan ça'lar aras(nda en zoru ve önemlisi duygunun uyand('(n( gösteren ilk sorular(n geldi'i ça' oldu'una göre 5, e'itim etkinlikleri gerek aileye ve gerekse okulöncesi kurumlara ve görevlilerine ayr( bir görev yüklemektedir. Bunun için çocuk e'itimi konusunda daha güçlü bir aile yap(s(na ve programlar( yeterli olan okulöncesi e'itim kurumlar(na gereksinim duyulacakt(r.çünkü çocuklar(n e'ilimleri ve sorular( biz büyükleri bazen *a*(rtabilmektedir. Bu sorular(n geçi*tirilmemesi ve cevaplar(n, çocu'un geli*im düzeyi gözetilerek uygun biçimde verilmesi gerekmektedir. Bu devrede din e'itiminin ihmali daha sonraki devreleri önemli ölçüde etkilemektedir. Çocukluk ça'(nda dini konulara ilginin yüksek olmas(na ra'men, bu ilgilinin sa'l(kl( bir yönlendirme olmazsa, zamanla azald('(, gittikçe daha az ö'renme iste'i duyuldu'u ve nihayet inkar edici bir tutuma dahi dönü*ebildi'i belirlenmi*tir. 6 Yani dini duyguya gereken ilgi gösterilmez ise çocuklarda din duygusu körelebilir, paslanabilir. Bu duyguya gereken bak(m yap(lmazsa sapmalar ve sap(tmalar görülmesi, dinle ilgisi olmayan sa'l(ks(z tutum ve davran(*lar sergilemesi kuvvetle muhtemeldir. 5 Beyza Bilgin, E'itim Bilimi ve Din E'itimi, Ankara 1988, s Mualla Selçuk, Çocu'un E'itiminde Dini Motifler, Ankara 1990, s.25.

6 56 DN DUYGUSU VE DN ETM Çocukluk döneminde, çocuktan gelen dini sorulara gereken cevaplar onun anlayabilece'i *ekliyle yeterince verilmelidir. Çocuk sordu diye bilgi yüklemeye kalk(*(lmamal(d(r. Soruyla ilgili olarak çocu'a verilecek bilginin dozunu ve seviyesini ayarlamak, ebeveynin dikkat etmesi gereken noktalardand(r. Bu hem ki*ilik geli*imi hem de ferdin daha sonraki hayat( aç(s(ndan önemli bir özelliktir. Din e'itimi genel e'itimden ayr( dü*ünülmemelidir. Çocu'un genel e'itimi çerçevesinde, günlük hayat(n ak(*( içinde din e'itimi de yerini mutlaka almal(d(r. Bu konuda sözlü e'itimden ziyade, güzel örneklerin sergilenmesi, iyinin, güzelin, do'runun bir ya*ant( biçimi olarak gösterilmesi önemlidir. Bu dönemde do'rudan do'ruya bir din e'itiminden çok, dolayl( bir din e'itimi söz konusudur. 2lk y(llardan itibaren geli*meye ba*layan ki*ilik, alt( ya*lar(nda ana hatlar(yla belirginle*ir. Bu ya*ta çocu'un belli ba*l( yöneli*lerinin bir ço'u kökle*mi* ve yerle*mi* olur. Bilimsel ara*t(rmalar, bireyin karakterinin bu ya*larda biçimlenmeye ba*lad('(n(, sonradan bunlar( de'i*tirmenin imkans(z denecek kadar zor oldu'unu, çocukluk y(llar(nda kazan(lan davran(*lar(n ve özelliklerin, ferdin daha sonraki yap(s(n( ve hayat anlay(*(n( biçimlendirdi'ini ortaya koymaktad(r. 7 Herhalde meselenin en can al(c( noktas( da buras(d(r. Çünkü alt( ya* sonuna kadar olan dönem, çocukta ö'renmeye ve e'itilmeye aç(k olan ça'd(r. Ki*ilik geli*iminin %60 ( bu ya* dönemi sonuna kadar tamamlan(r. Bu ya*tan sonra ki*ili'i de'i*tirmek oldukça zordur. Do'ru ve ba*ar(l( bir okul öncesi e'itimi, aile ortam(nda çocu'a çok *ey kazand(r(r. Bu da bilinçli insanlar(n yönlendirmeleri ile mümkün olur. Çocu'un en çok sevdi'i, duygu yüklü ili*kiler kurdu'u ilk ki*iler annebabalard(r, özellikle de annedir. Anne-babalar(n tutumlar(, de'erleri, davran(*- lar(, sözleri çocuk için çok önemli birer bilgi kayna'(d(r. Çocuk onlar(n davran(*lar(n( gözleyerek çok *ey ö'renir. Dolay(s(yla okul öncesi çocu'un e'itiminde en önemli ve en etkin rol, anne-baban(nd(r 8 ve onlar(n sergiledi'i tutum ve tav(rlard(r. Okul öncesi dönemde çocu'a belki de gerekli ilgi aile ortam(nda tam olarak gösterilememektedir. Özellikle duygu geli*imine katk(da bulunulmas( gere- 7 Mualla Selçuk, Çocuk E'itiminde Dini Motifler (Okul Öncesi Ça'), M.E.B.Din Ö'retimi Dergisi, say(: 26, Ankara 1991, s Yurdagül Konuk, Okul Öncesi Çocuklarda Dini Duygunun Geli*imi ve E'itimi, Ankara 1994, ss.21-27; Birsen Gökçe, Çocuk Ki*ili'inin Geli*iminde Aile Okul ve D(* Çevrenin Rolü, Aile Yaz(lar( III, Ba*bakanl(k Aile Ara*t(rma Kurumu Yay. Ankara 1991, ss

7 Doç. Dr. Mustafa Tavukçuo"lu 57 kir. Genel olarak bu ça' çocu'un yiyecek ve giyecek ihtiyaçlar(n(n giderilmesiyle yetinilmekte, ki*ili'i pek önemsenmemektedir. Onun e'itiminin okulla ba*lad('( kanaati yayg(nd(r. Bu nedenle çocuklar(n duygu geli*imleri pek ciddiye al(nmamaktad(r. Onunla ili*kilerde, onun yan(ndaki tutum ve davran(*lar(m(zda dikkatli davranmaya özen gösterilmemektedir. Oysa o, bizim her sözümüzü, her davran(*(m(z(, hatta ilgisizli'imizi bile not etmekte ve de'erlendirmektedir. Çocuk çevresindeki büyükleri sürekli olarak gözlem alt(nda bulundurmaktad(r. Anne-babalar bunun bilincinde ve fark(nda olmak durumundad(rlar. 3. DN VE FITRAT Din duygusu din kültürüne ba'l( olarak sadece insanda meydana gelen duygu sentezlerinden biridir. 9 Bireyin herhangi bir olay kar*(s(nda duygulanmas( f(tri bir e'ilimdir. Din Duygusu da, bireyin dini olaylar ve konular kar*(- s(nda etkilenmesi, iç dünyas(nda bir izlenim olu*mas(, buna ba'l( olarak duygulanmas( da yarat(l(*(nda, f(trat(nda potansiyel olarak var olan bir özelliktir. Din duygusunun di'er duygular gibi do'al oldu'unu, insan(n manevi organizmas(- n(n yap(s(na ba'l( bulundu'unu ifade eden W.James, Bergson ve Scheler gibi din psikolojisi alan(ndaki otoriter ara*t(rmac(lar da tecrübi olarak yapt(klar( incelemelerde, dini duygunun f(tri oldu'unu kabul etmektedirler ve bunu kutsal bir duygu olarak nitelendirerek, içgüdü, e'ilim, tabiatüstü varl('a inanma gibi sebeplere ba'l( bir biçimde aç(klamaktad(rlar. 10 Bir inanca veya dine ba'l( bir çevrede do'an ve büyüyen bir çocu'un, nas(l ki o çevrenin duygu ve dü*ünce yap(s(ndan, ya*am biçiminden etkilenmemesi mümkün de'ilse, ayn( *ekilde dini duygu ve dü*üncelere de uzak kalmas( mümkün de'ildir. Hatta çocuklar dini ortamlardan ve atmosferlerden mahrum bile olsalar, kendi iç dünyalar(nda bir din duygusu olu*turabilmekte ve bunu geli*tirebilmek için sorular(yla çaba gösterebilmektedirler. Bu onlar(n yarat(l(*lar(nda ve f(tratlar(nda potansiyel olarak bulunan güçtür. Zamanla bu güç elveri*li ortamlarda kendini gösterebilmektedir. Kur an-( Kerim ve Hadis-i Eeriflerdeki mesajlara bak(ld('(nda dini duygu ve dü*ünceden bahsedildi'i görülmektedir. Peygamberimiz Her do'an f(trat üzere do'ar buyurmakta, Kur an daki mesaj da ise, Yüzünü do'ru bir din 9 Neda Armaner, Din Psikolojisine Giri*, cilt I, Ankara 1980, s Osman Pazarl(, Din Psikolojisi, Üçüncü Bas(m, Remzi Kitabevi, 2stanbul 1982, s Buhari, Cenaiz 80, 92, 93; Müslim, Kader 22, 23; Ebu Davud, Sünnet 17; 2bn Hanbel, II/232, 275, 393.

8 58 DN DUYGUSU VE DN ETM olan 2slam a, insanlar(n f(trat(na uygun olan dine çevir *eklinde belirtilmektedir. Bu mesajlarda yer alan f(trat kavram( terim olarak hakk(, gerçe'i kabul ve idrak etme yetene'i anlamlar(nda kullan(ld('(na i*aret edilmektedir. 13 Bu anlamlardan hareketle 2slam e'itimcileri insan f(trat(na, kendisini ara*t(r(p bulma, ibadet etme ve hak dini benimseme kabiliyetinin Allah taraf(ndan verildi- 'ini ve bireyin tüm olumsuz *artlar içerisinde bile Allah (n varl('(n( kavrayacak ve benimseyecek bir güçte yarat(ld('(n( belirtmi*lerdir. Bireyin dini geli*iminde yukar(daki Ayet ve Hadis te belirtilen f(tri e'ilimin yan(s(ra, anne-baba ve di'er çevre özelliklerinin kar*(l(kl( etkile*iminin de önemli bir etmen oldu'u gözden uzak tutulmamal(d(r. Asl(nda bu etkile*im sadece dini geli*im için söz konusu olmay(p, ki*ilik geli*iminin her yönü için geçerli olan genel bir psikoloji kanunudur. 14 Sonuç olarak f(trat, bireyin do'u*tan tabii olarak Allah a inanmaya yetenekli ve dini inanc( kabul etmeye elveri*li bir yarat(l(*ta oldu'u anlam(na gelmektedir. Dini ve kutsal kavramlara özel bir ilgi göstermektedir. Bununla birlikte çocuk iyili'e ve kötülü'e elveri*li oldu'u gibi, do'ruya ve yanl(*a inanmaya da yetenekli bir yarat(l(*a sahiptir. Di'er duygularda oldu'u gibi manevi duygular(n da bak(m(yla ilgilenmek gerekir. Çocukta dine kar*( bir e'ilim oldu'undan dolay( dini duygu ve inanç kavram( ne kadar güçlü olursa, o kadar kendini güçlü hisseder. Din ve duygu konusunda olgunla*m(* yap(s(, onun ki*ilik geli- *imine de olumlu katk(lar sa'layacakt(r. 4. OKULÖNCES DÖNEMDE DN ETMN ÖNEM Bireyin çocukluk döneminde, bir ba*ka ifadeyle ya*am(n sihirli y(llar(nda ald('( dini bilgilerin ve dini telkinlerin hayat( boyunca derin izler b(rakt('( bilinmektedir. Son zamanlarda çocuk psikolojisi üzerinde yap(lan ara*t(rmalar, bireyin ki*ili'inin temel özelliklerinin ilk y(llarda ortaya ç(kt('(n( belirlemi*tir. Hayat(n di'er dönemlerini büyük ölçüde etkileyen bu özellikler günümüzde e'itimcilerin ilgisini okulöncesi döneme yöneltmi*tir. Çünkü çocu'un karakterinin tohumlar( ilk çocukluk y(llar(nda at(lmakta, sonraki y(llarda da geli*meye ba*lamaktad(r Kur an, En am 6/75-79; Rum 30/30 13 Elmal(l( Hamdi Yaz(r, Hak Dini Kur an Dili, 2.Bask(, cilt VI, Ankara 1960, ss Ya*ar Fersaho'lu, Din E'itimi ve Ö'retiminde Duygu E'itimi, Marifet Yay. 2stanbul 1998, s M. Emin Ay, Çocuklar(m(za Allah ( Nas(l Anlatal(m, 2.Bask(, 2stanbul 1989, s.5.

9 Doç. Dr. Mustafa Tavukçuo"lu 59 Çocuklar(n ilk y(llarda ald(klar(, ö'rendikleri sa'l(kl( dini e'itimin, onlar(n üzerinde olumlu etkiler b(rakt('( ve çocu'u disiplinli düzenli bir hayata yönlendirdi'i bilinmektedir. Çocu'un ya*(na göre verilecek dini e'itimin yönteminin belirlenmesi önemlidir. Okulöncesi devrede çocu'un psikolojik yap(s( ve bireysel farkl(l('( dikkate al(narak ona verilecek din e'itiminde daha ziyade, onun duygular(na ve gönlüne hitap edilmeli, el becerilerine ve oyun faaliyetlerine dini unsurlar kat(labilmelidir. Do'rudan din ö'retimi-e'itimi yapmak yerine dolayl( e'itim ve ö'retim tercih edilmelidir. 2lk çocukluk döneminde çocu'a verilecek oyuncaklarda, dini ya*ant(y( örneklendirecek, hat(rlatacak ve baz( kavramlar( sembolize edebilecek özellikler bulunmas(na dikkat edilmelidir. Çocuklara hediye edilecek namaz örtüsü, seccade, tesbih ve takke gibi e*yalar, içinde cami resimleri, caminin bölümleri, namaz k(lan çocuklar(n resimleri bulunan boyama kitaplar(, boz-yaplar... bir taraftan dini dünyaya ad(m atmas(n( sa'layacak, di'er taraftan da bunlarla ilgili sorular yönelterek dini duygunun hareketlili'ine sebep olacakt(r. Avrupa ülkelerinde ailelerde ve anaokullar(nda verilen dini e'itimin iskeletini, omurgas(n( semboller, resimler ve oyuncaklar gibi dolayl( e'itim araç-gereçleri olu*turmaktad(r. 16 Oyun, oyuncak ve çocuk birbirini tamamlayan halkalar gibidir. Esasen çocuk da bir oyun demektir. Oyunsuz ve oyuncaks(z bir çocuk dü*ünülemez. Bu bak(mdan yap(lacak i*, oyunun ve oyunca'(n gücünü çocu'un e'itimine yönlendirmektir. 17 Oyundan bir parça olan çocu'un, dolayl( bir e'itime tabi tutularak genel e'itimine ve din e'itimine zenginlik kazand(r(lm(* olur. Okulöncesi dönemdeki çocuklar(n dünyas(nda duan(n ayr( bir yeri vard(r. Dua çocu'un e'itiminde önemli bir yer tutar. Onlara yava* yava* küçük dualar, *ükür cümleleri, besmele, selam ve ilahilerden kesitler ö'retilmelidir. Ezberletilen bu dualar, onlar(n Allah a yakla*malar(n( sa'layacakt(r. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, beddua olan kelime ve deyimlerin çocuklara ö'retilemeyece'i gibi, özellikle büyükler de onlar(n yan(nda bunlar( söylememeye özen göstermelidirler. 5. ÇOCUKLARIN DN KAVRAMLARLA LGL SORULARIN- DAN BAZI ÖRNEKLER Okul öncesi dönemi çocuklar(nda soru sorma dil geli*imiyle birlikte ba*- lar. Soru sorma ikinci ya*tan ba*lamakta, dördüncü ve be*inci ya*ta en yüksek 16 2rfan Ba*kurt, Federal Almanyada Din E'itimi, M.Ü.2.F.Vakf( Yay.2stanbul 1995, ss Halit Ertu'rul, Ailede ve Okulda Çocuk E'itimi, 2.Bask(, Nesil Yay. 2stanbul 2000, ss.64, 96.

10 60 DN DUYGUSU VE DN ETM düzeye ula*maktad(r. Dört ve Be*inci ya*lar, hem çocuk hem aile için alt(n ya* olarak kabul edilmektedir. 18 Çocuklar(n sorular(, toplumsal ili*ki kurma, dikkat çekme, güven kazanma, teselli olma veya yard(m arama amac(yla olmaktad(r. Bazen öyle olur ki, çocuklar ard( ard(na bir kar*(l(k bile beklemeksizin biz büyüklere sorular ya'd(r(rlar. Üç-dört ya*lar(ndan itibaren çevresinde ve aile içinde devaml( olarak kullan(lan Allah, Peygamber, Melek, Cennet, Cehennem, Eeytan gibi kavramlar( merak etme ö'renme iste'i ile ilgili olarak çocuklar çokça sorular yöneltirler. 5 ya*(ndaki küçük Taha annesine sorar: 19 Anneci'im *eytan neye benzer? Annesi hiç beklemedi'i bu soru kar*(s(nda ne diyece'ini *a*(r(r ve *eytan kötü bir yarat(kt(r. der. Çocuk devamla, Allah tan güçlü müdür?, annesi *öyle cevap verir: Hay(r güçlü de'ildir. Bu defa çocuk: Öyleyse niçin bizleri fazla korkutuyor... Görüldü'ü gibi *eytan(n kötülü'ü çocukta güçlü olarak anla*(lmaya sebep olmu* ve içinden ç(k(lmayacak sorular art arda anneye yöneltilmi*tir. Anne fazlas(yla zor durumda kald('(n( itiraf etmektedir. Bir babadan nakledilen 1u örne"e de bakal3m: 20 Her ak*am dört ya*(ndaki o'lumu dizlerime oturtuyor onunla sohbet ediyordum. Ona soruyordum: En çok kimi seversin? O önceden kendine ö'retmi* oldu'um üzere, Allah ( severim derdi. Sonra kimi seversin diye sorard(m, Peygamberimizi derdi. Daha sonra annemi, babam( diye söylerdi. Geçenlerde ayn( sohbeti tekrarlarken o'lum itiraz etti. Ben en çok Allah ( sevmiyorum dedi, *a*(rd(m kald(m ve sebebini sordum. Nenem bugün bana *öyle anlatt(: Allah (n cehennemi var seni yakacak dedi. 18 Beyza Bilgin, 2slam ve Çocuk, Ankara 1991, s Filiz Tekin, Okul Öncesi E'itim Dönemi Çocuklar(nda Dini Duygu ve Dü*ünce Geli*imi, (Yay(nlanmam(* Yüksek Lisans Semineri), S.Ü.Sosyal Bil.Enst., Konya 1994, s Beyza Bilgin-Mualla Selçuk, Din Ö'retimi Özel Ö'retim Yöntemleri, Ankara 1991, s.42.

11 Doç. Dr. Mustafa Tavukçuo"lu 61 Ne yaz(k ki günümüzde sevgi kavram( din ö'retiminde oldukça de'er kayb(na u'ram(*t(r. Günümüzün insan(na hitap edecek, ya*ay(* biçimimize örnek olacak yeni anlat(* biçimleri, din e'itimi ve ö'retiminde henüz geli*tirilebilmi* de'ildir. As(rlar öncesi insanlar(n(n duygular(n( doyuran eserler, günümüz insan(na ve çocuklar(na hala hitap etse de, yeterli olmamaktad(r. Sevgi, kelime olarak ö'retilmeye devam edilse de, ibadet ve ahlak kurallar(n(n, cehennem korkusu ile belletilmeye çal(*(lmas( din ö'retimini k(s(rla*t(rmaktad(r. Yeti*kinlerin, Allah (n seven bir varl(k olu*una çocuklar( inand(rmalar( güçle*mi*tir. Böyle durumlarda sorular(n cevapland(r(lmamas( yanl(* cevaplar verilmesi veya ertelenmesi, çocuklarda olumsuz etkiler meydana getirebilir, hatta bazen yanl(* cevaplar, do'rusu ö'renildi'inde, dünyada çocuklar taraf(ndan en büyük varl(k olarak görülen ebeveyn hakk(nda güvensizlik olu*turabilir. Soru sorma çocuklar(n büyüklere olan güveninin bir göstergesi ve sonucudur. Büyüklere sormakla her *eyi ö'renebileceklerine inan(rlar. 2-6 ya* aras(ndaki çocuklar s(n(flama ve gruplama yapmakta zorlan(rlar, muhakeme güçlerinde yetersizlikler olabilir ve olaylar aras(nda ili*ki kurmada güçlük çekmektedirler. 21 Dört ya*(nda bir çocuk dedesi ile sohbet etmektedir. Dikkatini çekmi* o- lacak ki dedesine sorar: - Dede, senin sakal(n neden beyaz? (Çünkü babas(n(n sakal( siyaht(r) Allah öyle boyam(* da ondan yavrum der. Neden, onun ba*ka boyas( yok mu? Anneannemde çok boya var, neden ona vermemi* Anneannen ona bir *ey veremez. Çünkü onda her *ey var. Onun hiçbir *eye ihtiyac( yok. Hem de o, görünmez, çok yükseklerdedir Peki ama, o yükseklere nas(l ç(km(*, oradan dü*mez mi? O istedi'i yere ç(kar, her istedi'i yerde durur, her zaman yan(m(zda o- lur, ama biz onu göremeyiz. Çocuk bir an dedesinin yüzüne bakar ve sonra *aka ediyorsun de'il mi dede? der ve dedesinin yan(ndan ayr(l(r oyun oynamaya ba*lar. 21 Mualla Selçuk, a.g.e., s.49.

12 62 DN DUYGUSU VE DN ETM Görülüyor ki bu örne'imizde de çocu'un zihni yeterince olgunla*mam(*- t(r. 2nsan(n yapamayaca'( *eyi Allah (n yapabilece'ine inanmam(*, daha fazlas(n( yani mücerret olan olguyu *aka kabul etmi*tir. Çocuklar(n bu duygusal geli*im ve hareketlilik dönemlerinden sonra, zihinsel ö'renme dönemi gelir ki, bu da dokuz ya*lar(nda ba*lar. Bu dönemde çocuklar art(k bilgileri itirazs(z kabul etmezler, onlar( ak(llar( ile kavramaya çal(- *(rlar. Bu sebeple ö'retimin bütününde oldu'u gibi, din ö'retiminde de bilgilerin ak(lla kavrat(lmas( önem ta*(yacakt(r. Dini duygu geli*imini iyi bir *ekilde tamamlayan bir çocuk, zihinsel geli*iminde de daha üst düzeyde becerileri ve istenilen noktalar( yakalayabilmektedir. Nitekim bir annenin 1u ifadelerine bakal3m: Çocu'uma Allah tan her *eyi isteyebilece'ini, Allah (n dualar( kabul edece'ini söylemi*tim. Geçenlerde bana *öyle bir aç(klama yapt(. 22 Uzaktan kumandal( bir uçak istiyorum. Bunun için Allah a yalvar(yorum. Biliyorum Allah bana gökten oyuncak atacak de'il, ama senin kalbine, çocu'uma bir uçak alay(m hissini ve iste'ini verebilir. Sen de bana uzaktan kumandal( oyuncak uça'( al(rs(n. Bu ve benzeri geli*meler din ö'retimi aç(s(ndan çok önemlidir. Ailede ve çevrede duygusal olarak ö'renilmi* bütün bilgiler ak(l süzgecinden geçerek de'erlendirilecektir. SONUÇ Çocukta dini duygu ve dü*üncenin olu*umu ve geli*iminde, aile içindeki yeti*tirmeden sonra, okul öncesi kurumlar(ndaki e'itim ve ö'retim son derece önemlidir. Zira Anaokulu ve yuvalar, çocu'un bedensel ve zihinsel geli*imine ve haz(rolu* seviyelerine uygun olarak sa'lad('( yeti*tirme programlar(yla, f(trattan kaynaklanan din duygusuyla ve bireyin dini e'itimiyle de ilgilenmek durumundad(rlar. Okul öncesi e'itim kurumlar(nda çocu'un temel ihtiyaçlar(na cevap verecek bir program, istenen seviyede bir çevre ve yararl(-uygun metotlar uyguland('( sürece, bireyin her yönden geli*imi söz konusu olacakt(r. Çocuklar(n beden, zihin ve duygu bak(m(ndan dengeli bir *ekilde yeti*tirilmeleri, e'itimde bütünlük ilkesinin hem ailede ve hem de okul öncesi e'itim kurumlar(nda uygulanmas(yla mümkün olacakt(r. Aksi takdirde bireyler, ilerleyen za- 22 Beyza Bilgin-Mualla Selçuk, a.g.e., s.73.

13 Doç. Dr. Mustafa Tavukçuo"lu 63 man dilimlerinde doyurulmayan bu duygular( tatmin etmek için fark(nda olmadan veya bilmeyerek de olsa sa'l(ks(z dini olu*umlar içerisine girebilir.bundan kurtulabilmenin yolu, Türk Milli E'itiminin insan yeti*tirmede önerdi'i genel amaçlar do'rultusunda, beden, zihin, ahlak, ruh ve duygu bak(m(ndan dengeli ve sa'l(kl( *ekilde geli*mi* bir ki*ili'e ve karaktere sahip bireyler yeti*tirmekle mümkün olabilir. Bireydeki duygular(n herhangi bir s(ralamaya tabi tutulmas( pedagojik aç(dan uygun görülmemektedir. Duygular aras(nda yer alan din duygusuyla da, yeri ve zaman( geldi'inde di'er duygular gibi ilgilenilmesi ve bak(m(n(n yap(lmas( e'itimde bütünlük ilkesi aç(s(ndan son derece önemlidir. Din e'itimini genel e'itimden ayr( tutmak pedagojik kurallara uygun dü*mez. Çünkü din e'itimi genel e'itimin ayr(lmaz bir parças(d(r. Bireyi merkeze alan bir e'itim anlay(*(, bireye tüm yönleriyle kaliteli e'itim sunmak durumundad(r. Bu yüzden e'itimli aile bireylerine, okulöncesi e'itim kurumlar(na, programlar(na, görevlilerine ve e'itim ortamlar(n(n elveri*li hale getirilmesine, bu konularda pedagojik yat(r(m(n yap(lmas(na her zaman gereksinim duyulmaktad(r.

14