Prof. Dr. Bedriye Saraçoğlu - Doç. Dr. Şenay Açıkgöz - Dr. Öğr. Üyesi Gaye Karpat Çatalbaş

Transkript

1 Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi Anadolu Universiy Journal of Social Sciences Döviz Kuru Oynaklığının Türkiye nin Almanya ile Mal Ticarei Üzerine Ekileri* The Effecs of Exchange Rae Volailiy on Commodiy Trade beween Turkey and Germany Prof. Dr. Bedriye Saraçoğlu Doç. Dr. Şenay Açıkgöz Dr. Öğr. Üyesi Gaye Kara Çaalbaş Başvuru Tarihi: Kabul Tarihi: Öz Bu çalışmada, Türkiye nin en önemli icari orağı konumunda bulunan Almanya ile karşılıklı dış icarei üzerinde reel döviz kuru ve döviz kur oynaklığının ekileri sekörel (SITC Rev. e göre digi üzerinden sekör ile) bazda incelenmişir. 5 dönemini kasayan üç aylık veriler ile her bir sekörün ihraca ve ihala akımları, gelir ekisini görmek için Türkiye ve Almanya nın gayri safi yuriçi hasılası, fiya ekilerini görmek için reel döviz kuru (Avro/Türk Lirası) ve reel döviz kuru oynaklığının bir fonksiyonu olarak anımlanmışır. Döviz kuru oynaklığı üç aylık dönemlerde aylık reel döviz kuru değerlerinin sandar saması olarak alınmışır. Değişkenler arasındaki uzun dönem ilişkiler Pesaran ve Shin (999) ve Pesaran, Shin ve Smih () çalışmalarında anımlanan sınır sınaması ve ooregresif dağıılmış gecikme modeli (ARDL) ile incelenmişir. Analiz sonuçlarına göre, reel döviz kuru oynaklığı reel döviz kuru ile birlike Almanya ile dış icareimizde ayı yüksek olan sekörlerde belirleyici olarak bulunmuşur. Absrac This aer invesigaes he effecs of he real exchange rae and is volailiy on he bilaeral rade relaionshi of Turkey wih Germany, which has a very imoran share in Turkey s foreign rade on a secorial basis (digi secors of SITC Rev. ). Using uarerly daa from o 5, secors exors or imor flows are aken as a funcion of he urchasing counry s gross domesic roduc for cauring income effecs, he real exchange rae (Euro/Turkish Lira) for rice effecs and he real exchange rae volailiy. The real exchange rae volailiy is measured as he log sandard deviaion of he hree monhly real exchange rae values wihin ha uarer. Longrun relaionshis among he series are invesigaed by using bounds esing and auoregressive disribued lag models of Pesaran and Shin (999) and Pesaran, Shin and. Smih (). The emirical resuls show ha he real exchange rae volailiy wih he real exchange rae mosly affecs he secors ha have high share of foreign rade of Turkey wih Germany. Keywords: Exchange Rae Volailiy, Turkey, Germany, Bounds Tesing Anahar Kelimeler: Döviz Kuru Oynaklığı, Türkiye, Almanya, Sınırlar Sınaması Prof. Dr. Bedriye Saraçoğlu, Aılım Üniversiesi, bedriye@gazi.edu.r Doç. Dr. Şenay Açıkgöz, Gazi Üniversiesi İİBF, bedriye@gazi.edu.r Dr. Öğr. Üyesi Gaye Kara Çaalbaş, Eskişehir Osmangazi Üniversiesi İİBF, gkara@ogu.edu.r * Bu çalışmanın ilk versiyonu 7. Uluslararası Ekonomeri, Yöneylem Araşırması ve İsaisik Semozyumu nda sunulmuşur. sbd.anadolu.edu.r 9

2 Döviz Kuru Oynaklığının Türkiye nin Almanya ile Mal Ticarei Üzerine Ekileri Giriş Bugün Türkiye nin en önemli kırılganlıklarından biri cari işlemler bilançosunun açık vermesi dolayısıyla cari açığın GSYH ya oranının % 4 ün alına kalıcı olarak indirilememesidir ( e % 9.7 ve 5 e % 4.5). Bilindiği üzere ödemeler bilançosunda cari işlemler dengesinde en önemli kalem dış icare dengesi olu cari açık önemli ölçüde dış icare açıklarından kaynaklanmakadır. Dış icare açığının azalması ise erol fiyalarındaki yavaşlama gibi geçici kononkürel ekilerin dışında ihracaın arırılması, dolayısıyla ihracaın ihalaı karşılama oranının yükselilmesi ile mümkün olabilmekedir. 989 yılından iibaren ihal ikameci dış icare oliikalarını erk ederek ihraca önderliğinde büyüme oliikasına geçen Türkiye de ihracaı ekileyen fakörlerin özellikle döviz kuru ekilerinin incelenmesi çok sayıda çalışmaya konu olmuş ve olmaya devam emekedir. Bu çalışmaların çoğunda döviz kurunun ihracaımız üzerindeki doğrudan ve dolaylı ekileri incelenmiş kimi araşırmada beklenilen bu eki oraya çıkmamışır (Örneğin, Tunaer Vural (6), Bayar vd. (5), Korkmaz vd. (5), Kızıldere vd. (4) ve Özmen (4)). Oysaki Türkiye nin dış icarei küresel bir rekabe içerisinde gerçekleşen belirsizliğe ve dalgalanmaya açık çok sayıda iç ve dış fakörün ekisi alında bulunmaka ve bu fakörler sekörlere göre değişkenlik göserebilmekedir. Cari işlemler açığının kalıcı nielikeki yaısı nedeniyle Türk Lirasının özellikle dolar ve avro karşısında göserdiği dalgalanmalar Türkiye nin dış icarei üzerinde ekili olabilir. Türkiye İsaisik Kurumu 5 yılı sıralamasına göre Almanya, Türkiye nin en önemli icare oraklarından biridir. Almanya İsaisik Ofisi verilerine göre Türkiye de Almanya nın en çok ihraca ve ihala ilişkisi içinde olduğu ilk yirmi ülkeden biridir. Özellikle son dönemlerde döviz kurlarında yaşanan dalgalanmaların Türkiye ile Almanya arasındaki icare ilişkisi üzerinde belirleyici olu olmadığının incelenmesi önem arz emekedir. İşe bu çalışmanın amacı, döviz kurlarındaki oynaklıkların diğer bir ifade ile döviz kurundaki belirsizliklerin Almanya ile olan dış icareimizden kaynaklanan ihraca gelirlerimiz ile ihala giderlerimiz üzerindeki ekisini incelemekir. İncelemeler SITC Rev. e göre digi üzerinden ana sekör iibariyle yaılmışır. Bilindiği üzere ikisaa ihracaın dış ülkeler gelirlerinin, ihalaın ise ülkenin kendi ulusal gelirinin bir fonksiyonu olduğu ve döviz kurunun daha ziyade ihalaa belirleyici olduğu öne sürülmekedir (Auboin ve Rua, ). Bizim buradaki amacımız ihraca ve ihala üzerinde nelerin ekili olduğundan ziyade döviz kuru ile döviz kuru oynaklığının ihraca ve ihala üzerindeki ekilerini sekörel bazda belirlemekir. Bu amaçla ülkelerin dış icarei üzerinde döviz kuru ve döviz kuru oynaklıklarının ekileri konusunda lieraüre yön veren Profesör M. BahmaniOskooee nin bazı ülkeler için yaığı ekonomerik çalışmalardan yola çıkılarak döviz kurundaki belirsizliklerin Türkiye nin Almanya ya ihracaı ile Almanya dan ihalaı üzerindeki ekileri her iki ülkenin reel ulusal gelirleri konrol alında uularak ekonomerik bir model ile incelenmişir. Çalışmanın ikinci bölümü kısa bir lieraür incelemesini, üçüncü bölümü araşırmanın dayandığı modelleri, veri seini ve analiz yönemini anımakadır. Dördüncü bölüm analiz sonuçlarını sunmakadır. Çalışma sonuç bölümü ile sonlandırılmışır. Lieraür İncelemesi Döviz kurları ülkelerin birbirleri ile olan icarei üzerinde önemli bir rol üselenmelerinin yanı sıra ülkelerin ödemeler dengeleri ve ekonomik erformansları üzerinde de belirleyicidir. Döviz kurlarının ülkelerin dış icarei üzerinde belirleyici olma özelliğine ilişkin incelemeler döviz kurları ve/veya döviz kurlarındaki oynaklıklar üzerinden yaılmakadır. Daha öznel bir ifade ile bu çalışmaların ana eksenini döviz kurları ile dış icare arasındaki ilişkinin döviz kurlarındaki oynaklıklar arafından belirleni belirlenmediği oluşurmakadır (Clark, 97; Baron, 976; Franke, 99; Sercu ve Vanhulle, 99; Mcakenzie ve Brooks, 997; Vergil, ; Clark vd., 4; Teneyro, 6; BahmaniOskooee ve Harvey, ). Bu alanda emel arışma, döviz kuru oynaklığındaki arışların zaen döviz kurlarındaki değişim ile birlike gelen risklerden ve ulaşırma maliyelerinden ekilenen uluslararası icarei azalacağı yönündedir. Bununla birlike ersine sonuçlar ile de karşılaşılmışır. Döviz kurlarında oynaklıkların arması halinde ihraç edenler ile ihal edenler kendi ürünlerinin fiyaları hakkında yeerince emin olamamaka, bu da icare kararları üzerinde belirleyici olmakadır. Bu nedenle ülkeler arasında icare akımları icaree konu malların reel fiyalarındaki belirsizlik nedeniyle azalabil 4

3 Cil/Vol.: 8 Sayı/No: 4 (958) mekedir. Bununla birlike bazı çalışmalarda döviz kurlarından kaynaklanan risklerin ülkeler arasındaki dış icarei olumlu yönde ekilediği durumlarla da karşılaşılmışır (örneğin McKenzie 999; Bahmani Oskooee ve Hegery, 7; Baum ve Çağlayan, ). Bu çalışmalarda oraya çıkan bu olumlu sonucun nedeni, döviz kuru riskine rağmen ihraç edenler ile ihal edenlerin belirli bir gelir düzeyine ulaşmak üzere daha fazla alım ve saım yaarak icare hacmini arırma ercihleri olarak açıklanmakadır. Lieraürde döviz kurlarındaki belirsizliklerin uluslararası icare üzerindeki ekilerini inceleyen çalışmalar ek bir ülke ya da ülke grubu için olulaşırılmış ihraca ve ihala verileri üzerinden yaıldığı gibi (örneğin Chowdhury, 99; Sukar ve Hassan, ; Doğanlar, ; Poon vd., 5; Aseriou, 6) sekörel bazda genellikle iki ülke arasındaki karşılıklı icaree dayanarak da yaılmışır (örneğin Maskus, 986; Sokman, 995; Ra ve Reddy, ; Giorgioni ve Thomson, ; BahmaniOskooee ve Wang, 7; Yanıkkaya vd., ). Bu çalışmalar geniş bir yelazede hem gelişmiş hem de gelişmeke olan ülkeleri kasamakadır (örneğin BahmaniOskooee, 986; Founas ve Arisoelous, 5). İlgili lieraür her ne kadar çok sayıda amirik çalışmayı burada yer verilemeyen içerse de kurlardaki belirsizliklerin ülkelerin dış icareleri üzerindeki ekileri konusunda özellikle sekörel bazlı analizler çerçevesinde çok açık bir ilişki yönü saaması yamaya izin vermemekedir. Halihazırdaki çalışma lieraürdeki bu arışmaya TürkiyeAlmanya örneği üzerinden sekörel bazda bir kakı sunmak amacıyla yaılmışır. Döviz kurundaki belirsizliklerin (oynaklıkların) Türkiye nin dış icarei üzerine ekileri konusunda yaılmış çalışmalar incelendiğinde hem olulaşırılmış hem de olulaşırılmamış ihraca ve ihala değerleri üzerinden değerlendirmelerin yaıldığı gözlenmişir. Akaş vd. (5) çalışmasında dönemi verileri ile döviz kurundaki belirsizliklerin Türkiye nin arımsal ürün ihracaını arırdığı göserilmişir. Yine arım sekörü ihracaı ve ihalaına yönelik ancak 9957 dönemini kasayan bir başka çalışmada reel döviz kuru oynaklığının arım sekörü ihracaı ve ihalaı üzerinde sırasıyla oziif ve negaif bir uzun dönem ekisinin bulunduğu belirlenmişir (Erdal vd., ). Demirhan ve Demirhan (5) çalışmasında Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi döneminde reel döviz kuru oynaklığının Türkiye nin ihracaı üzerinde oziif bir ekiye sahi olduğu göserilmişir. Bununla birlike Aseriou vd. (6) çalışmasında, 995 dönemi aylık verileri ile daha geniş bir zaman aralığında reel döviz kuru oynaklığının Türkiye nin uluslararası icarei üzerinde isaisik bakımdan anlamlı ve negaif ancak oldukça düşük bir ekisinin olduğu sonucuna ulaşılmışır. İşe bu farklılıklar ve döviz kuru ve döviz kuru oynaklığının ihraca ve ihala üzerindeki önemli ekileri bizi yeni bir çalışma yamaya sevk emişir. Türkiye nin Almanya ile dış icareini bu çaa ve bu gerekçelerle inceleyen bir çalışma incelediğimiz kadarıyla bulunmamakadır. Tanımlanan modele, veri seine ve yöneme bir sonraki kısımda yer verilmişir. Model, Veri Sei ve Yönem Her bir sekörden yaılan ihraca ve ihala, gelir ekisini gösermek için Türkiye ve Almanya nın gayri safi yuriçi hasılaları, fiya ekilerini gösermek için reel döviz kuru ve reel döviz kuru oynaklığının bir fonksiyonu olarak aşağıdaki gibi anımlanmışır. ALM X α α Y α RDK α RDKO u TUR M β β Y β RDK β RDKO u () () TUR Burada X, ilgili sekörde Türkiye nin Almanya ya ihracaını (Euro); M, ilgili sekörde Türkiye nin Almanya dan ihalaını (avro) gösermekedir. Ülkelerin reel gelirleri için Y, Türkiye nin kendi ara biriminden hesalanmış reel gayri safi yur içi ALM hasıla endeksini ve Y, Almanya nın kendi ara biriminden hesalanmış reel gayri safi yur içi hasıla endeksini gösermekedir. Reel döviz kuru (RDK), UFE üreici fiyaları endeksi ve nominal döviz kuru bir avronun Türk Lirası maliyei (NDK) olmak üzere aşağıdaki gibi anımlıdır. RDK UFE UFE NDK () ALM TUR Reel gelirleri endeks haline geirmek her iki serideki değişim oranını bozmadan kıyaslama yamaya imkan sağlamışır. sbd.anadolu.edu.r 4

4 Döviz Kuru Oynaklığının Türkiye nin Almanya ile Mal Ticarei Üzerine Ekileri Denklem () e verilen anıma göre reel döviz kurunda bir arış Türk Lirası nın reel olarak değer kaybemesi anlamına gelir. Son olarak RDKO reel döviz kuru oynaklığını göserir ve üç aylık dönemlerde aylık reel döviz kuru değerlerinin sandar saması olarak alınmışır. Değer olarak alınan sekörel ihraca/ ihala akımları ihraca/ihala birim değer endeksleri ile deflae edilmişir. 98 li yıllara kadar sabi döviz kuru reimi uygulanan Türkiye de, 4 Ocak 98 Kararları ile ek kur uygulamasına geçilmiş, döviz kurları Türkiye Cumhuriye Merkez Bankası arafından günlük olarak ilan edilmeye başlanmışır. 988 yılı oralarında mali iyasalarda yaılan bir değişiklikle döviz kurlarının iyasa koşulları alında esii sisemine geçilmişir. 5 Nisan 994 Kararları ile birlike kur oliikası enflasyonun düşürülmesinde nominal çaa olarak kullanılmaya başlanmışır. Diğer bir ifade ile 995 en e kadar kur ayarlamaları ahmin edilen enflasyona göre esi edilmiş ancak yılı başında Uluslararası Para Fonu ile yaılan sandby anlaşmasına göre kur arış oranları hedeflenen enflasyona göre esi edilmeye başlanmış ve uygulanmışır. krizi öncesinde uygulamaya konan bu rogram çerçevesinde belirli bir ban içinde kurun belirlendiği bir siseme geçilmiş olsa da krizinin ardında Türkiye, dalgalı kur sisemine geçmişir. Bu nedenle çalışmamız farklı kur reimlerinin uygulandığı dönemi ve kriz dönemini dışlayacak şekilde ve sonrası dönemi incelemekedir (:5:4). Böylece bir anlamda farklı bir kur sisemi ile krizin ekileri olmaksızın döviz kuru ile döviz kurundaki oynaklıkların Almanya ile mal icareimiz üzerindeki ekileri incelenebilmişir. Üç aylık frekansa düzenlenen zaman serilerinde mevsim ve/veya akvim ekileri içeren seriler ahminlerde kullanılmadan önce TRAMO/SEATS ile mevsimsel düzelmeye abi uulmuşlardır. Döviz kuru değişkeni sok bir değişken olu üç aylık oralamalar alınarak üç aylık veri düzenlemesi yaılmışır. Üç aylık oynaklık değerleri de bu şekilde düzenlemiş döviz kuru serisi üzerinden belirlenmişir. İlgili çalışmalarda döviz kurlarındaki oynaklıkların belirlenmesinde ekonomerik yönemler kullanıldığı gibi genellikle ilgilenilen zaman aralığında günlük kurların aylık (üç aylık vb.) sandar samaları ya da varyanslarının da kullanıldığı gözlenmişir. Bahmani Oskooee ve Hegery (7) arafından da ifade edildiği gibi lieraürde kurlardaki oynaklıkların belirlenmesi konusunda belirli, baskın bir eğilim yokur. Veriler Türkiye İsaisik Kurumu (TÜİK), Almanya Federal İsaisik Ofisi (DESTATIS) ve Uluslararası Para Fonu nun Uluslararası Finansal İsaisikleri nden (IFS) alınarak düzenlenmişir. Değişkenler arasındaki uzun dönem ilişkiler Pesaran ve Shin (999) ve Pesaran, Shin ve Smih () çalışmalarında anımlanan sınır sınaması ve ooregresif dağıılmış gecikme modeli (ARDL) ile incelenmişir. ARDL yaklaşımı, modelde yer alan değişkenlerin ümüyle I(), ümüyle I() ya da karşılıklı eşümleşik olmalarına bakılmaksızın uygulanabilir. 4 Pesaran ve Shin (999) arafından göserildiği üzere bu yaklaşım ile açıklayıcı değişkenlerin olası içselliği ekin bir biçimde düzelilmekedir ve ahminler arzu edilen küçük örneklem özelliklerine sahi olmakadırlar. ARDL yaklaşımının önemli bir diğer üsünlüğü birim kökler için ön sınama yamayı gerekirmemesidir. Sınırlar sınaması için sınama regresyonlu arı en genel biçimi ile Denklem (4) ve Denklem (5) e verilmişir. ALM X c crend δ X δ Y Denklem (4) ve Denklem (5) e rend, doğrusal zaman rendini ve D, ikili değişkenler (açıklamalar için bkz. Tablo ) vekörünü anımlamakadır. Değişkenler arasında uzundönem düzeyler ilişkisi yokur (δ δ δ δ 4 ) sıfır hioezi Wald sınaması ile sınanır, sınama isaisiği olan Fisaisiklerinin asimoik dağılımı sıfır hioezi alında sandar biçimde değildir. Pesaran, Shin ve Smih () de kriik değerler kümesinde üm değişkenlerin I() ve kriik değerler kümesinde üm değişkenlerin I() olduğu varsayılarak iki farklı kriik değerler kümesi üreilmişir. Hesalanan Fisaisiği üs sınır kriik değerinden büyük ise değişkenler arasında uzundönem denge ilişkisi yokur sıfır hioezi reddedilir. Hesalanan Fisaisiği al sınır kriik Çalışmada kullanılan dış icare isaisikleri hakkında kasamlı bilgi için bkz. h:// id46, (Erişim Tarihi: 8..6) 4 sekörün ihraca ve ihala serileri, reel ulusal gelirler, reel döviz kuru ve reel döviz kuru oynaklıkları için serilerin büünleşme derecelerinin geleneksel olarak kullanılan birim kök sınamaları ile kırılmaları da dikkae alan birim kök sınamaları sonucunda I()/I() (ancak I() olmadıkları) oldukları belirlenmişir. Sınama sonuçlarını içeren ablolar yazarlardan isenebilir. 4

5 4 sbd.anadolu.edu.r Cil/Vol.: 8 Sayı/No: 4 (958) Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi değerinden küçük ise değişkenler arasında uzundönem denge ilişkisi yokur sıfır hioezi kabul edilir. Hesalanan Fisaisiği al ve üs sınır kriik değeri arasında kaldığında herhangi bir sonuca varılamaz. Sıfır hioezinin reddedilmesi durumunda koşullu ARDL(,,, ) modeli aşağıdaki gibi anımlıdır. ALM ALM w D RDKO RDK Y X RDKO RDK Y X rend c c X 4 ε γ ϕ ω λ δ δ δ δ TUR TUR w D RDKO RDK Y X RDKO RDK Y M rend c c M 4 ε γ ϕ ω λ δ δ δ δ (4) (5) (7) (6) ALM u w D RDKO RDK Y X rend c c X θ θ θ υ TUR u w D RDKO RDK Y M rend c c M θ θ θ υ Uzun dönem aramereleri olan α ve β lar aşağıdaki gibi koşullu ARDL modeli aramere ahminlerinden harekele Denklem (8) de verilen eşiliklerden ahmin edilir. k k c ˆ ˆ υ α ve k k i i ˆ ˆ υ θ α (8) Haa düzelme modelleri ise aşağıdaki gibidir. ALM u w D RDKO RDK Y X X ε τ φ φ φ λ µ TUR u D w RDKO RDK Y M M ε τ ϕ ϕ ϕ γ µ (9) ()

6 Döviz Kuru Oynaklığının Türkiye nin Almanya ile Mal Ticarei Üzerine Ekileri Burada u ve u sırasıyla ihraca ve ihala denklemleri için haa düzelme erimi olu τ ve τ kasayıları değişkenler arasındaki uzun dönem denge ilişkisini kısa dönemli bir dinamik uyarlama mekanizmasına bağlayan haa düzelme modellerinden harekele değişkenlerin uzun dönem dengeden samalara verdikleri ekini hızını göserirler. 5 Uzun dönem kasayılarının isikrarı ise Hansen (99) makalesinde anımlanan SuF, MeanF ve L C isaisikleri ile sınanmışır. Her üç sınama isaisiği için sıfır hioezi uzun dönem aramere ahminleri isikrarlıdır şeklindedir. SuF sınaması klasik Chow Fsınamaları ile aynı düşünceden hareke eder. SuF sınaması için alernaif hioez, zamanın bilinmeyen bir nokasında ani bir reim değişimi vardır şeklindedir. SuF sınaması örneklem çaında (gözlem sayısı, T) budama gerekirir. Bu çalışmada görece küçük örneklem çaı nedeniyle al örneklem analiz döneminin başından ve sonundan yüzde onluk bir budama (.T, 9T) yaılmışır. MeanF sınaması anımlanan modelin isikrarlı bir ilişkiyi yakalayı yakalamadığını belirlemeye yönelik bir sınamadır. L C sınaması örneklem çaına göre diğer iki sınamaya göre daha az duyarlı bir aramere isikrarı sınamasıdır (Hansen, 99). Bu sınama aramere değişkenliğinin olabilirlik fonksiyonu incelenen zaman dönemi boyunca göreli olarak sabi olduğunda önerilmekedir. L C sınaması aynı zamanda değişkenler arasında uzun dönem denge ilişkisi olu olmadığını sınar (Hansen, 99). Amirik Bulgular Uzun Dönem Denge İlişkisi için Sınırlar Sınaması Tablo, sekörler iibariyle (4) ve (5) nolu denklemler ile göserilen sınama regresyonlarından hesalanan Fisaisiklerini gösermekedir. Sınamalar belirleme 5 Çalışmada, uzun dönem ahminleri aynı zamanda Phillis ve Hansen (99) makalesi ile anımlanmış olan ümüyle değişirilmiş en küçük kareler ahmin (FMOLS) yönemi ile ekrarlanmışır. FMOLS yönemi haa erimlerindeki serisel korelasyonu düzelmekedir. Bu yönem aynı zamanda içsel açıklayıcı değişkenlere karşı bir güvence sunmakadır. FM OLS ile uzun dönem esneklikler ahmin edilirken ahminlerin duyarlılığını gözlemek amacıyla deerminisik rend değişkeni eklenmişir. Yer darlığı nedeniyle FMOLS ahminlerine mein içinde yer verilmemiş olmakla birlike ARDL ahminleri ile FMOLS ahminlerinin genelde birbirini desekler nielike oldukları, bazı sekörler için uzun dönem esnekliklerini bir yönemin diğer yöneme göre daha büyük (ya da daha küçük) ahmin eiği ifade edilmelidir. Tablolar yazarlardan isenebilir. haasına karşı bir önlem olarak deerminisik rend dahil edilerek ekrarlanmışır. Bunun emel nedeni, sekörlerin ihraca ve ihalaları üzerinde ekili olabilecek zaman rendi arafından kasanmış gözlenen ve gözlenemeyen fakörlerin ekilerini de dikkae almakır. (4) ila () nolu modellerde uygun gecikme sayıları Akaike bilgi krieri (AIC) kullanılarak belirlenmişir. Sınırlar sınaması sınama regresyonlarının arıklarının serisel korelasyonlu olu olmadıklarını sınamayı gerekirir. Çalışmamızda AIC ile belirlenen gecikmede arıkların serisel korelasyonlu olmaları durumunda ikinci, üçüncü en iyi gecikme sayısına göre ahminler yaılmış ve arıkların serisel korelesyonlu olu olmadıkları incelenmişir. Böyle bir durumla karşılaşıldığında arıkların serisel korelasyonlu olmadığı gecikme uygun gecikme olarak alınmış ve sınırlar sınaması gerçekleşirilmişir. Sınama sonuçlarına göre, Canlı Hayvanlar ve Gıda Maddeleri (), İçki ve Tüün (), Akaryakı Hariç Yenilmeyen Hammaddeler (), Hayvansal, Bikisel Kaı ve Sıvı Yağlar, Mumlar (4), Başlıca Sınıflara Ayrılan İşlenmiş Mallar (6) ve Makinalar ve Ulaşırma Araçları (7) sekörlerinde değişkenler arasında geleneksel önem düzeylerinde uzun dönem denge ilişkisi saanmışır. Üselik bu ilişki sekörlerden yaılan hem ihraca hem de ihala için bulunmuşur. Bazı sekörlerde ise değişkenler arasındaki uzun dönem denge ilişkisinin varlığı bağımlı değişkenin Almanya ya ihraca ve Almanya dan ihala olmasına göre değişkenlik gösermişir. Örneğin Başka Yerde Belirilmeyen Kimya Sanayi ve Buna Bağlı Sanayi Ürünleri (5) seköründe Türkiye nin Almanya dan ihalaı ile Türkiye nin reel geliri, reel döviz kuru ve reel döviz kuru oynaklığı arasında uzun dönemli bir denge ilişkisi yakalanmışır. Türkiye nin Almanya ya ihracaının %.7 sini ve Almanya dan ihalaının % 9.7 sini oluşuran 8 nolu Çeşili Mamul Eşya seköründe sadece ihala denklemi değişkenleri arasında bir uzun dönemli denge ilişkisi olabileceği yönünde bir kanı elde edilebilmişir (Fiii 4.5). nolu Mineral Yakılar, Yağlar ve Alkali Ürünler ve 9 nolu Tedavülde Olmayan Paralar, Parasal Tabanlı Alınlar sekörlerinde gerek Türkiye nin Almanya dan ihalaı gerekse Türkiye nin Almanya ya ihracaı ile diğer değişkenler arasında uzun dönem denge ilişkisinin varlığını belirlemek üzere hesalanan F isaisikleri kriik değerlerden küçükür. Bu sekörlerde değişkenler arasında uzun dönemli bir denge ilişkisi geleneksel önem düzeylerinde belirlenememişir. 44

7 Cil/Vol.: 8 Sayı/No: 4 (958) Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi Tablo. Sınır Sınaması Sonuçları Sekör X / M Canlı Hayvanlar ve Gıda Maddeleri () Sekörel Paylar (%) Sabi Terim Trend Fiii Fv İhraca (llllxx ) ** 7.88 ** İhala (llllmm ) *** 7. *** İçki ve Tüün () İhraca (llllxx ) ** 5. ** İhala (llllmm ) * 4.89 * Akaryakı Hariç Yenilmeyen Hammaddeler () İhraca (llllxx ) *** 7. *** İhala (llllmm ) * 7.46 *** Mineral Yakılar, Yağlar ve Alkali Ürünler () Hayvansal, Bikisel Kaı ve Sıvı Yağlar, Mumlar (4) İhraca (llllxx ) İhala (llllmm ) İhraca (llllxx 4444 )..78 ***.8 ** İhala (llllmm 4444 ) ** 9.4 ** Başka Yerde Belirilmeyen Kimya Sanayi ve Buna Bağlı Sanayi Ürünleri (5) İhraca (llllxx 5555 ) İhala (llllmm 5555 ) *** *** Başlıca Sınıflara Ayrılan İşlenmiş Mallar (6) İhraca (llllxx 6666 ) ** İhala (llllmm 6666 ). 7.7 *** 6.8 ** Makinalar ve Ulaşırma Araçları (7) İhraca (llllxx 7777 ).8 5. ** 6.55 ** İhala (llllmm 7777 ) *** 8.5 *** Çeşili Mamul Eşya (8) SiTC da Sınıflandırılmamış Eşyalar (Tedavülde Olmayan, Paralar, Parasal Tabanlı Alınlar) (9) İlk süunda aranez içindeki değerler sekör kodlarıdır. Sekörel aylar incelenen dönem oralamalarına göre belirlenmişir. Değişkenleri arasında uzun dönem denge ilişkisinin arandığı modeller:/ ALM i. ana sekör için X ( i α α Y α RDK α RDKO u TUR M ( i β β Y β RDK β RDKO u İhraca (llllxx 8888 ) İhala (llllmm 8888 ) *.754 İhraca (llllxx 9999 ) İhala (llllmm 9999 ) Uygun gecikme sırası belirlenirken en yüksek gecikme 4 alınmışır. Uygun gecikme sayısı Akaike bilgi krieri ile belirlenmişir. *** <., ** <.5, * <.. Narayan (5) arafından küçük örneklemler için üreilen Fiii isaisiği kriik değerleri %, 5 ve için sırasıyla [ ], [ ] ve [.84.9] dir. Bu değerler Fv isaisiği için [ ], [ ] ve [ ] ir. No: İncelenen dönem 8 küresel krizini içeren bir dönemdir. Bazı sekörlerin ihracaında bu dönemde azalma söz konusu olmuşur. Bu nedenle 7:Q8:Q dönemlerinde değerini diğer dönemlerde değerini alan ikili bir değişken hem sınama regresyonlarına hem de kısa ve uzun dönem ahminlere dahil edilmişir. Çoğu durumda bu ikili değişkenin kasayısı isaisik bakımdan anlamlı ahmin edilmemişir. Bu nedenle küresel kriz değişkeni modellerden dışlamanın geçerliliği de konrol edilerek dışlanmışır. ) ) sbd.anadolu.edu.r 45

8 Döviz Kuru Oynaklığının Türkiye nin Almanya ile Mal Ticarei Üzerine Ekileri Uzun ve Kısa Dönemde Paramere Tahminleri Değişkenler arasında uzun dönem denge ilişkisinin varlığının esi edildiği sekörler için uzun dönem esneklikler, haa düzelme mekanizmasını da dikkae alan kısa dönem esneklik ahminleri ile birlike Tablo ve Tablo e verilmişir. Model kurma haasına karşı modele eklenen deerminisik rend değişkeninin kasayısının isaisik bakımdan anlamlı olmadığı durumlarda yorumlar bu değişkenin yer almadığı model üzerinden yaılmışır. Okuyucuya kolaylık sağlaması bakımından ARDL ile elde edilen sonuçlar her bir ana sekör için ayrı al başlıklarda ele alınmışır. Canlı Hayvanlar ve Gıda Maddeleri Almanya ya ihracaımızın % 8.85 ini oluşuran bu sekörde, ihracaın Almanya nın reel gelirine göre uzun dönem esnekliği negaif ahmin edilmişir (.8). Bekleniler ile uyumlu olmayan bu sonuçla karşılaşılmasının bir nedeni, bu sekörü oluşuran al sekörlerden gelen veri olulaşırması olabilir. Bir diğer nedeni, Türkiye nin Avrua Birliği ne üye ülkelere yamış olduğu canlı hayvanlar ve gıda maddeleri ihracaında genel olarak meydana gelen azalma eğilimidir (bkz. Aldan vd., ). Bu azalma eğilimi anlamlı olmamakla birlike rend değişkeninin kasayı ahmininden de görülmekedir. Sekör ihracaının reel döviz kuruna göre uzun dönem esnekliği ise.6 olu Türk lirası reel olarak değer kaybeiğinde sekörden Almanya ya yaılan ihraca bekleniler ile uyumlu olarak armakadır. Reel döviz kurunun oynaklığının kasayısı reel döviz kurunun kasayısına göre hem çok daha düşük hem de isaisik bakımdan anlamlı değildir. Buradan harekele sekörün ihracaı üzerinde uzun dönemde reel döviz kuru oynaklıklarından ziyade reel döviz kurunun kendisinin bir ekisi olduğu söylenebilir. Diğer her şey sabiken Türkiye nin reel gelirinde bir arışın Almanya dan ihalaı arırması beklenir. Bu bekleni ile uyumlu sonuç elde edilememişir. Bu modele göre sekörün ihalaının reel döviz kuruna göre esnekliği 6.75 (bkz. Tablo e seköre ai ilk süun) olu isaisik bakımdan anlamlıdır. Bu çok yüksek kasayı sekör ihalaının reel döviz kurundaki değişmelere oldukça duyarlı olduğunu gösermekedir. 46

9 Cil/Vol.: 8 Sayı/No: 4 (958) Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi Tablo. Uzun ve Kısa Dönem Paramere Tahminleri (Almanya ya İhraca) Canlı Hayvanlar ve Akaryakı Hariç Yenilmeyen İçki ve Tüün Sekör Gıda Maddeleri Hammaddeler Trendsiz Trendli Trendsiz Trendli Trendsiz Trendli Panel A: Uzun Dönem AAAAAA llllyy.8 * (.4) (.65) (.89) * (.6) (.445) (.47) llllrrrrrr (5.88) *** (.455) *** (.84) (.8) ** (.45) ** (.66) llllrrrrrrrr (.5) (.967) (.45) (.9) (.977) *** (.75) ** C 5.45 *** (.8) (.46) ** (.557) *** (.74) (.84) (.9) Trend..49 (.45) (.4) **. (.674) Panel B: Kısa Dönem llllxx (.) (.6) (.69) * (.8) * llllxx (.5) (.664) llllxx...8 (.94) *** (.866) *** AAAAAA llllyy (.775) (.6) (.8) (.78) (.647) * (.7) AAAAAA llllyy (.58) (.88) (.86) (.995) * (.4) ** AAAAAA llllyy (.676) * (.79) * (.968) AAAAAA llllyy (.557) ** (.8) ** (.858) * llllrrrrrr (.69) (.77) (.786) * (.8) ** (.974) *** (.6) llllrrrrrr (.97) (.6) llllrrrrrr (.67) (.755) * llllrrrrrr...8 (.97) * (.4) ** llllrrrrrrrr (.5) (.95) (.47) (.9) (.8) *** (.54) ** llllrrrrrrrr (.54) ** (.96) ** Trend.9 (.56) 8.94 (.74).5 (.74) u (4.595) *** (4.59) *** (4.7) *** (.4) ** (.755) *** (.9) *** Seçilen ARDL Modeli ARDL(,,, ) (4,4,4,) (4,4,4,) (,4,,) (,,,) (,,,) (,,,) İsikrar Sınamaları MeanF SuF Lc (.) isaisiklerini göserir. *** <., ** <.5, * <.. ARDL(,,, ), maksimum 4 gecikme üzerinden Akaike bilgi krierine göre belirlenmiş uygun gecikme sayılarını göserir. İsikrar sınamaları için sıfır hioezi aramere ahminleri isikrarlıdır şeklindedir. Kriik değerleri için bkz. Hansen (99). isikrar sınamaları için sıfır hioezinin %, %5 ya da % önem düzeyinde kabul edildiğini göserir. sbd.anadolu.edu.r 47

10 Döviz Kuru Oynaklığının Türkiye nin Almanya ile Mal Ticarei Üzerine Ekileri Tablo. Uzun ve Kısa Dönem Paramere Tahminleri (Almanya ya İhraca) (devam) Sekör Hayvansal, Bikisel Kaı ve Sıvı Yağlar, Mumlar Başlıca Sınıflara Ayrılan İşlenmiş Mallar Makinalar ve Ulaşırma Araçları Trendsiz Trendli Trendsiz Trendli Trendsiz Trendli Panel A: Uzun Dönem AAAAAA llllyy (.) (.67) ** (.449) (.7) (7.97) *** llllrrrrrr (5.5) *** (.) (4.7) *** (.95) (.9) *** llllrrrrrrrr (.8) (.897) (.45) **.9. (.) (.85) *** C (.9) (.89) *** (.67) (.4) ** (5.4) *** Trend.4 (.5) **.9.4 (.7) (4.) *** Panel B: Kısa Dönem llllxx (.4) (.689) ** (.57) ** llllxx..9 (.4) *** llllyy AAAAAA 5 (.99) (.67) ** (4.9) *** (.) ** (5.54) *** AAAAAA llllyy..5.4 llllrrrrrr (4.) *** (.88).58 llllrrrrrr. (.66).76 (4.98) ***.8 (.96) llllrrrrrr. llllrrrrrrrr.9 (.44).69 (.99) llllrrrrrrrr..4 (.6).4 (.4) 5. (.78) ***.58 (.9) ***.54 (.74).78 (.87) *.8.7 (.) ** (.97) ***.54 (.854) *** llllrrrrrrrr.. (.8) * Trend.45 (.58) **.6 (4.556) *** D78. (.9) ** u (6.9) *** (7.4) *** (4.54) *** (.669) *** (4.88) *** Seçilen ARDL Modeli ARDL(,,, ) (,,,) (,,,) (,,,) (,,,) (,,,) İsikrar Snamaları MeanF SuF Lc (.) isaisiklerini göserir. *** <., ** <.5, * <.. ARDL(,,, ), maksimum 4 gecikme üzerinden Akaike bilgi krierine göre belirlenmiş uygun gecikme sayılarını göserir. İsikrar sınamaları için sıfır hioezi aramere ahminleri isikrarlıdır şeklindedir. Kriik değerleri için bkz. Hansen (99). isikrar sınamaları için sıfır hioezinin %, %5 ya da % önem düzeyinde kabul edildiğini göserir. Bununla birlike ahminler reel döviz kuru oynaklığının aynı zamanda sekör ihalaı üzerinde belirleyici olmadığına işare emekedir. Sekörün gerek Almanya ya ihracaı gerekse Almanya dan ihalaı için uyarlama hızı kasayısı negaif ve isaisik bakımdan anlamlı ahmin edilmişir. 48

11 Cil/Vol.: 8 Sayı/No: 4 (958) Uyarlama hızı sekörün ihracaı için yaklaşık olarak.69 olu sekörün dengesizliklerin % 7 ini yaklaşık iki çeyrek dönemde giderebildiğini gösermekedir. Sekörün Almanya dan ihalaı için ise uyarlama hızı ahmini.68 dir. Buradan harekele sekörel ihalaın bir dengesizlik karşısında uzun dönem dengesinden samalara karşı bu dengesizliği gidermek üzere kısa dönemde eki verdiği söylenebilir. Sekör ihracaı için kısa dönem ahminleri, sekörün ihracaı, Almanya nın reel geliri ve döviz kuru arış oranın kısa dönemde sekörden yaılan ihraca üzerinde gecikmeli ekilerinin bulunduğunu gösermekedir. Özellikle reel döviz kurundaki arışların üç çeyrek dönemde bu sekörün ihracaını azalığı gözlenmişir. Sekörün yaığı ihala için kısa dönemli ahminler incelendiğinde de ihalaın gecikmeli değerlerinin yanı sıra reel döviz kurunun gecikmeli değerlerinin de ihala üzerinde ekili olduğu görülmekedir. Kısa dönemde reel döviz kuru oynaklığı sekör ihalaını arırmakadır. Diğer her şey sabiken reel kur oynaklığındaki bir arış sekörün ihala arış oranını. uan arırmakadır. MeanF ve L C sınamaları sonuçlarına göre geleneksel önem düzeylerinde kabul edilen sıfır hioezi uzun dönem esneklik kasayılarının isikrarlı olduğuna işare emekedir. L C sınaması aynı zamanda ihraca denkleminde yer alan değişkenler arasında uzun dönemli bir denge ilişkisi olduğuna dair sınır sınaması sonucunu deseklemekedir. İhala için sadece L C isaisiği uzun dönem kasayılarının isikrarlı olduğuna işare ederken değişkenler arasında uzun dönem denge ilişkisi olduğu sonucunu da deseklemekedir. İçki ve Tüün Seköre ilişkin uzun dönem esneklikler isikrarlı olu Almanya ya yaılan içki ve üün ihracaımız için oralama küçülme hızı yaklaşık % 5 ir. Sekörden yaılan ihracaın reel döviz kuruna göre uzun dönem esnekliği. dir ve reel döviz kurundaki değişmelere karşı sekör ihracaının duyarlı olduğu söylenebilir. Reel döviz kuru oynaklığının kasayısı sekör ihracaı için anlamlı ahmin edilmemişir. İhala modeli ahminleri, beklenilerle uyumlu olarak Türkiye nin reel gelirindeki arışların sekörün Almanya dan ihalaını arırdığına işare emekedir. Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi Sekör ihalaının reel döviz kuruna göre esnekliği ikisadi beklenilere uyumlu olarak negaif ancak isaisik bakımdan anlamlı değildir. Reel döviz kuru oynaklığının da içki ve üün sekörü ihalaı üzerinde isaisik bakımdan anlamlı bir ekisi saanmamışır. Uzun dönemde sekör ihalaının gerek kurdaki değişmelere gerekse oynaklıkla ifade edilen kur riskine karşı duyarlı olmadığı söylenebilir. Kısa dönemde Almanya nın reel gelir büyümesindeki bir arış sekörden yaılan ihracaın büyüme oranını üç dönem sonra 9.9 uan arırmakadır. Reel döviz kuru ile kurdaki oynaklıkların bu sekörden yaılan ihraca ile ihala üzerindeki ekileri incelendiğinde, reel döviz kuru arış oranı arıkça sekör ihraca büyüme oranı isaisik bakımdan anlamlı bir biçimde armakadır. Reel döviz kuru arış oranının sekör ihalaı büyüme oranını isaisik bakımdan anlamlı ve ikisadi bekleyişlere uyumlu bir şekilde ers yönde ekilediği Tablo ün seköre ai süunundan izlenebilir. Buna göre Türk Lirası değer kazandıkça sekörün Almanya dan ihalaı armakadır. Sekör ihracaının uyarlama hızı.49 olu bu da sekörün bir dengesizlik karşısında dengeye yaklaşık bir yıl içinde geleceğini göserir. Buna karşın sekörün ihalaının dengesizlik karşısında dengeye uyarlama hızı.6 olu sisem dengeye yaklaşık iki çeyrek dönem sonra ulaşmakadır. Özele elde edilen sonuçlar reel döviz kuru oynaklığından ziyade reel döviz kurunun sekörden Almanya ya yaılan ihraca üzerinde ekili olduğuna işare ederken sekörden yaılan ihala üzerinde uzun dönemde döviz kuru ve döviz kuru oynaklığının bir ekisi bulunmadığı yolunda kanı sunmuşur. Akaryakı Hariç Yenilmeyen Hammaddeler Diğer fakörler konrol alında iken sekörden yaılan ihraca uzun dönemde reel döviz kuru arışından beklenilere uygun olarak oziif yönde ekilenirken reel döviz kuru oynaklığındaki arışlar ihracaı negaif yönde ekilemekedir. Diğer bir ifade ile Türk Lirasının değer kaybemesi sekör ihracaını arırırken döviz kurundaki belirsizlikler yani kurdaki riskler Türkiye nin Almanya ya ihracaının yüzde. sini oluşuran bu sekörü olumsuz yönde ekilemekedir. Sekörden yaılan ihalaın oralama büyüme hızı dönem başına yüzde 7.6 olu uzun dönemde reel döviz kurundan ekilenmekedir ve reel döviz kurunun arması sekör ihalaının azalmasına neden olmakadır. sbd.anadolu.edu.r 49

12 Döviz Kuru Oynaklığının Türkiye nin Almanya ile Mal Ticarei Üzerine Ekileri Tablo. Uzun ve Kısa Dönem Paramere Tahminleri (Almanya dan İhala) Akaryakı Hariç Canlı Hayvanlar ve Gıda İçki ve Tüün Yenilmeyen Sekör Maddeleri Hammaddeler Trendsiz Trendli Trendsiz Trendli Trendsiz Trendli Panel A: Uzun Dönem TTTTTT llllyy (.) (.66) (4.6) *** (.998) * (.7) (.647) llllrrrrrr (.9) * (.4) (.98) (.488) (.55) (.) ** llllrrrrrrrr (.5) (.66) ** (.784) (.794) * (.84) (.94) C (.) (.469) ** (.697) * (.69) (.457) (.97) *** Trend (.566) (.76) (.94) *** Panel B: Kısa Dönem llllmm (.99) (.9) (.757) * llllmm.96.4 (.45) *** (.9) * TTTTTT llllyy (.5) (.977) *** (.785) *** (.76) ** (.79) ** (.45) **.84 TTTTTT llllyy TTTTTT llllyy llllrrrrrr llllrrrrrr llllrrrrrr.8 (.797) * (.8) (.96) ** (.5) ***.65 (4.66) ***.86 (.9). (.78) ***.7 (.49) **.5 (.4). (.9) ***..9 (.57) *** (.48) ***.5.4 (.75) (.75) (5.95) *** (.5) *** (.84) * (.7) * llllrrrrrr llllrrrrrrrr...45 (.676) *** (.876) * (.849).86 (.589) llllrrrrrrrr llllrrrrrrrr llllrrrrrrrr Trend.5 (.48). (.76).47 (.59).74 (.545) **.7.6 (.94) (.7) *.4.7 (.87) (.9).5.49 (.56) (.7).74 (.86) * (.54).46 (.6) *** u (.98) ** (.94) *** (4.6) *** (.75) *** (.99) *** (5.49) *** Seçilen ARDL Modeli ARDL(,,, ) (,,,) (,,,) (,,,) (,,,) (,,4,4) (,,4,4) İsikrar Sınamaları SuF MeanF Lc (.) isaisiklerini göserir. *** <., ** <.5, * <.. ARDL(,,, ), maksimum 4 gecikme üzerinden Akaike bilgi krierine göre belirlenmiş uygun gecikme sayılarını göserir. İsikrar sınamaları için sıfır hioezi aramere ahminleri isikrarlıdır şeklindedir. Kriik değerleri için bkz. Hansen (99). isikrar sınamaları için sıfır hioezinin %, %5 ya da % önem düzeyinde kabul edildiğini göserir. 5

13 Cil/Vol.: 8 Sayı/No: 4 (958) Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi Tablo. Uzun ve Kısa Dönem Paramere Tahminleri (Almanya dan İhala) (devam) Başka Yerde Sekör Hayvansal, Bikisel Kaı ve Sıvı Yağlar, Mumlar Belirilmeyen Kimya Sanayi ve Buna Bağlı Sanayi Ürünleri Başlıca Sınıflara Ayrılan İşlenmiş Mallar Trendsiz Trendli Trendsiz Trendli Trendsiz Trendli Panel A: Uzun Dönem TTTTTT llllyy (.876) (.469) (4.894) *** (6.77) *** (.55) *** (5.8) *** llllrrrrrr (.597) (.96) *** (.776) *** (.76) *** (.88) *** (.84) ** llllrrrrrrrr (.5) (.69) (.56) (.578) (.9) (.95) C (.74) (4.4) *** (.) *** (.67) ** (.45) (.77) Trend.7 (4.) ***.7 (.68) *.4 (.67) Panel B: Kısa Dönem llllmm (.8) (.9) (.6) (.86) (.585) llllmm (.48) (.7) (.49) (.7) (.) llllmm (.998) * (.86) *** (.7) ** (.688) ** (.45) ** TTTTTT llllyy (.87) (.44) (6.99) *** (6.) *** (4.596) *** (4.76) *** TTTTTT llllyy (.668) (.7) ** (.764) *** (4.56) *** (4.67) *** TTTTTT llllyy.8 (.767) *** llllrrrrrr (.85) (.584) ** (.7) *** (.799) * (.477) (.6) llllrrrrrr (.8) (.878) (.8) (.4) ** (.8) ** llllrrrrrr (.9) (.) (.984) * (.) ** (.) ** llllrrrrrr.4.86 (.89) * (.) *** llllrrrrrrrr (.7) (.77) (.48) (.64) (.) (.4) llllrrrrrrrr..49 (.767) (.88) * llllrrrrrrrr.66 (.) ** Trend.48 (4.55) ***.6 (.9) *. (.69) u (.69) *** (4.859) *// (5.557) *** (5.) *** (5.5) ** (4.48) *** Seçilen ARDL Modeli ARDL(,,, ) (,,4,) (4,,4,) (4,,,) (4,,,) (4,,,) (4,,,) İsikrar Sınamaları MeanF SuF Lc (.) isaisiklerini göserir. *** <., ** <.5, * <.. ARDL(,,, ), maksimum 4 gecikme üzerinden Akaike bilgi krierine göre belirlenmiş uygun gecikme sayılarını göserir. İsikrar sınamaları için sıfır hioezi aramere ahminleri isikrarlıdır şeklindedir. Kriik değerleri için bkz. Hansen (99). isikrar sınamaları için sıfır hioezinin %, %5 ya da % önem düzeyinde kabul edildiğini göserir. sbd.anadolu.edu.r 5

14 Döviz Kuru Oynaklığının Türkiye nin Almanya ile Mal Ticarei Üzerine Ekileri Bir başka ifade ile sekör ihalaının reel döviz kuruna göre esnekliği.97 olu sekör ihalaı kurdaki değişimlere karşı oldukça esnekir. Kurdaki belirsizlikler sekör ihalaı üzerinde ek ekili değildir. İsikrar sınamaları ihracaın ve ihalaın uzun dönem esnekliklerinin isikrarlı olduğuna işare emişir. Almanya nın reel gelir büyüme oranındaki arışlar sekörün ihraca büyüme oranını yaklaşık 4.66 uan arırmakadır. Reel döviz kuru arış hızı arıkça (Türk Lirası daha hızlı değer kaybeikçe) sekör ihracaı kısa dönemde oralama.4 uan armakadır. Buna karşın kurdaki oynaklıklar kısa dönemde sekör ihraca arış hızını azalmakadır (.7). Sekör ihalaı kısa dönemde reel kurdaki değişmelere dönemsel olarak farklı yönde (ararak ve azalarak) eki vermişir. Kurdaki oynaklıkların kısa dönemde ihala üzerinde anlamlı bir ekisi saanmamışır. Bu da ihalaın kısa dönemde kur riskinden ekilenmediğine işare emekedir Sekörün Almanya dan ihalaı ve Almanya ya ihracaı için uyarlama hızı kasayıları sırasıyla yaklaşık.5,.6 olu isaisik bakımdan anlamlıdırlar. Sekör ihraca ve ihalaı bir dengesizlik karşısında uzun dönem dengesinden samalara karşı bu dengesizliği gidermek üzere kısa dönemde eki vermekedir. Diğer bir ifade ile yüksek uyarlama hızları sekörün dokuz aydan daha kısa bir dönemde ekrar dengeye gelindiğine işare emekedir. 4 Hayvansal, Bikisel Kaı ve Sıvı Yağlar, Mumlar Almanya ile dış icareimizdeki ağırlığı oldukça düşük olan bu sekörde ihraca ve ihala büyüme hızları dönem başına oralama olarak sırasıyla % 4. ve % 7. olarak ahmin edilmişir (bkz. Tablo ve Tablo e seköre karşılık gelen rend ahminlerini içeren süunlar). Sekör için ihraca denkleminde reel döviz kuru ve reel döviz kuru oynaklığına ilişkin kasayıların isaisik bakımdan anlamlı ahmin edilmemiş olması, bu değişkenlerin sekör ihracaı üzerinde bir ekisi olmadığını düşündürmekedir. Sekör ihalaının reel döviz kuruna göre uzun dönem esnekliği.84 olu yüksek bir esneklik kasayısı sekör ihalaının reel kurdaki arışlar karışında oldukça duyarlı bir biçimde azaldığına işare emekedir. Kurdaki oynaklıklar ise sekör ihalaı üzerinde ekili görünmemekedir. Kısa dönem ahminleri sekör ihracaının reel kur ile reel kur oynaklıklarından ekilendiği yönünde bir sonuç ürememiş, ancak bunların sekör ihalaının arış hızını dönemsel olarak farklı yönlerde ekiledikleri gözlenmişir. Kur riskindeki arışların sekör ihalaının arış hızını azalığı yönünde bir kanı mevcuur (.88 değeri ile.49). Tahminler sekör ihracaının uzun dönem dengeden samaya neden olan durumlara karşı çok hızlı bir şekilde uyarlandığını (haa düzelme kasayısı neredeyse dir) göserirken sekör ihalaının uyarlama hızı görece daha düşükür (.658). L C isaisiği ihraca denkleminde rend değişkeninin yer aldığı modelde uzun dönem ahminlerin isikrarlı olduğuna işare emişir. Sekör ihalaı üzerinde kur ve kur riskinin uzun dönemde herhangi bir anlamlı ekisi esi edilmemiş olmakla birlike SuF, MeanF ve L C isaisikleri ihala denklemi uzun dönem ahminlerinin isikrarlı olduğunu gösermişir. 5 Başka Yerde Belirilmeyen Kimya Sanayi ve Buna Bağlı Sanayi Ürünleri Tablo den de izleneceği gibi, bu sekör ihalaı ile Denklem () de göserilen modele giren değişkenler arasında bir uzun dönem denge ilişkisi olduğu gözlenmişir. Sekör ihracaı için değişkenler arasında uzun dönem denge ilişkisi belirlenemediğinden Tablo de bu sekör için ARDL ahminleri yer almamakadır. Organik kimyasallardan kimyasal maeryallere geniş bir ürün grubunu içeren bu sekör Almanya dan ihalaımızın % 6.5 ini gerçekleşirmekedir. Tahmin sonuçlarına göre sekör ihalaının Türkiye nin reel gelirine göre esnekliği oziif ve den büyükür. Diğer bir ifade ile Türkiye nin reel GSYH sında % lik bir arış sekörün ihalaını oralama olarak % den daha fazla arırmakadır. Bu sekörde de reel döviz kurunun oynaklığından ziyade reel kur sekörden yaılan ihala üzerinde belirleyicidir (.64). Reel döviz kurunda bir arış sekör ihalaını azalmakla birlike esneklik mulak değerce den küçük olduğu için sekör ihalaının kur değişmelerine karşı az esnek olduğu söylenebilir. Kur oynaklığının kasayısı hem çok küçük hem de isaisik bakımdan anlamlı olmadığı için kurdaki oynaklıkların sekör ihalaı üzerinde uzun dönemde bir ekisi olmadığı söylenebilir. Kısa dönemde de Türkiye nin ekonomik büyüme oranındaki arışın sekör ihalaını arırdığı, reel döviz kuru arış oranındaki arışın ise ekisinin farklı dö 5

15 Cil/Vol.: 8 Sayı/No: 4 (958) nemlerde farklı olduğu (arma ve azalma) söylenebilir. Bu sekörün ihalaı için haa düzelme eriminin kasayısı, sekörün dengesizliğin % 8 ini yaklaşık iki çeyrek dönemde giderebildiğine işare emekedir. İsikrar sınamaları uzun dönem aramere ahminlerinin isikrarlı olduğuna işare ederken L C isaisiği ihala denkleminin değişkenleri arasında uzun dönemli bir denge ilişkisinin varlığını doğrulamakadır. Sınırlar sınaması, Türkiye nin Almanya ya Başka Yerde Belirilmeyen Kimya Sanayi ve Buna Bağlı Sanayi Ürünleri ihracaı ile Almanya nın reel geliri, reel döviz kuru ve reel döviz kuru oynaklıkları arasında uzun dönem denge ilişkisi olduğuna dair bir kanı sunmamışır. Bununla birlike bu makalede aramere isikrar sınamalarında kullanılan ve ablolarda L C isaisiği ihraca denklemi için değişkenler arasında uzun dönemli bir denge ilişkisinin varlığına işare emekedir. 6 Başlıca Sınıflara Ayrılan İşlenmiş Mallar Bu sekörde ihracaımızda rend değişkeni içeren modelden harekele uzun dönem denge ilişkisi bulunmadığından Tablo de ilgili süun boş bırakılmışır. Almanya ya ihracaımızın % 9.75 ini, Almanya dan ihalaımızın % sini oluşuran Başlıca Sınıflara Ayrılan İşlenmiş Mallar sekörü deri, kauçuk, ahşa ürünler imalaı ile kağı ve kağı ürünleri, demir, çelik ve meal ürünlerinin imalaını yamakadır. Sekör ihracaının reel döviz kuruna ve reel döviz kuru oynaklıklarına göre esneklikleri sırasıyla.47 ve.9 dur ve isaisik bakımdan anlamlıdırlar. Buna göre sekör ihracaı reel döviz kurunda % lik bir arışa oralama %.47 lik bir arışla, reel döviz kuru oynaklığındaki % lik bir arışa karşılık %. azalarak eki vermekedir. Almanya ile dış icare ilişkimizde ağırlığı yüksek olan bu sekör hem döviz kurundan hem de kurundaki oynaklıklardan ekilenmekedir. Sekörden yaılan ihalaa ilişkin ahminler, reel kurdaki oynaklıkların sekörün ihalaı üzerinde uzun dönemde herhangi bir ekisinin olmadığına buna karşılık reel kurdaki arışların sekör ihalaını azalığına işare emekedir. Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi Tablo ve Tablo e verilen haa düzelme modeli ahminlerine göre, reel döviz kuru sekör ihracaını kısa dönemde anlamlı bir biçimde arırırken sekör ihalaını ise kısa dönemde farklı yönde ekilemekedir. Kurdaki oynaklıkların ise sekörün Almanya ile olan dış icareimiz üzerinde kısa dönemde ekili olmadığı görülmüşür. Uyarlama hızları, uzun dönem dengesinden samalara karşı sekör ihalaının sekör ihracaına göre daha hızlı bir şekilde dengeye geldiğini gösermekedir. İsikrar sınamaları uzun dönem esnekliklerin isikrarlı oldukları sonucunu vermişir. 7 Makinalar ve Ulaşırma Araçları Makinalar ve Ulaşırma Araçları sekörü Almanya ile dış icareimizde en büyük aya sahi olan sekördür. Sekör ihracaının ve ihalaının ayı sırasıyla %.8 ve % 47. dir. Sekör ihracaının reel döviz kuruna göre esnekliği.8 dir. Reel kurdaki oynaklıklar ise beklenilerle uyumlu olarak sekör ihracaını ers yönde ekilemekedir (.). Sekör ihalaının reel kura göre esnekliği ise.7 olarak ahmin edilmişir. Tahmin sonuçları yukarıda irdelenen sekörlerden farklı olarak reel döviz kuru arışlarının sekör ihalaını oziif yönde ekilediğini gösermekedir. Bu da sekörde ihala ihiyacının yüksek olduğunu göserir. Niekim yukarıda da ifade edildiği gibi bu sekörden yaılan ihala Almanya dan yaılan olam ihalaın % 47. sini oluşurmakadır. Sekörün Almanya ile dış icareimizdeki ayının yüksek olması, sekörün reel döviz kurundaki oynaklıklara karşı duyarlı olmasını beraberinde geirebilir. Niekim sekör ihracaının ve ihalaının reel döviz kuru oynaklıklarına göre uzun dönem esneklik kasayıları sırasıyla. ve.67 olarak isaisik bakımdan anlamlı ahmin edilmişir. Bununla birlike sekör ihracaı uzun dönemde reel döviz kurundaki değişmelere sekör ihalaına göre daha duyarlıdır. Bu da sekör ihracaının sekör ihalaına göre biraz daha kırılgan olduğuna işare emekedir. Reel döviz kuru ile kur oynaklıklarının sekör ihracaı ve ihalaı üzerindeki kısa dönem ekilerini göseren haa düzelme modelleri ahminleri incelendiğinde, reel döviz kuru arışının sekör ihraca büyümesini önce arırdığı ve sonra azalığı görülecekir. Reel kur sekör ihala büyümesini de gecikmeli olarak ve ers yönde ekilemekedir. dönemi reel döviz kuru oynaklığı büyümesi sekör ihracaının büyümesini.7 uan, sekör ihalaının büyümesini ise. uan düşürmekedir. Kısa dönemde kur oynaklıkları en çok sekör ihracaını ekilemekedir. Buna karşın ahminler bir dönem önceki kur oynaklıklarının dönemi ihala büyümesini oralama olarak.6 uan sbd.anadolu.edu.r 5

16 Döviz Kuru Oynaklığının Türkiye nin Almanya ile Mal Ticarei Üzerine Ekileri arırdığına işare emekedir. Uyarlama hızı kasayısı Makinalar ve Ulaşırma Araçları sekörü ihalaının sekörün ihracaına göre dengesizliği daha uzun bir sürede giderdiğini gösermekedir. Sınamalar hem ihraca hem de ihala için uzun dönem esneklik ahminlerinin isikrarlı olduğunu gösermişir. 8 Çeşili Mamul Eşya Çeşili Mamul Eşya seköründen yaılan ihraca için değişkenler arasında uzun dönemli bir denge ilişkisi sınama regresyonunda rend değişkeni varken esi edilememişi. Bu nedenle Tablo de bu seköre ai rendli ahmin sonuçlarını içeren süun boş bırakılmışır. Sınır sınaması sonuçları sekörden ihala, Türkiye nin reel geliri, reel döviz kuru ve reel döviz kuru oynaklığı arasında uzun dönem denge ilişkisi bulunduğuna % önem düzeyinde işare emişir. Çeşili Mamul Eşya sekörü Almanya ile dış icareimizde ayı göreli olarak yüksek olan bir sekördür. ARDL ahminleri Türkiye nin reel geliri, reel döviz kuru ile kurdaki risklerin sekör ihalaı üzerinde uzun dönemde önemli bir ekisi bulunmadığını gösermişir. Kısa dönem ahminleri ise sekör ihalaı üzerinde sadece Türkiye nin reel gelirinin anlamlı gecikmeli ekilerinin bulunduğuna işare emekedir. Sekör için uyarlama hızı.7 olu sekörün bir dengesizlik karşısında ekrar dengeye ulaşma zamanının uzun olduğuna işare emekedir. SuF ve MeanF isaisikleri uzun dönem aramerelerinin isikrarlı olduğunu göserirken L C isaisiği aynı zamanda ihala denkleminde değişkenler arasında uzun dönemli denge ilişkisi bulunduğuna işare emekedir. Sonuç Bu çalışmada Türkiye nin önemli bir icare orağı konumunda olan Almanya ile dış icarei üzerinde döviz kuru ve döviz kurundaki oynaklıkların ekileri incelenmişir. İncelemeler olam ihraca ve ihala yerine ana sekörler (SITC Rev. e göre digi üzerinden ana sekör) iibariyle yaılmışır. Döviz kurlarındaki dalgalanmaların her zaman önem arz eiği Türkiye ekonomisinde, Türkiye nin Almanya ile dış icare ilişkisini sekörel bazda incelememizin nedeni, olulaşırmadan kaynaklanacak sorunları beraraf emek ve sekörel düzeyde kur ve kur belirsizliklerinin ekilerini görmekir. Çalışmanın amacına yönelik olarak iki model on ana sekör için ahmin edilmişir. Her sekör için deerminisik rend değişkeninin varlığına bağlı olarak emelde olam kırk model ahmini söz konusudur. Tahminler Pesaran vd. () çalışması ile anımlanmış ooregresif dağıılmış gecikme modelleri (ARDL) ile gerçekleşirilmişir. ARDL ahminlerinde maksimum gecikme sayısı dör alınarak uygun gecikme sayıları Akaike bilgi ölçüü ile belirlenmişir. Çalışmada reel döviz kuru oynaklığı üç aylık dönemlerde aylık reel döviz kuru değerlerinin sandar saması olarak alınmışır. Bir önceki kesimde elde eiğimiz sonuçlar üzerinden buradaki çıkarımlarımız sekörlerin Almanya ile dış icareimizdeki aylarına göre sıralanarak ve uzun dönem denge ilişkisi belirlenen sekörler iibariyle ele alınmışır. Almanya dan ihalaın yaklaşık % sini yaan Çeşili Mamul Eşya seköründe, reel döviz kuru ile reel döviz kuru oynaklığının sekör ihalaı üzerinde uzun dönemde önemli bir ekisi belirlenememişir. Almanya ya ihracaımızın % ünü gerçekleşiren Makinalar ve Ulaşırma Araçları seköründe reel döviz kuru ile kurdaki belirsizlikler ekili olu Türk Lirası değer kaybeikçe sekör ihracaının arma oansiyeline sahi olduğu görülmüşür. Bununla birlike kurdaki belirsizlikler arıkça ihraca yamak riskli hale gelmekedir. Almanya dan ihalaın yaklaşık yarısının yaıldığı bu sekörde reel kur arışlarının sekör ihalaını azalmadığı yolunda bir sonuç elde edilmişir. Bu da bu sekörden yaılan ihalaa Türkiye de büyük gereksinim duyulduğuna işare emekedir. Reel kurlardaki oynaklıklar ise sekör ihalaı üzerinde azalıcı bir ekiye sahi olabilmekedir. Bu da sekördeki ihalaçıların reel kurdan ziyade kurlardaki belirsizliken endişe duyduklarına işare emekedir. Başlıca Sınıflara Ayrılan İşlenmiş Mallar seköründe reel kurdaki arışların bekleniler ile uyumlu olarak sekör ihracaını arırdığı buna karşılık reel kurdaki belirsizliklerin sekör ihracaını azalığı belirlenmişir. Sekör ihalaının ise reel kurdaki risklerden ziyade reel kurdaki arışlardan ekilendiği sonucuna varılmışır. Yıllar iibariyle küçük değişiklik göserse de Türkiye nin Almanya ya olan ihracaının % 9 unu oluşuran Canlı Hayvanlar ve Gıda Maddeleri sekö 54