KAYIT DI I ST HDAM VE NEDEN OLDU U MAL KAYIPLARIN BÜTÇE ÜZER NDEK ETK LER : TÜRK YE ÖRNE

Transkript

1 MaliHizmetlerDernei YaynNo:7 KAYITDIISTHDAMVENEDENOLDUUMAL KAYIPLARINBÜTÇEÜZERNDEKETKLER:TÜRKYE ÖRNE ErkanKARAARSLAN MaliyeBakanlMuhasebatBakontrolörüve SGKPrimsizÖdemelerGenelMüdürlüü KurumsalGeliimveOrtakVeriTabanDaireBakan Kasm 2010 ANKARA

2 II Bu kitabn tüm yayn haklar Mali Hizmetler Derneitarafndankorunmutur. YazarlarnveYayncnnizniolmaksznhiçbiramaçla çoaltlamaz,kopyaedilemez,manyetikortamaaktarlamaz. Makalelerinsorumluluutamamenyazarlarndadr. YayncHesapBilgileri MALHZMETLERDERNEHESAPNUMARALARI GarantiBankasYeniehirubesi ubekodu:411hesapno: IBANBilgileri:TR PostaÇeki: Fiyat:18TL EdinimBilgileri: MaliHizmetlerDerneilTemsilcilikleri Tasarm:vme KapakTasarm:drisDeniz Bask:ÜmitOfset

3 ÖNSÖZ Kayt d ekonomi ve kayt d istihdam ülkemizde son derece yaygn bir sosyoekonomik sorundur. Kayt d istihdamn önemi, özelliklesonyllardanüfusunyalanmasvesosyalgüvenlikaçklarnn bütçe üzerinde oluturduu yükün artmasyla birlikte daha çok gündemegelmivetartlrolmutur. Ülkemizde isizlik, istihdamn yaps, igücü arz ve talebi, igücünekatlmoranilebirliktekaytdistihdamiçiçegeçmiacil çözümbekleyensorunalanlararasndayeralmaktadr. Ülkemizde kayt d istihdamn büyüklüü, bütçe üzerindeki olumsuzmalietkilerivetoplumsalyaamüzerindeyarattolumsuz etkiler acil çözümler gerektirmektedir. Kayt dl önleme konusunda gerekli admlar atlmad takdirde sosyal güvenlik açklarn finanse eden bir bütçe uygulamas ile salksz bir maliye politikas yürütülmeye devam edilecektir. Kayt d çalmann nedenleri sanldndan çok daha fazla ve daha karmak olup söz konusunedenlerbirbirinietkilemektevebirliktegerçeklemektedir. Bu nedenle de kayt d istihdamn genelde tek bir nedeni yoktur. Dolaysyla sorunun çözümü de nedenleri orannda karktr. Kayt d çalmann önlenebilmesi için, öncelikle toplum yaps, gelir dalm, sosyal yardm sistemi ve kamu harcamalarnn derinlemesineanalizedilmesibirgereklilikolarakortayaçkmaktadr. stihdam ve üretimin genilemesi, sosyal güvenliin yaygnlamas, salk ve sosyal güvenlik hizmetlerinin belli bir standarda kavuturulmas, sosyal güvenlik kurumlar ve devlet maliyesindekimalikrizlerinortadankalkmasdorultusundadevletin bütünkurumvekurulularnnbirlikteliiyoluylakaytdistihdamla mücadeleedilmesikaçnlmazdr. Ülkemizde bir sorun yuma haline gelmi olan kayt d istihdamkonusunu,ilkveskolarakgündemegetirenlerdenbiriolan vesononbeyldrbirçokkonudakatklarnaldmdeerlihocam Sayn Prof. Dr. ükrü KIZILOT a bu çalmadaki rehberlii için III

4 IV teekkürü borç bilirim. Ayrca akademik olarak bu çalmaya katk sunanhocalarm,saynprofdr.t.muratözden e,saynprof.dr.aziz KONUKMAN a, sayn Doç. Dr. H. Hakan YILMAZ a, en içten ükranlarm sunuyorum. Ayrca çalma sürecindeki destekleri için bata eim Selma KARAARSLAN olmak üzere tüm aileme ve SGK Kurumsal Geliim ve Ortak Veri Taban Dairemin personeline de teekkürederim. ErkanKARAARSLAN

5 V ÇNDEKLER ÖNSÖZ... III ÇNDEKLER...V SMGELERVEKISALTMALAR... XIII TABLOLAR...XIV GR... 1 BRNCBÖLÜM... 5 KAYITDIISTHDAM... 5 I.KAYITDIIEKONOM... 5 A.KaytDEkonomininTanmveKapsam... 5 B.KaytDEkonomininNedenleri... 8 C.KaytDEkonomininBüyüklüü D.KaytDEkonomininSonuçlar II.KAYITDIISTHDAM A. stihdam gücü Türkiye degücüdurumu Türkiye destihdamekilleri B. KaytDstihdamnTanm C. Türkiye dekaytdstihdamekilleri ÇalmalarlgiliKamudarelerineHiçBildirilmeyenler a. KendiradelerileKaytDndaÇalanlar (1)YabancKaçakçiler (2)Çocukçiler (3)SosyalGüvenlikKurumundanÇeitliAdlarlaAylkyada GelirEldeEdenler (4)sizlikGeliriEldeEdenler (5)SosyalYardmveHizmettenYararlananlar b. verenleritarafndanbildirilmeyençalanlarveya ÇalmalarBildirilmeyenler ÇalmalarEksikBildirilenler a. ÇalmalarGünOlarakEksikBildirilenler b. DenemeSüresindeKaytDÇalanlar... 42

6 VI c. BirKamuKurumunaKaytlOlupDierineKaytl Olmayanlar d.lklerinekaytlolupdierinekaytlolmayanlar e. ÇalmalarÜcretOlarakEksikBildirilenler MevzuatnKaytDndaBraktÇalmalar a. GenelOlarak b. StandartDÇalmalar D.KaytDstihdamnNedenleri EkonomikNedenler a. sizlikveformelsektörüngücüarznkarlayamamas.. 56 b. gücüüzerindekivergivesigortaprimigibiarkamusal MaliYükler (1)GenelOlarak (2)SigortaPrimOranlar (3)ÜcretlerdenKesilenVergiler (4)KdemTazminat (5)verenÜzerindekiDierYükler c. GelirveVergiYüküDalmndaAdaletsizlikveYoksulluk d. ÇalmaHayatndaDeiimveYeniÇalmaekilleri (1) EveVerme (2) TaeronçiliiveFasonÜretim (3) TeleÇalma e.stihdamnsektörelyapsndakideiiklik SosyalNedenler a. GöçveÇarpkKentleme b. NüfusArt c. gücününniteliiileeitimvebilinçseviyesinin Düüklüü letmelerdenkaynaklnedenler a. KüçükletmelerinYaygnl b. letmelerinrekabetgücünündüüklüü c. KurumsallamaDüzeyininYetersizlii d. MarkaYaratamamaveFasonÜretim... 92

7 VII 4 KamudanKaynaklananNedenler a. BürokratiklemlerinFazlal b. MevzuatnKarkl c. KamuKurumlarArasndaYaananKoordinasyonEksiklii.. 94 d. KamuHizmetlerineveKamuHarcamalarnaOlumsuz Bak e. DenetimYetersizliiveZorluuileCezannEtkinsizlii (1) DenetiminYetersizlii (2) CezalarnEtkinsizliiveEitsizlii (3) SabitOlmayanveMevsimlikyerlerininDenetim Zorluu SosyalGüvenlikveVergiSistemindenKaynaklananNedenler 100 a. SkÇkarlanVergiveSosyalGüvenlikAflarveBorçlanma Kanunlar b. PrimleEdimArasndakiDengesizlik c. SosyalGüvenlikveVergiMevzuatnnBazÇalma ekillerinikapsamdbrakmas d. SosyalGüvenlikHizmetlerindenMemnuniyetsizlik e. EmeklilikSistemiveEmeklilikYa f. AsgariÜcret SosyalYardmSistemindenKaynaklananNedenler a. SosyalYardmlar b. PrimsizÖdemeler c. sizliködemeleri E.AvrupaBirliiÜlkelerindeKaytDstihdam GenelOlarak AB yeüyebazülkelertibariylegenelgörünüm a.avusturya b.belçika c.danimarka d. Finlandiya e.fransa f.almanya

8 VIII g.yunanistan h.rlanda talya i.lüksemburg j.hollanda k.portekiz l.spanya m.sveç n.ngiltere AvrupaDndakiBölgelerdeKaytDstihdam a.afrika b.latinamerika c.asya YaplanDüzenlemeler a.yasaltedbirlerveuygulama b.bilgilendirmevebilinçlendirme c.tevikedicitedbirolarakgenelgiderlerdesübvansiyon veyandirim d.vergitedbirleri e.tedarikçitarafndanmüdahaleler f.yabanckaçakçiliklelgilitedbirler FKaytDstihdamnBüyüklüüveDalm SosyalGüvenlikKurumlarnaHiçBildirilmeyenler SosyalGüvenlikKurumlarnaGünVeyaÜcretOlarakEksik Bildirilenler YabancKaçakçiler Çocukçiler KNCBÖLÜM KAYITDIISTHDAMINNEDENOLDUUMALKAYIPLARINBÜTÇE ÜZERNDEKETKLER I.KAYITDIISTHDAMINSONUÇLARI A.KaytDstihdamnOlumluSonuçlar stihdamArtrmas

9 IX 2ÇalanlarnGelirleriniArtrmas KaynaklarnEtkinDalmnnSalanmas letmelerinRekabetGücünüArtrmas B.KaytDstihdamnMaliEtkileriDndakiOlumsuzSonuçlar GenelOlarak HakszRekabeteNedenOlur EkonomikVerileriBozar ÇalmaHayatndakiVerimliliiAzaltr ÇocukEmeininSömürülmesineYolAçar YabancKaçakçiliinArtmasnaNedenOlur VergiAdaletiniOrtadanKaldrr KdemTazminatAlnmasnEngeller SosyalGüvenlikHaklarnnEldeEdilmemesineSebepOlur SendikalamayEngeller C.KaytDstihdamnMaliEtkileri SosyalGüvenlikKurumuPrimKaybnaYolAçar sizlikSigortasÖdeneiAlnmasnEngellervesizlik SigortasFonununGelirleriniAzaltr VergiKaybnaYolAçar BütçedenDahaFazlaMiktardaSosyalYardmÖdenmesine YolAçar II.KAYITDIISTHDAMINBÜTÇEÜZERNDEKETKLER A.BütçeKavram B.KaytDstihdamnDorudanBütçeÜzerindekiOlumsuz Etkileri SosyalGüvenlikKurumlarnaHiçBildirilmeyenlerdenKaynakl BütçeÜzerindekiKayplar a. SosyalSigortaPrimKayplar b. VergiKayplar YabancKaçakçilerdenKaynaklBütçeÜzerindekiKayplar ÇocukçilerdenKaynaklBütçeÜzerindekiKayplar ÜcretveyaGünOlarakEksikBildirilenlerdenKaynaklBütçe ÜzerindekiKayplar

10 X a. ÜcretOlarakEksikBildirimdenKaynaklananBütçe ÜzerindekiKayplar b. GünOlarakEksikBildirimdenKaynaklananBütçe ÜzerindekiKayplar SGK yabildirilipgb ebildirilmeyenlerdenkaynaklvergi Kayb SigortaPrimndirimlerininYaplmamasndanKaynaklBütçe ÜzerindekiOlumluEtkiler C.KaytDstihdamnDolaylYollardanBütçeÜzerindeki OlumsuzEtkileri FazlaSosyalYardmÖdemesindenKaynaklBütçeÜzerindeki Kayplar KendiAdnayadaverenOlarakÇalpSosyalGüvenlik KurumlarnaHiçKaytlOlmayanlardaVergiKayplar KaytDÖdenenGiderlerdenKaynaklBirVergiÖdememek çinyaplanlemlerdenkaynaklvergikayplar D.KaytDstihdamdanKaynaklBütçeÜzerindekiToplamKayp vebukayplarndeerlendirilmesi BütçeÜzerindekiToplamKayp BütçeÜzerindekiToplamKayplarnBazEkonomik BüyüklüklerleKarlatrlarakDeerlendirilmesi ToplananBütçeGelirlerileKaytDstihdamNedeniyle ToplanamayanBütçeGelirlerininKarlatrlmas ÜÇÜNCÜBÖLÜM KAYITDIISTHDAMINNEDENOLDUUMALKAYIPLARVEBÜTÇE ÜZERNDEKETKLERLELGLSORUNLARVEÇÖZÜMÖNERLER I.KAYITDIISTHDAMKONUSUNDAKARILAILANSORUNLAR A. stihdammaliyetlerininyüksekolmasndankaynaklanan Sorunlar B.letmeÖlçeindenveYapsndanKaynaklananSorunlar C.DenetimSistemininEtkinsizliindenKaynaklananSorunlar D.KamuKurumlarArasndakiKoordinasyonvebirlii OlmamasndanKaynaklananSorunlar

11 XI E.sizlikOrannnYüksekOlmasndanKaynaklananSorunlar F.SosyalGüvenlikHizmetlerindekiStandartlardanKaynaklanan Sorunlar G.KaytDndaKalmayÖdüllendirenSosyalYardmveSosyal HizmetProgramlarndanKaynaklananSorunlar H.CezalardakiEitsizliklerveCezalarnCaydrclkEtkisininDüük OlmasndanKaynaklananSorunlar ArBürokrasidenKaynaklananSorunlar J.ÇalanlarnBilgiveBilinçEksikliindenKaynaklananSorunlar K.EmeklilikYandanKaynaklananSorunlar L.AsgariÜcretBelirlenmesindenKaynaklananSorunlar M.AsgariçilikUygulamasndanKaynaklananSorunlar N.TamGünYasasGibiKiileriKaytDndaKalmayaYönlendiren YasalDüzenlemelerdenKaynaklananSorunlar O.SosyalGüvenlikDestekPrimiUygulamasndanKaynaklSorunlar200 Ö.KdemTazminatÖdenmesindenKaynaklananSorunlar P.ÜlkemizdeBirOrtakVeriTabanKurulmamOlmasndan KaynaklananSorunlar II.KAYITDIISTHDAMIÖNLEMEYEYÖNELKSTRATEJLER A. KaytDstihdamAzaltmaPotansiyeliOlanFrsatlar FiyatstikrarnnveSürdürülebilirBüyümeninSalanmas TarmSektörününKüçülmesi HayatndaKurumsallamannArtmas EitimSeviyesininYükselmesi EmeklilikYannYükselmesi B. KaytDstihdamArtrmaPotansiyeliOlanTehditler sizlikOrannnYükselmesi KüreselRekabetinHzKazanmas SosyalYardmSistemininKurulmamas C.KaytDstihdamnÖnlenmesineYönelikStratejiler ReelSektörünGüçlendirilmesi a.maliveyasalyükümlülüklerinazaltlmas

12 XII b.bürokrasininazaltlmasvekararalmasüreçlerinin Hzlandrlmas c.gücüpiyasasnnesnekletirilmesi d.letmeleringüçlendirilmesi KaytlÇalmayaZorlama a.denetimsistemininrevizyonununsalanmas b.cezalarncaydrclnnartrlmas c.kamukurumlararasndakikoordinasyonunartrlmas d.kaytlsistemeyönelikhakvesuistimallerinönlenmesi e.mikrososyalsigortaprogramlarnnuygulanmas f.mevzuatngelitirilmesi KiilerinTutumveDavranlarnnDeitirilmesi a.eitimvebilinçseviyesininyükseltilmesi b.kamuyaduyulangüvensizliinvekamuhizmetlerine DuyulanMemnuniyetsizliinAzaltlmas c.toplumdaoluanafveyaplandrmabeklentilerinin OrtadanKaldrlmas d.sosyaldiyalogunsalanmas YoksullukvesizlikleMücadele a.aktifstihdampolitikalarvelkebalarkenverilecek Tevikler b.sizlikveyoksulluklamücadele SosyalYardmSistemininKurulmas a.yileyenbirsosyalyardmprogramnnoluturulmas b.ortakveritabannnkurulmas SONUÇ KAYNAKÇA EKI TÜRKYE DEYAPILANSOSYALYARDIMLAR EKII SGKDARPARACEZALARI

13 a.g.e.:adgeçeneser a.g.m.:adgeçenmakale AB:AvrupaBirlii SMGELERVEKISALTMALAR BaKur:EsnafveSanatkarlarveDierBamszÇalanlar SosyalSigortalarKurumu ÇSGB:ÇalmaveSosyalGüvenlikBakanl DPT:DevletPlanlamaTekilat GB:GelirdaresiBakanl GSMH:GayriSafiMilliHasla GSYH:GayriSafiYurtiçiHasla ILO:UluslararasÇalmaÖrgütü SMMMO:stanbulSerbestMuhasebeciMaliMüavirlerOdas KOB:KüçükveOrtaBüyüklüktekiletme SGDP:SosyalGüvenlikDestekPrimi SGK:SosyalGüvenlikKurumu SSK:SosyalSigortalarKurumu SYDGM:SosyalYardmlamaveDayanmaGenelMüdürlüü T.C.:TürkiyeCumhuriyeti TSK:TürkiyeverenSendikalarKonfederasyonu TÜK:TürkiyestatistikKurumu Türk:TürkiyeçiSendikalarKonfederasyonu TÜSAD:TürkiyeSanayiciveAdamlarDernei XIII

14 XIV TABLOLAR Tablo1KaytDEkonomiKavramveOlasAnlamlarMatrisi... 7 Tablo2KaytDEkonomininBüyüklüüilelgiliTahminler Tablo3gücüDurumu Tablo4Türkiye dekaytdstihdamekilleri Tablo5SeçilmiMilliyetlereGöreGelenveGidenYabancZiyaretçiler. 28 Tablo6zinTürleriBazndaYabanclaraVerilenÇalmazinleri Tablo7YakalananYasaDGöçmenlerinYllaraGöreDalm Tablo8ÇocukgücüTemelGöstergeleri, Tablo9SanayiçisininHanesineGirenAnaGelirveDierGelirler Tablo10KaytDstihdamnNedenleri Tablo11gücüÜzerindekiMaliYükümlülükler Tablo12KaytDstihdamnFazlaOlmasnnNedenleri Tablo13gücüDurumu Tablo14AsgariÜcretveYasalKesintiler Tablo15OECDÜlkelerindestihdamVergilerininYükü Tablo16TürkiyeveDierBazÜlkelerdeÜcrettenKesintiOranlar Tablo17BazABÜlkelerindeçiveverenPrimlerininToplamPrim TutarlarçindekiPaylar Tablo18BazABÜlkelerindeFinansmanaKatkOranlar Tablo19verenÜzerindekiDierYükümlülükler Tablo20tekiDurumBakmndanYoksulveYoksulOlmayanGruplar ArasndakiFarklar Tablo21HanehalkBireylerininEkonomikFaaliyetlerineGöre YoksullukveToplamKaytDÇalanlarçerisindekiPaylar Tablo22EvdeFaaliyetGösterenlerinKaytllkDurumunaGöre Durumu Tablo23NüfusArtHz Tablo24EitimDurumutibarleKaytDstihdamnDalm (2006) Tablo25letmeBüyüklüüveKaytDstihdam Tablo26AvrupaBirliiÜlkelerindeMüfettiiSays Tablo27OECDÜlkeleriEmeklilikYalar Tablo28BirYerdeÇalmamaÖnartnaDayananSosyalYardmlar Tablo29GelimiÜlkeEkonomilerindeKaytDstihdamnTahmini Büyüklüü

15 Tablo30ABveOECDÜlkerindeYabancKaçakçilereUygulanan Müeyyideler Tablo31tekiDurumveSosyalGüvenlikKurumunaKaytllk DurumunaGörestihdam Tablo32stihdamEdilenlerinSosyalGüvenlikKurumunaKaytllk Durumu Tablo33yeriBüyüklüüveKaytllkDurumunaGörestihdam Tablo34KaytllkDurumuveSektörlereGörestihdam Tablo35YllartibariyleKaytDstihdamnSeyri Tablo36Düzey:2SnflandrmasnaGöreKaytDstihdam Tablo37ÇocukgücüTemelGöstergeleri Tablo38UygulananPrimOranlar Tablo39GenelOlarakBirYerdeÇalmamaÖnartnaDayanan SosyalYardmlar Tablo40SosyalSigortaPrimOranlar Tablo41SosyalGüvenlikKurumlarnaHiçBildirilmeyenlerden KaynaklPrimKayb Tablo42ÜcretlerdenKesilenVergiOranlar Tablo43ÇeitliAsgariÜcretDüzeylerindeGelirVergisiOran Tablo44SosyalGüvenlikKurumlarnaHiçBildirilmeyenlerden KaynaklVergiKayb(2009) Tablo45YabancKaçakçidenKaynaklMaliKayplar(2009) Tablo46ÇocukçidenKaynaklMaliKayplar(2009) Tablo47yerininEkonomikFaaliyetineGöreHaftalkFiiliÇalma SüresiveAylkOrtalamagücüMaliyeti Tablo482008DönemindeEksikÜcretBildirimi Tablo492008YltibariyleSosyalGüvenlikKapsamndaBulunanlarn Dalm Tablo50EksikÜcretBildirimiNedeniyleOrtayaÇkanKayplar(2008) 171 Tablo51SGK yabildirilipgb ebildirilmeyenlerdenkaynaklvergi Kayb(2009) Tablo52YüzdeBendirimindenYararlanamamaktanKaynaklBütçe ÜzerindekiOlumluEtki Tablo53KaytDstihdamdanDolayFazlaÖdenen SosyalYardmlar(2008) Tablo54KaytDstihdamdanDolayYüksekVergiÖdememekçin ArtrlanMatrah Tablo55KaytDstihdamdanKaynaklDolayYollardanKaybedilen VergiMiktar XV

16 XVI Tablo56KaytDstihdamdanKaynaklBütçeÜzerindekiToplam YllkMaliKayp Tablo57SosyalGüvenlikKurumunaMerkeziYönetimdenYaplan Transferler Tablo582009YlndaSosyalGüvenlikKurumunaMerkezi YönetimdenYaplanTransferler Tablo59TemelEkonomikGöstergeler Tablo60KaytDstihdamKaynaklKayplar(2009) Tablo61KaytDstihdamKaynaklKayplarnEldeEdilenGelirlerle Kyaslanmas Tablo62KaytDstihdamnÖnlenmesineYönelikStratejiler Tablo63SGKToplamGelirveGiderleri

17 GR Günümüz ekonomilerinin önemli sorunlarndan birisi olan kayt dekonomiveistihdam,nedenleri,sonuçlarveileyiibakmndan karmak bir kavram olarak karmza çkmaktadr. Bu nedenle kayt dekonomivekaytdistihdamnkaytaltnaalnmastümülkeler için çözümlenmesi gereken ciddi bir sorundur. Bunun giderilmesi hükümetlerin uyguladklar ekonomik ve sosyal politikalarn baar kazanmasndaetkinbirroloynamaktadr. Kaytdekonomiveistihdamortayaçkaransebeplerülkeden ülkeye farkllk göstermektedir. Bu nedenle, kayt dla yol açan faktörlerinnelerolduuiyibelirlenmelidir.ayrca,kaytdekonomi istatistiki verilerin güvenilirliini azaltmaktadr. Bu eksik ve yanl göstergeler dikkate alnarak oluturulan ekonomik ve sosyal politikalarnhayatageçirilmesibaarszlklasonuçlanmaktadr. Sosyal güvenlik sisteminin, nüfusun ya ortalamas çok yüksek olmadhalde,bugünkarlatsorunlargelecekiçintümtoplumu endielendirmesi gereken bir husustur. Sosyal güvenlik sisteminin karlatfinansmankrizi,kamufinansmanüzerindeciddibirbask yaratmaya balam ve merkezi hükümet bütçesinden sosyal güvenlie yaplan transferler borç faizi ödemelerini de geçerek bütçenin en önemli kalemi haline gelmitir. Bu dorultuda, sosyal güvenlik sisteminin bizzat kendisi, Türk ekonomisinde istikrarszlk yaratanbirolguhalinialmtr. Türkiye de1980 liyllarnsonlarndanitibarenkaytdekonomi ve kayt d istihdamnkatlanarak artm olduu söylenebilir. Basit parasaloranyöntemiyleülkemizdekaytdekonominin devresindekiortalamasyüzde64.4olup,vergiincelemesonuçlarna görebelirlenenortalamaiseyaklakyüzde65 tir.avrupaülkeleriile karlatrldnda bu oranlarn ülkemiz açsndan oldukça yüksek olduugörülmektedir. Kayt d ekonominin en önemli boyutlarndan birini ise kayt d istihdam oluturmaktadr. Bugün ücretli olarak çalanlarn

18 2 yaklak yüzde 55 inin kayt d çalt tahmin edilmektedir. Çalanlarn yüzde 45 i ise çalmalar dolaysyla sosyal güvenlik kurumlarnahiçbildirilmemektedir. sizlik,gelirdalmndakibozukluk,yoksulluk,istihdamnyaps, formel sektörde yaanan daralma, igücü arznda yaanan dalgalanma, ekonomik krizler ve küreselleme iç içe geçerek ve birbirlerini etkileyerek kayt d istihdama ve kayt d ekonomiye nedenolmaktadr. Türkiye de çok önemli bir kayt dlk nedeni olan ve bu gözle pek deerlendirilmeyen mevcut sosyal yardm sistemindeki sorunlar ve sosyal yardm için gelitirilen standartlar da bizatihi kayt d istihdamanedenolmaktadr. Ülkemizde, içi ve iverenlerde sosyal güvenlik bilincinin yerlememi olmas ve sosyal güvenlik sistemimizdeki yanl uygulamalar fertlerin sosyal sigorta kurulularna olan güvenlerini sarsmtr. Ayrca, sosyal güvenliin finansmanna devlet katksnn olmamasiçiveiverenlerüzerindekimaliyüküartrmaktadr.bütün bunlara, iletmelerin küçük ve kurumsallaamam olmas ile ürettikleri ürünlerin markalaamam, rekabete dayanksz olmas; göç, nüfus art ve çarpk kentleme gibi etkiler eklendiinde; sigortal çalandan fazla kayt d çalan yüksek bir nüfus ortaya çkmaktadr. Birülkeningelimevekalknmasnnenönemligöstergesisosyal güvenliin yaygnl ve sisteme dahil olan fertlere salad olanaklardr.birçokülkedeiverenlerinveçalanlarnyanndadevlet de sosyal güvenliin finansmanna önemli oranda katkda bulunduundan,sosyalgüvenlikkesintileriiçiveiverenlerüzerinde fazla mali külfet oluturmaz. Sosyal güvenlik kurulular finansman sorunlarn çözümledikleri için sisteme dahil olan üyelerine daha iyi olanaklar salar ve bu balamda iverenler ile sigortallarn sosyal güvenlik kurulularna güveni artar. Türkiye de, sosyal güvenlik bilincinin yerlememi olmas ve sosyal sigorta sistemindeki tüm

19 yükümlülüklerin iverenlere yüklenmi olmas, sistemin suiistimalini kaçnlmazklmtr. Buçalmaüçanabölümdenolumaktadr. KaytDstihdam baln tayan birinci bölümde kayt d ekonomi ve kayt d istihdamkavramlarvurgulandktansonrakaytdistihdamekilleri vekaytdistihdamnnedenleridetaylbirekildeelealnmtr.bu bölümde ayrca kayt d istihdamda dünya ve AB ülkelerindeki mevcut durumla kayt d istihdamn büyüklüü de vurgulanmaktadr. Kayt D stihdamn Neden Olduu Mali Kayplarn Bütçe Üzerindeki Etkileri baln tayan ikinci bölümde kayt d istihdamn sonuçlar açsndan bir bak açs gelitirerek kaytdistihdamnolumluveolumsuzsonuçlarortayakonulmuve sonrasndabütçeüzerindekiyüküanalizedilmeyeçallmtr. Son bölümde ise kayt d istihdamla ilgili sorun alanlar ve bunlara ilikin çözüm önerileri ve stratejileri dahasomut ve spesifik olarakortayakonulmayaçallmtr. 3

20

21 BRNCBÖLÜM KAYITDIISTHDAM I.KAYITDIIEKONOM A.KaytDEkonomininTanmveKapsam Günümüz ekonomilerinin önemli sorunlarndan birisi olan kayt dekonomi,nedenleri,sonuçlarveileyiibakmndankarmakve çokyönlüdür. Kayt d ekonomi, bilinen istatistik yöntemlerle tahmin edilemeyenvegayrisafimillihasla(gsmh)hesaplarneldeetmede kullanlamayan,yasalarçerçevesindeyadayasalaraaykrolarakelde edilen ve ilgili kurum ve kurulularn tamamen veya ksmen bilgisi dnda braklan, kamu adna bir gelir tahakkukuna yol açan ekonomikvemalifaaliyetlerintümüdür. 1 Kaytdlkdenildiinde,sadeceçalnmmalyadauyuturucu ticareti, kumar, kara para, sahtecilik ya da vergi kaçrmak amacyla muhasebe kaytlarnda yer almayan ve Maliye den gizlenen ilemler eklindeki yasal olmayan faaliyetler deil, ayn zamanda piyasaya çkmayan ve örnein evlerde aile fertleri ya da yaknlarnca gerçekletirilengelirgetiricifaaliyetler,ikinciiyapma,malvehizmet takaslar, çeitli adlar altnda çalanlara yaplan ancak vergiye tabi tutulmayanödemelergibiyasalfaaliyetlerdeanlalmaldr. 2 Kayt d ekonomi kavram çok geni bir kavram olup baz kaynaklarda yer alan illegal ekonomi, suç ekonomisi, kara ekonomi, enformelekonomi,yeraltekonomisi,karaborsaekonomisi,vergid 5 1 AhmetBurçinYereli,OuzKaradeniz,KaytDstihdam,Ankara,OdakYayn vedatm,2004,s.7. 2 ükrü Kzlot, afak Ertan Çomakl, Vergi Kayp ve Kaçaklar ve Kaytd Ekonomi likisi ve Boyutlarnn Mevzuat Açsndan Deerlendirilmesi, 19. TürkiyeMaliyeSempozyumu,Mays,2004,s.1.

22 6 ekonomi vb. gibi tanmlamalarn tümünü kapsamaktadr. 3 Kayt d ekonomi tanm içerisinde ekonomik faaliyetlerin gizlilii belirtilmek isteniyorsa, gölge ekonomi, gizli ekonomi, sakl ekonomi, yer alt ekonomisi, alacakaranlk ekonomisi ; faaliyetlerin yasadl belirtilmek isteniyorsa kara ekonomi, gri ekonomi, illegal ekonomi veya yasad ekonomi ; faaliyetlerin devletin bilgisi dnda tutuluyor olmas belirtilmek isteniyorsa gayri resmi ekonomi, resmi olmayan ekonomi, enformel ekonomi veya kaytdekonomi vesonolarakfaaliyetinönemsizolmassebebiyle GSMH kaytlarnda tutulmay belirtilmek isteniyorsa marjinal ekonomi, ikinci ekonomi, ikincil ekonomi gibi ifadeler kullanlmaktadr. 4 Kaytdekonomikapsamolarak;yeraltdünyasndakikiilerin ekonomik faaliyetlerinden, yasal fakat bir iverene bal olmayan ilerde çalanlardan, faaliyetleri kayt altnda olmasna ramen bunlarn bir ksmn gizleyenlerden meydana gelmektedir. Kayt d ekonomi insanlarn sadece gelirlerini deil dier faaliyetlerini de gizlediklerini göstermektedir. Kayt d ekonomi devletin yetkili organlarnnbilgisidndaortayaçkanhertürlüekonomikilemleri kapsadndansnrlarnçizmekçokkolaydeildir. Kayt d ekonomi, milli gelir hesaplamalarna girmeyen ekonomikfaaliyetlerintamamnkapsadndan,sadecevergiileilgili yasalarn ihlal edilmesinden deil, vergi ile birlikte tüm ekonomik faaliyetleri düzenleyen yasalarn ihlal edilmesinden meydana gelmektedir. Bu nedenle kayt altnda olmayan faaliyetlerin vergilendirilmesimümkünolmamaktadr.ekonomikfaaliyetalannda yasalyükümlülükleriniyerinegetirmemekiçinfaaliyetlerinigizlitutan ahsvekurumlarvarsakaytdekonomisözkonusudur.bunedenle kayt d ekonomiyi, kamu otoritelerinin denetimi dnda meydana gelenhertürlüekonomikilemvefaaliyetolarakdatanmlayabiliriz. 3 YakupSüngü, KaytDstihdamnMaliEtkileri,YaynlanmamTez,2004,s.3. 4 Veysi Sevi, Resmi Bak Açsyla Kaytd Ekonomi, Yaklam Dergisi, Say 199,Temmuz,2009,s.193.

23 Tablo1KaytDEkonomiKavramveOlasAnlamlarMatrisi 7 Resmiyet Dlk Gizlilik Sakllk YasaDlk Alternatif Olma Düzensizlik Belirsizlik Önemsizlik SraDlk KaytD ***** *** * ** ** Enformel ***** ** ** *** * * ResmiOlmayan ***** ** ** *** * ** kincil ** * ***** ** * **** *** kili ** * ***** *** * Paralel ** ** * **** *** * Gölge *** *** ** *** ** ***** * * Gri ** **** *** * **** * Sakl *** **** **** * *** * Yeralt **** ***** **** * ** * Alacakaranlk *** **** **** ** **** * Yasad **** *** ***** ** ** ** Kara *** **** ***** ** ** Marjinal ** ** ***** **** Düzensiz **** ** **** ** Kaynak:TurgutGümü,DsallkveKaytdEkonomiKavramnalikinBir Deerlendirme GaziÜniversitesiktisadivedariBilimlerFakültesiDergisi,Mart 2000,Ankara,Say:3,s.63. Bir numaral tablodan anlalaca üzere kayt d ekonomi kelimesi daha çok resmiyet dlk anlamna gelmekte iken; yer alt, alacakaranlk, kara ekonomi gibi kelimeler yasa d faaliyetler anlamna gelmektedir. kincil ekonomi, marjinal ekonomi gibi kavramlar ise resmi dln yannda önemsiz ileri anlatmak için kullanlmaktadr. Sakl, gri, gölge ekonomisi faaliyetleriise genellikle gizlivesaklekonomikfaaliyetlerianlatmadatercihedilmektedir. Özellikle gelimekte olan ülkelerde igücü iki farkl grupta istihdam edilmektedir. Birinci grubu genellikle organize olmu sektörde çalanlar oluturmaktadr. Bunlar genelde kurumsallam sektör ya da formel sektör olarak adlandrlmaktadr.kinci grup ise genelliklekentegöçetmi,hemenibulamam,gündelikçivegeçici

24 8 olarakçalanvasfszigücüilehizmetlerkesimindeazbirsermayeile veya hiçbir sermayeye ihtiyaç duymakszn kendi iini yaparak gelir salayan kiilerden olumaktadr. Bu sektöre de kurumsallamam sektöryadaenformelsektöradnalmaktadr. 5 Kayt d sektör, enformel sektöre göre daha geni bir kavramdr.kaytdekonomikfaaliyetler;vergikaçakçl,faturasz alveri, haksz yere muafiyet ya da indirim ve sübvansiyonlardan yararlanma, sigortasz içi çaltrma, kaçakçlk, uyuturucu ticareti, falclk, hayat kadnl, rüvet, özel harcamalarn firma harcamalar gibi göstermek, yanl ve saptrc beyan ve davranlarla müteriyi aldatmagibiyasayaaykrfaaliyetlerolabileceigibikomuyayardm, çocuk bakcl, ev ilerinin yaplmas gibi yasalara aykr olmayan faaliyetleridekapsamaktadr. 6 Bir faaliyetin kayt d ekonomik faaliyet çerçevesinde saylabilmesiiçin; 1. Yasalarauygunolmamas, 2. Ahlakikriterlereuymamas, 3. statistikselolarakölçülememesi, 4. Faaliyetsonucugelirineldeedilmesi gerekir. B.KaytDEkonomininNedenleri Kayt d ekonominin ortaya çk farkl ülkelerde farkl nedenleredayanmaktadr.gelimiekonomilerdekaytdekonomi venedenlerigenelliklevergiselfaktörlerveigücüpiyasasnayönelik düzenlemelergibifaktörlertarafndanbelirlenirken;gelimekteolan 5 Yereli,Karadeniz,a.g.e.,s Mehmet Candan, Kayt D stihdam, Yabanc Kaçak çi stihdam ve Toplumumuz Üzerindeki SosyoEkonomik Etkileri, T.C. Çalma ve Sosyal Güvenlik Bakanl Türkiye Kurumu Genel Müdürlüü, stihdam ve Meslek UzmanYardmcsUzmanlkTezi,Ankara2007.s,6

25 ülkelerdebufaktörlerinyansraekonomiyietkileyennüfusartve kentselgöçgibidemografiketmenlerdedikkatealnmaldr. 7 Kayt d ekonomiye yol açan nedenlerin bilinmesi, ekonomi içindeki paynn asgariye indirilebilmesi açsndan gerekli, etkin ve tutarltedbirlerinalnabilmesiaçsndanbüyükönemtamaktadr. 8 Kayt d ekonominin ortaya çkmasnda ve boyutlarnn genilemesinde rol oynayan faktörler, toplumun ekonomik, mali ve sosyal sisteminin özelliklerinin bütünü tarafndan belirlenmektedir. Kayt d ekonominin, mali, ekonomik, politik, sosyal, psikolojik ve hukukibirçoknedenibulunmaktadr Bir ülkenin sahip olduu ekonomik sistem ve buna bal yapsalözelliklerkaytdekonomiyietkileyentemelunsurlardandr. Kayt d ekonominin en önemli nedeni ekonominin gelimilik düzeyinin düük olmasdr. 10 Gelimekte olan ekonomilerde kurumsallam iletmeler sayca azdr. Küçük iletmelerin yaygnl bir taraftan izleme ve denetlemeyi zorlatrrken, dier taraftan bu iletmelerin pek çok yasal düzenlemelerin dnda kalmalarna yol açmakta; vergi, i, sosyal güvenlik, muhasebe vb. konularla ilgili yasalargenelliklebutürküçükiletmelerikapsamamaktadr.örnein, tarmvehizmetlersektörü,izlenmevedenetlenmelerininzorolmas nedeniyle kayt dla daha elverili sektörler olarak karmza çkmaktadr. 2. Kayt dl etkileyen bir dier faktör ülkedeki gelir dalmdr. 11 Gelir dalmnn kayt d ekonomiyle ilikisi, gelirden düük pay alan gruplarn gelirlerini artrmak amacyla kayt d 9 7 Kayt D Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Plan ( ), T.C. MaliyeBakanlGelirdaresiBakanl,YaynNo:87,2009,s Kaytd Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Plan ( ), a.g.e., s VuslatUs,KaytdsEkonomiTahminiYöntemÖnerisi:TürkiyeÖrnei,Türkiye EkonomiKurumu,Ankara,2004,s Yereli,Karadeniz,a.g.e.,s KaytDstihdamlaMücadele(Kadim)Projesi,KaytDstihdamRaporu, T.C.ÇalmaveSosyalGüvenlikBakanl,Ankara,2005,s.2.

26 10 istihdama arz yaratmas durumunda ortaya çkmaktadr. Gelirlerin yetersizliikarsndadüükgelirgrubundabulunanbireyleryaeki talebiyleigücüpiyasasnaçkmaktayadanitelikleriitibariyleigücü piyasasna dahil olmayan kadnlar ve hatta eitimlerinin aksamas pahasnaçocuklarbupiyasayadahilolmaktadr.gerekekitalebiyle piyasaya çkan igücü, gerekse kadn ve çocuklar, üretken istihdam alanlarnn yetersiz olmas veya konumlarnn zorlamas nedeniyle büyükölçüdekaytdsektördeistihdamansaramaktadr. 3. Bürokratikformalitelerinfazlaldailetmelerinkaytdnda kalmaytercihetmelerinesebepolabilmektedir. 4. Enflasyon nedeniyle gelirlerinde anma meydana gelen düük ve sabit gelirli tüketiciler bu kayplarn gidermek, enflasyon nedeni ile maliyetlerinde artlar meydana gelen üreticiler de, maliyetlerini azaltmak amacyla kayt d ekonominin deiik unsurlarna, özellikle, kayt d istihdama yönelmektedirler. Bu nedenle enflasyon rakamlarnn yüksek olduu ülkelerde kayt d ekonomikfaaliyetlerinarttgözlemlenmektedir Ekonomikkrizlerinyaanddönemlerde,isizkitlelerkaytl ekonomide bulamadklar istihdam imkanlarn kayt d ekonomi alanlarnda aramaktadrlar. letmeler de krizin olumsuz etkilerini azaltmak için üretimlerini kayt d alanlarda yaparak ve istihdam kayt d yollardan salayarak, buna bal olarak maliyetlerini azaltmayaçalmaktadrlar.kriznedeniylekaytlekonomideistihdam edilmesi zor ya da mümkün olmayan niteliksiz içiler, kayt d ekonomidedahakolayibulabilmektedirler.kaytdndadahadüük ücretlerle çaltrlan bu içiler iletmelerin üretim maliyetlerini azaltmaktadrlar Yusuf Kldi, Kayt D Ekonominin Ulusal Uluslar Aras Boyutu ve Çözüm Önerileri, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 2, Say.2,2000,s Kaytd Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Plan ( ), a.g.e., s.15.