Türkiye de Zeytin Sıkma Tesislerinin Karlılığı ve Etkinliği: Ege Bölgesi Örneği 1

Transkript

1 Yıldıztekn ve Tuna Araştırma Makales (Research Artcle) Akın F.OLGUN M. Metn ARTUKOĞLU 3 Hakan ADANACIOĞLU 4 Ege Ünverstes Zraat Fakültes Tarım Ekonoms Bölümü Bornova/İzmr., e-posta: akn.olgun@ege.edu.tr 3 Ege Ünverstes Zraat Fakültes Tarım Ekonoms Bölümü Bornova/İzmr. 4 Ege Ünverstes Zraat Fakültes Tarım Ekonoms Bölümü Bornova/İzmr. Ege Ünv. Zraat Fak. Derg., 011, 48 (3): 17-7 ISSN Türkye de Zeytn Sıkma Tesslernn Karlılığı ve Etknlğ: Ege Bölges Örneğ 1 Proftablty and effecency of olve ol Mlls n Turkey: The case of Ege Regon 1 Bu araştırma TÜBİTAK tarafından desteklenen 104K018 nolu araştırma projes verlernden yararlanılarak hazırlanmıştır. Alınış (Receved): Kabul tarh (Accepted): Anahtar Sözcükler: Zeytn, zeytnyağı, yağhane, zeytn sıkma, teknk etknlk Key Words: Olve, olve ol, olve mlls, olve extracton, techncal effcency ÖZET S on yıllarda brçok zeytn üretcs ülkede üretm artırma poltkaları zlenmş ve bunun sonucu olarak dünya zeytn üretmnde br artış trend ortaya çıkmıştır. Ancak, bu artış, zeytn sıkma tessler gb sektörün bazı öneml üyelernn beklentlern yeternce karşılayamamıştır. Zeytn sıkma tesslern genş br çerçevede nceleyen bu çalışmada, öncelkle sektörde yer alan zeytn sıkma tesslernn yapısal özellkler, üretm malyetler ve karlılıkları ortaya konulmuştur. Bunun yanında, daha önce yapılan çalışmalardan farklı olarak bu tesslern teknk etknlk düzeyler çeştl yöntemlerle belrlenmş ve tesslern potansyel olarak yleştrlmesne yönelk grd-çıktı değerler gösterlmştr. Bu çalışmada; sadece zeytn sıkma faalyet yapan tesslern başa baş noktasına yakın çalıştığı, kend adına zeytn alımı yaparak zeytn sıkan tesslern se negatf şletme karına sahp olduğu belrlenmştr. Yapılan teknk etknlk analzler se, tesslern teknk olarak etkn olmadığını ve potansyel yleştrmelere htyaç duyduğunu göstermştr. Çalışmada, zeytn sıkma tesslernn yleştrlmesne yönelk bazı önerler getrlmştr. Bu kapsamda zeytn sıkma tesslernn kapastelern dolaylı olarak artıracak üretm ve pazara yönelk önlemler, hükümet desteklernn yönlendrlme şekl, tess yönetclernn uyguladığı ücretlendrme poltkası, kara su sorunu ve eğtm konularına dkkat çeklmştr. ABSTRACT I n recent years, to ncrease producton polces have montored n many olve producng countres and as a result of ths an ncreasng trend appeared n the world olve producton.but,ths ncrease,could not meet suffcently expectatons of some mportant members of sector such as olve pressng plants. In ths study that examne to olve pressng plants n a larger frame,frst structural propertes, producton costs and proftablty of olve pressng plants whch located n the sector was establshed.moreover, dfferently from prevous studes techncal effcency levels of ths plants was determned wth varous methods and nput-output values of plants was showed ntended for potentally mprovng. In ths study, plants nvolved n only olve extracton actvty runnng close to break-even pont,n case purchase olve on ts own behalf olve extracton plants have negatve profts of busness were determned.techncal effcency analyss s showed that plants are not effcent techncally and need to potental mprovngs.in study,some suggestons were made ntended for mprovng of plants.in ths context, concernng the measures of producton and market whch ncreasng capactes of olve pressng plants ndrectly, the way of orentng government supports, prcng polces performed by managers of plant,problem of olve ol mll wastewater and educaton ssues of attenton. 17

2 Olgun ve ark. GİRİŞ Öneml derecede sosyal, çevresel ve ekonomk etkler olan zeytn, esas olarak dünyadak zeytn ağaçlarının % 95 nn yer aldığı Akdenz Bölgesnde yetştrlmektedr (Mohammad, 009). Uluslararası zeytnyağı pazarının en öneml ortağı olan AB, 007/08 sezonu tbaryle dünyadak üretmn % sn, tüketmn % ünü ve hracatın % 6.31 n oluşturmaktadır (Internatonal Olve Ol Councl IOOC, 008). AB nn dünya zeytnyağı üretm ve pazarında güçlü br konuma sahp olması, Ortak Tarım Poltkası kapsamında geçmşte uyguladığı desteklemelerden kaynaklanmaktadır. Üretme bağlı olarak yapılan bu desteklemeler, 004 yılından tbaren değştrlmş (destekleme mktarının % 40 ı üretme bağlı, % 60 ı doğrudan ödeme) olsa da zeytn üretm alanındak artışlar devam etmştr. Ntekm, AB dek zeytn üretm alanı 004 yılında ha ken 007 yılında ha a ulaşmıştır (FAOSTAT, 008). AB de yaşanan bu gelşmeler, zeytn üretmnn yapıldığı brçok ülkede (Türkye, Surye, Tunus, Fas, vb.) üretm artırma poltkalarının zlenmesne neden olmuştur. Üretm artırma poltkalarının br sonucu olarak, bu ülkelerdek zeytn üretm alanlarında ve ağaç sayısında öneml artışlar gerçekleşmştr. Örneğn; Türkye de, yılları arasındak 10 yıllık peryotta zeytn üretm alanında % 9 (774 bn ha-008), ağaç sayısında se % 6.6 (151 mlyon 630 bn adet-008) artış meydana gelmştr. Zeytnyağı üretm mktarı se, üretm alanı ve ağaç sayısındak artışa bağlı olarak, varyok yılları ortalaması dkkate alındığında 1996/97 sezonuna göre ( ton) 006/07 sezonunda ( ton) % 9.34 artmıştır (TÜİK, 009). Ancak; Türkye nn zeytnyağı üretm mktarında meydana gelen bu artış, Türkye nn zeytnyağı hracatının AB dek üretm mktarına bağlı olması ve AB karşısında rekabet gücünün zayıf olması, mevcut pazarların genşletlememes, ç tüketmn yeterszlğ nedenyle öneml sorunlara da neden olmuştur. Bu sorunların zeytnyağı arz zncrndek olumsuz etkler zncrde yer alan her aşama (çftçler, zeytn sıkma tessler veya yağhaneler, rafnasyon ve paketleme sanay, dağıtıcılar vb.) çn farklı derecede olmuştur. Bu olumsuz etklern en fazla gerçekleştğ yerlerden brs de zeytn sıkma tesslernn bulunduğu aşamadır. Zeytn sıkma tessler pazarlama sorunlarının etklernn görüldüğü brmler olup zeytn üretm mktarı (peryodstenn etks), üretm teknğ, hammadde (zeytn) malyet, zeytn tedark bçm ve tesste kullanılan teknolojden kaynaklanan bazı dışsal ve çsel faktörlern etks altındadır. Ntekm, öncek çalışmalarda; arzın yapısal olarak esnek olmaması, atıl kapaste kullanımı, yüksek şgücü ve hammadde malyet, şlenen zeytnlern taşıma ve bekletmeden kaynaklanan kalte ve yüksek astlk sorunu, yağ randımanının düşük çıkması gb bazı sorunlara dkkat çeklmştr (Olgun, 199; Ml, 006; Olgun, vd., 008; Artukoglu, Olgun, 008). Zeytn sıkma tesslernn karşılaştığı bu sorunlar, sektörün uzun döneml sürdürüleblrlğ açısından endşeler artırdığı gb, sektör le lgl yapılan çalışmaların çok az sayıda ve dar kapsamlı olması da sektörün sorunlarının çözümüne yönelk somut br değerlendrme yapılmasını zorlaştırmıştır. Bu çalışmada zeytn sıkma tesslernn genş br kapsamda ncelenmes söz konusu değerlendrmenn yapılmasına mkan sağlamıştır. Ntekm, çalışma kapsamında öncelkle sektörde yer alan zeytn sıkma tesslernn yapısal özellkler, üretm malyetler ve karlılıkları ortaya konulmuştur. Bunun yanında, daha önce yapılan çalışmalardan farklı olarak bu tesslern teknk etknlk düzeyler çeştl yöntemlerle belrlenmş ve tesslern potansyel olarak yleştrlmesne yönelk grd-çıktı değerler gösterlmştr. MATERYAL VE YÖNTEM Bu çalışmanın ana materyaln, 006/07 üretm sezonunda zeytn sıkma tesslerne yönelk gerçekleştrlen survey çalışmasından elde edlen orjnal ntelkl verler oluşturmaktadır (Olgun, vd., 008). Bunun yanında, zeytn sıkma sektörü le lgl yapılmış bazı çalışmalardan (makale, araştırma, vb.) yararlanılmıştır. Survey çalışması, zeytn üretm açısından Türkye de öneml br yere (006 ve 007 sezonlarının ortalaması % 60.71) sahp olan Ege Bölges nde gerçekleştrlmştr. Bu amaçla Ege Bölges çnde ağaç sayısı ve üretm mktarı yönünden önem taşıyan k l (Aydın, İzmr) seçlmştr. Söz konusu k l, 007 yılı tbaryle, Ege Bölgesndek toplam ağaç sayısının % ünü ve üretm mktarının (006 ve 007 sezonlarının ortalaması) % 47.0 sn oluşturmaktadır (TUİK, 009). Görüşme yapılan zeytn sıkma tesslernn sayısı gayel kota örneklemes le belrlenmş olup bu sayı 1 adettr. Görüşülen zeytn sıkma tesslernn llere göre dağılımı, söz konusu llern bölge zeytn üretmndek ağırlığı esas alınarak orantılı (nsb) olarak yapılmış ve sonuçta Aydın da (Merkez, Köşk, Umurlu, Dalama) 10 ve İzmr de (Karaburun) adet zeytn sıkma tess le görüşme sağlanmıştır. Zeytn sıkma tesslernn seçmnde se kapaste ve ş yoğunluğu tbaryle yörey temsl eden tessler olması dkkate alınmıştır. Bu çalışmada, ncelenen zeytn sıkma tesslerne yönelk öncelkle malyet ve karlılık analz yapılmıştır. Zeytn sıkmada brm malyet hesaplanırken, toplam değşken masraflar çne sırasıyla; su, elektrk, yakıt, 18

3 Türkye de Zeytn Sıkma Tesslernn Karlılığı ve Etknlğ: Ege Bölges Örneğ mevsmlk şgücü, tamr bakım (revzyon) ve ambalaj masrafları dahl edlmştr. Yapılan değşken masrafların toplamı alındıktan sonra, dam şgücü masrafı, dare veya yönetm gderler, verg ve sgorta masrafı, dğer masraflar (harç, dernek üyelk ücret, su, vb.) ve amortsman payı (bna, makne ve ekpman) eklenerek toplam üretm masrafı hesaplanmıştır. Zeytn sıkma malyet hesaplanırken; yapılan değşken ve sabt masrafların toplamından oluşan üretm masrafları, üretlen 1 ton zeytnyağı mktarına bölünmüş ve 1 ltre (lt) zeytnyağı çn sıkma malyet tespt edlmştr. İncelenen zeytn sıkma tesslernn etknlklern ortaya koymak amacıyla, etknlk ölçümünde yaygın olarak kullanılan yöntemlerden brs olan Ver Zarflama Analz (Data Envelopment Analyss) le Stokastk Üretm Sınırları Analz (Stochastc Producton Fronter Analyss) kullanılmıştır. Bu yaklaşımlardan Ver Zarflama Analz matematksel-non parametrk (doğrusal programlama) yöntemler, Stokastk Sınır Analz se ekonometrk yöntemler kullanmaktadır. Her k yöntem de zeytn sıkma tesslernn her zaman tam etknlk düzeynde olmayablecekler varsayımı altında analz edlmektedr. Böylelkle, hem parametrk hem de parametrk olmayan yöntemlere göre, etknlğn ne düzeyde değştğ ortaya çıkarılarak zeytn sıkma tesslernn etknlkler le lgl daha genş br değerlendrme mkanı sağlanmıştır. Ver Zarflama Analznde verler, CRS (ölçeğe göre sabt getr) ve VRS (ölçeğe göre değşken getr) modellerne göre analz edlmş olup analzlerde her k modele göre tahmnler yapılmıştır. Her k model varsayımına göre grd ve çıktı yönelml etknlk sonuçları elde edlmştr. Grd yönelml model yaklaşımında hedef çıktılar mnmum grd kullanımıyla elde edleblmektedr. Dolayısıyla kaynak kullanımında tasarruf eğlml br yaklaşım söz konusudur. Grd bazlı ve ölçeğe göre sabt getr varsayımındak notasyon aşağıda gösterlmştr. mn θ,λ θ, st. y +Yλ 0 θx Xλ 0 λ 0 Burada, θ br skaler ve λ se Nx1 sabtler vektörüdür. Elde edlen θ değer.üretc brmn etknlk derecesn göstermektedr. Farrel (1957) tanımına göre bu değer; 0 le 1 arasındadır. θ değernn 1 e eşt olması, üretc brmnn etkn sınır üzernde olması anlamına gelmektedr. Doğrusal Programlama problem her üretc brm çn N defa çözülerek, her br brm çn θ değer yan teknk etknlk değerler elde edlmektedr (Coell vd., 1998). Çıktı yönelml analzlerde se, mevcut grdlerle maksmum çıktı düzeyne ulaşablme amacı bulunmaktadır. Çıktı bazlı ve ölçeğe göre sabt getr varsayımındak notasyon se aşağıda gösterlmştr. max Φ, λ Φ, st. Φy +Yλ 0 x Xλ 0 λ 0, Bu doğrusal proğramlama problemne dışbükeylk kısıtı olan N1 λ=1 kısıtı eklendğnde ölçeğe göre değşen ve çıktı bazlı ver zarflama analz model elde edlmş olmaktadır. Bu modelde gelr maksmzasyonu problem şu şeklde çözülmektedr : max λ,y p y st. y +Yλ 0 x Xλ 0 N1 λ=1 λ 0, Burada, p nc şletme çn grd fyatlarının br vektörünü, doğrusal programlama le hesaplanan y se verlen çıktı fyatlarında (p ) ve grd düzeylernde (x ) nc şletme çn çıktı mktarlarında gelr maksmze eden vektörü göstermektedr (Coell vd., 00). Stokastk sınır üretm fonksyonu yaklaşımı se, DEA yaklaşımında olduğu gb, üretm sürecnde bazı brmlern kaynaklarını etkn br bçmde kullanmadıkları varsayımını esas almaktadır. Bu brmler, en y üretm (best practce technology) teknolojs le tanımlanan üretm sınırının altında faalyet göstermektedrler (Kök, vd., 004). SFA modeller Agner, Lovell, Schmdt (1977), Meeusen ve van den Broeck (1977) tarafından gelştrlmştr. Bu model üretm sınırının tahmnnde hataları dkkate alan br model olup aşağıdak şeklde formüle edlmştr. m y = β 0 + β j xj + v + u j=1 veya ln(y) = xβ + v u = 1,,...,n = 1,,...,n Bazı kaynaklarda se stokastk sınır üretm fonksyonu; Q = f ( X ; β )exp( V U ) (1) şeklnde gösterlmştr (Ajewole and Folayan, 008). Burada; y veya Q. brmn (zeytn sıkma tessnn) çıktı mktarını, β tahmn edlecek parametrelern vektörünü, exp üstel fonksyonu, V bağımsız ve smetrk dağıldığı varsayılan hatayı (- V ) göstermektedr. V, 19

4 Olgun ve ark. brmlern kontrolü dışındak tesadüfü şokların (zararlı dışsal etkler, şans, ekpman performansında önceden tahmn edlemeyen değşklkler, kötü hava koşulları, vb.) etksn denetm altına almaktadır. U se brmlern kontrolü altındak faktörler belrtmektedr. U nn bağımsız, smetrk ve yarı normal dağılış gösterdğ fade edlmektedr (Ajewole, Folayan, 008). U ve V sıfır veya negatf değer alablmektedr (Kök, vd., 004). Stokastk sınır üretm fonksyonunda breysel br şletmenn/zeytn sıkma tessnn teknk etknlğ, gözlenen çıktı mktarının (y) şletmenn kullandığı grd düzeylerne denk gelen sınır çıktı mktarına (y*) oranı olarak tanımlanmaktadır. Bu kapsamda, yukarıda belrtlen stokastk sınır üretm fonksyonu denklemndek. şletme/frma/zeytn sıkma tessnn teknk etknlğ aşağıda verlen formülden hesaplanmaktadır (Ajewole and Folayan, 008) : TE = y / y * = f ( X ; β )exp( V U ) / f ( X ; β )exp( V ) = exp( U ) Yukarda verlen stokastk modelde etknszlk etkler veya etknszlğe yol açtığı düşünülen faktörler dahl edlmemştr. Ancak, bu faktörlern etknlk üzerndek etkler, stokastk modele lave edlen ayrı br modelde ele alınmıştır.. zaman peryodunda. frma çn teknk etknszlk etkler aşağıdak şeklde fade edlmektedr (Kök, Delktaş, 003). μt = Z tδ Burada, μ t etknszlk değerler, Z t gözlemlenen açıklayıcı değşkenlern (1*M) vektörünü ve δ tahmn edlecek olan blnmeyen parametrelern (M*1) vektörünü göstermektedr. Genelde denklem sabt term çerecek şeklde düzenlenmektedr. Çalışmada, zeytn sıkma tesslernn etknlklern her k etknlk yöntemyle (DEA, SFA) ortaya koymak çn öncelkle çıktı ve grd değşkenler belrlenmştr. Çıktı değşken olarak, zeytn sıkma tesslernde üretlen zeytnyağının üretm değer alınmıştır. Grd değşkenler olarak da sırasıyla hammadde masrafı (şlemede kullanılan zeytnn üretm değer), şgücü masrafı, dğer masraflar ve kullanılan sermaye mktarı dkkate alınmıştır. Bunun yanında, stokastk sınır üretm fonksyonu modelne etknszlk etkler kapsamında bazı açıklayıcı değşkenler lave edlmştr. Bu açıklayıcı değşkenler; zeytn sıkma tessler yönetclernn yaşı, eğtm yılı ve zeytn sıkma faalyetndek deneymlerdr. Ayrıca, bu çalışmada; ver zarflama analz model tahmnlernden ncelenen zeytn sıkma tessler çn potansyel yleştrme analzler yapılmıştır. Bu analzde, etkn olmayan tesslern küme çersnde etkn referans tessler düzeyne nasıl çıkarılacağına yönelk çıktı hedef değerlerne göre potansyel yleştrme oranları belrlenmştr. ARAŞTIRMA BULGULARI Zeytn Sıkma Tessler Yönetclernn Sosyo- Ekonomk Özellkler İncelenen zeytn sıkma tesslernn kuruluş tarhlerne bakıldığında en esks 1956 yılında olmak üzere, % ünün 1975 önces, % snn 1995 ve sonrasında kurulduğu saptanmıştır. Bu da görüşülen tesslern öneml br kısmının kuruluş tarhnn esklere dayandığını göstermektedr Zeytn sıkma tesslernde, aynı zamanda şletme sahb olan yönetclern ortalama yaşı se yaklaşık 50 olarak belrlenmştr (Çzelge 1). İşletme yönetclern ortalama eğtm yılı se 8.67 olarak saptanmıştır. İşletme yönetclernn zeytn sıkma deneym se, ortalama 6 yıldır. Bu sonuç, zeytn sıkma tesslernn öneml br kısmının deneyml yönetclerden oluştuğunu göstermektedr. Çzelge 1. İncelenen Zeytn Sıkma Tesslerndek Yönetclern Yaşı, Eğtm ve Zeytn Sıkma Alanındak Deneym (yıl) n Mnmum Ortalama Maksmum Yaş Eğtm (yıl) Zeytn Sıkma Alanındak Deneym (yıl) Zeytn sıkma tesslernn hukuk şekl ncelendğnde, öneml br kısmının şahıs (% 41.67) ve lmted şrket (% 41.67) statüsünde olduğu belrlenmştr. Bunun yanında, hukuk şekl komandt (% 8.33) ve kooperatf (% 8.33) olan az sayıda şletme bulunmaktadır. İncelenen zeytn sıkma tesslernn ortalama sermaye mktarı $ le $ arasında değşmekte olup ortalama $ olarak tespt edlmştr (007 yılı Mayıs ayı ortalama dövz kuru: 1 $= TL). Zeytn sıkma tesslernde çalışan şç sayısı şletme başına ortalama 7.84 kş olup bunun % n (6.67 kş) geçc, % 14.9 sn de (1.17 kş) dam şçler oluşturmaktadır. İncelenen zeytn sıkma tesslernn yaklaşık % 9 s zeytn sıkma dışında başka alanlarda da faalyet göstermektedr. Zeytn yetştrclğ yapan bu şleme tessler arasında zeytn alımı yapan tesslern de oldukça fazla olduğu görülmektedr. Söz konusu şleme tesslernn büyük çoğunluğu yurt çnde 0

5 Türkye de Zeytn Sıkma Tesslernn Karlılığı ve Etknlğ: Ege Bölges Örneğ zeytnyağı satışında bulunurken, bazıları da sadece hracat yapmaktadır. Bunun yanında, sofralık zeytn üretm ve satışı le ncr hracatı yapan bazı şleme tessler de bulunmaktadır. İncelenen zeytn sıkma tesslernn 006/07 üretm sezonu tbaryle, toplam satış değerler (croları), $ le $ arasında değşmekte olup ortalama $ dır (Kasım 006 le Mayıs 007 arasındak dövz kurlarının ortalaması alınarak hesaplanmıştır (1 $=1,3977 TL). İşletmeler, toplam elde ettkler satış değernn ortalama % sn zeytn sıkma faalyetnden sağlamaktadır. Bu oran bazı şletmelerde % 100 ü bulablmektedr. Üretm ve Kapaste Kullanımı İncelenen zeytn sıkma tesslernn kullandığı zeytn sıkma sstemne bakıldığında, tamamının kontnü sstem kullandığı görülmektedr. İşletme yönetclernn bu sstem terch etmesndek temel nedenler; zeytn şleme kapastesnn fazla olması, şçlğn az olması, daha verml ve kaltel şleme yapması olarak belrtlmştr. Zeytn sıkma tesslernde genelde konvansyonel zeytn şlenmekte olup bazı tesslerde organk zeytn şlemes de yapılmaktadır. İşlenen konvansyonel zeytn mktarı ortalama ton olup bu mktardak zeytnden ton zeytnyağı ve ton prna üretlmştr. Organk zeytn şlemede se, şlenen zeytn mktarı ton ken bu mktardak zeytnden ton zeytnyağı ve 75 ton prna elde edlmektedr (Çzelge ). Üretlen zeytnyağının zeytn mktarına oranı olarak tanımlanan randıman oranı, organk zeytnyağında daha fazla olup ortalama % 3.75 tr. Dğer yandan, konvansyonel zeytnyağında randıman %.66 dır. Buna bağlı olarak, karşılaşılan fre oranı da konvansyonelde daha yüksektr. Ntekm, fre oranı konvansyonelde % 34.1, organkte se % 3.6 dır. İncelenen zeytn sıkma tesslernn 006/07 üretm sezonu tbaryle ortalama 93 gün (3 ay) ve 1.46 adet vardye le çalıştığı belrlenmştr. Ntekm, bu tessler yıllık ortalama ton zeytn şleme kapastesne sahp ken, 006/07 sezonunda kapastelernn % ünü kullanmakta ve ortalama olarak organk ve konvansyonel brlkte ton zeytn şlemektedrler. Türkye genelndek zeytn sıkma tessler çn 198/83 ve 00/03 dönemlern kapsayan süreçte var yıllarındak kapaste ortalamasının % arasında değşm gösterdğ belrlenmştr (Tunalıoğlu, Karahocagl, 006) dönemlern kapsayan br başka çalışmada se var yılı kapaste kullanım oranı İzmr lnde % 69,14 olarak hesaplanmıştır (Işın ve Koçak, 003). Elde edlen bu sonuçlar, gerek ncelenen zeytn sıkma tessler gerekse de yapılan benzer çalışmalar çn var yılı kapaste ortalamasının Türkye ortalamasının değşm aralığı çnde olduğunu göstermektedr. Zeytn sıkma tesslernde üretlen yağların kaltesne bakıldığında, ağırlıklı olarak naturel tp (% 85 naturel, % naturel sızma, % 0.83 naturel brnc) yağların üretldğ görülmektedr. Dğer yandan, çok az sayıdak zeytn sıkma tessnde (% 0.46) Lampante tp zeytnyağının da üretldğ tespt edlmştr. 1 Zeytn Sıkma Üretm Malyet ve Karlılık İncelenen zeytn sıkma tesslernde, zeytnyağı üretm çn zeytnlern temzlenmes, kırılması, zeytn hamurunun yoğurulması ve dğer şlemler çn harcanan su ve elektrk, zeytnn sıkılması sırasında gerekl olan sıcak su temn çn kullanılan kurutulmuş prna (yakıt masrafı), şgücü, maknaların revzyonu ve ambalaj (teneke, cam, şşe, vb.) olmak üzere çeştl değşken masraf unsurları bulunmaktadır. Zeytn sıkma malyetne lşkn yapılan hesaplamada, 1 ton zeytnyağı çn toplam 74.6 $ değşken masraf yapılmakta olup (Çzelge 3), masraf unsurlarının dağılımı ncelendğnde, en büyük masraf kalemnn % 49.1 le geçc şgücü masrafı olduğu görülmektedr. Dam şgücü masrafının toplam masraflar çndek oranı se % 9.19 olup geçc şgücü le beraber toplam şgücü masrafının % 4.69 luk br pay aldığı ortaya çıkmıştır. Zeytn sıkma malyetndek değşken masraf kalemler çnde şgücünden sonra knc öneml masraf unsurunu % 5.3 lük pay le elektrk masrafı oluşturmaktadır. Eğer zeytn sıkmada gerekl br şlem olan sıcak su çn yakıt olarak kullanılan prna mktarı masrafını da (% 6.1) dahl edersek, zeytn sıkmada kullanılan enerjnn değşken masraflar çndek payı % bulmaktadır. Zeytn sıkma faalyetnde yapılan dğer değşken masrafların, toplam değşken masraf çndek oransal dağılımı se, sırasıyla; maknelern tamr ve bakımı (revzyon) % 15.41, ambalaj masrafı %.71 ve su masrafı % 1.41 şeklndedr. İncelenen zeytn sıkma tesslernde 1 lt zeytnyağı çn zeytn sıkma malyet 0.4 $ olarak hesaplanmıştır. Ancak; bu malyet tesste şlenen zeytnn mktarına, zeytnn çerdğ yağ mktarına (yağ randımanı) ve ekstraksyon oranına göre değşmektedr (Barro, Carman, 005). 1 Lampante zeytnyağı: Kötü aromalı tat veya kokusu olan ya da her 100 gr. da 3.3 gr.'ı geçen serbest yağ asd muhtevası olan (olek ast cnsnden) veya her k özellğe sahp br yağdır. Teknk amaçlarla kullanıldığı gb, rafne edldkten sonra nsan gıdası olarak da kullanılmaktadır. ( ar/fasil15.doc) 1

6 Olgun ve ark. Çzelge. İncelenen Zeytn Sıkma Tesslernde İşlenen Zeytn ve Üretlen Zeytnyağı Mktarı, Randıman ve Fre 006/07 Üretm Sezonu Konvansyonel Zeytn İşleme Organk Zeytn İşleme İşlenen Zeytn Mktarı (ton) İşlenen Zeytnden Çıkan Yağ Mktarı (ton) İşlenen Zeytnden Çıkan Prna Mktarı (ton) Randıman (%) Fre (%) Çzelge 3. İncelenen Zeytn Sıkma Tesslernde Zeytn Sıkma Brm Malyetne İlşkn Masraf Unsurları ve Dağılımı (006/07) Masraf Türü Masraf ($/Ton)* Dağılım (%) Zeytnlern temzlenmes, kırılması, zeytn hamurunun yoğrulması ve dğer şlemler çn harcanan su masrafı Zeytnlern temzlenmes, kırılması, zeytn hamurunun yoğrulması ve dğer şlemler çn harcanan elektrk masrafı Zeytnn sıkılması sırasında gerekl olan sıcak su temn çn kullanılan kurutulmuş prna mktarının değer (yakıt masrafı) Mevsmlk sgücü masraf Tamr-bakım masrafı (revzyon) Ambalaj masrafı (teneke, cam şşe, vb.).0.71 Toplam Değşken Masraflar Dam şgücü masraf 1.71 İdar (yönetm) masrafları 5.0 Verg ve sgorta masrafı 1.56 Dğer masraflar (harç, dernek üyelk ücret, vb.) 3.05 Amortsman masrafı (Bna, makne ekpman) Toplam Sabt Masraflar Toplam Masraflar ltre zeytnyağı çn zeytn sıkma malyet 0.4 (toplam masraf / lt) * Ekm 006 le Mart 007 arasındak dövz kurlarının ortalaması alınarak hesaplanmıştır (1 $= TL). Bu malyetten zeytnn şlenmes sırasında tesslere kalan prnadan elde edlen yan gelr (0.04 $) düşülünce malyet 0.0 $/lt olmaktadır. Zeytn sıkma bedel olarak zeytnyağının lt s başına yaklaşık 0.1 $ ( $) alındığı göz önüne alınırsa, söz konusu tesslern hemen hemen başa baş noktasında çalıştığı görülmektedr. Dğer yandan, zeytn sıkma ücretn sıkılan zeytnyağı mktarının belrl br yüzdes üzernden alan tess yönetcler daha avantajlıdır. Ntekm, zeytn sıkma ücret karşılığında zeytn sıktıran çftçnn elde ettğ zeytnyağı mktarından % 10-1 arasında ve ortalama % 11 oranında zeytnyağı alan tess yönetcler başabaş noktasını aşarak kara geçmektedr. Bu oranın bazı yörelerde (İzmr n Karaburun lçes) % 15 e kadar çıktığı tespt edlmştr. ABD nn Kalfornya eyaletnde se zeytn sıkma ücret frmaların ya da tesslern uyguladığı farklı ücret poltkalarına ve tesse getrlen zeytn mktarına göre değşmekte olup ton başına $ arasındadır Prna gelr: 1 lt zeytnyağı çn sıkılan zeytn mktarı (4.41 kg) X prna oranı (%43.13) X prna fyatı (0.0 $) = 0.04$ (Barro, Carman, 005). İncelenen zeytn sıkma tesslernn ton başına aldığı sıkma ücretnn yaklaşık 10 $/ton olduğu göz önüne alınırsa, bu ücretn ABD ye göre Türkye de daha düşük olduğu görülmektedr. Dğer yandan, Türkye dek zeytn sıkma tesslernn şleme malyet bazı ülkelere göre daha yüksektr. Örneğn; Avustralya nın güneyndek zeytn sanay le lgl yapılan br çalışmada, 1 ton zeytnyağının şleme malyet 00 $ ken (Anonm, 006), bu çalışma kapsamında ncelenen zeytn sıkma tesslernde $ olarak belrlenmştr. Ayrıca bu çalışmada, zeytnyağı satışı yapan zeytn sıkma tesslernn net karı hesaplanmıştır. Yapılan hesaplamaya göre, zeytnyağının brm malyet 4.36 $/lt bulunmuştur. Zeytn sıkma tesslernn, zeytnyağı satış fyatlarının ortalama.83 $/lt ve zeytnyağının brm malyetnn 4.36 $/lt olduğu göz önüne alınırsa, söz konusu tesslern ekonomk etknlkten uzak çalıştığı ortaya çıkmaktadır (Çzelge 4).

7 Muğla Karabağlar Yöres Kuyu Sularının Sulama Suyu Kaltes Yönünden Araştırılması Çzelge 4. İncelenen Zeytn Sıkma Tesslernde Zeytn Sıkma Malyet ve Net Gelr (006/07) Randıman (%) (1).66 1 lt zeytnyağının karşılık geldğ zeytn mktarı () =100/,66=4, (=~4,41) kg zeytn fyatı ($/kg) (3)=$ 0,934415(~0,93) lt zeytnyağına karşılık gelen zeytnn değer ($) (4) = X lt zeytnyağı çn zeytn sıkma malyet ($/kg) (5) lt zeytnyağının brm malyet ($/kg) (6) = lt zeytnyağı fyatı ($/kg) (7).83 Yan gelr (prna) kullanılan zeytn mktarının % 43,13 ü x prna fyatı = 4,41 kg X % 43,13 X 0,0 $/kg) (8) 0.04 Net Kar ($/lt) (9) = (7 + 8) ton zeytnyağı çn net gelr ($/ton) (10) =1.000 kg X (9) Çzelge 5. İncelenen Zeytn Sıkma Tesslernn Teknk Etknlk Skorları Zeytn Sıkma Tessler CRS VRS SFA TEo TE TEo TE *1.000 *1.000 *1.000 * *1.000 *1.000 *1.000 * *1.000 *1.000 *1.000 * *1.000 *1.000 *1.000 * *1.000 *1.000 *1.000 * *1.000 * *1.000 * *1.000 * *1.000 * *1.000 *1.000 *1.000 * Ortalama Etknlk Standart Sapma Çzelge 6. İncelenen Zeytn Sıkma Tesslerne Yönelk Potansyel İyleştrme Oranları CRS VRS CRS VRS Değşkenler (grdye (grdye (çıktıya (çıktıya yönelk) yönelk) yönelk) yönelk) % % % % Çıktı Zeytnyağı Üretm Değer Grdler Hammadde Masrafı(zeytn üretm değer) İşgücü Masrafı Dğer Masraflar* Sermaye *Dğer masraflar : su, elektrk, yakıt, tamr-bakım (revzyon), ambalaj, dar, verg, sgorta, vb. masraflar Teknk Etknlk Düzey Ver Zarflama Analz (DEA) Sonuçları İncelenen zeytn sıkma tessler hakkında sağlıklı br değerlendrme yapablmek amacıyla malyet ve karlılık yanında teknk etknlk analz de yapılmıştır. Bu analzde hem Ver Zarflama hem de Stokastk Sınır Analz modellernden yararlanılmıştır. Her k analz modelne göre çıkan etknlk skorları Çzelge 5 de verlmştr. Buna göre, ncelenen 1 adet zeytn sıkma tessnn etknlk skoru ortalaması çıktı ve grdye yönelk CRS modelnde (% 94), çıktıya yönelk VRS modelnde (% 98.88) ve grdye yönelk VRS modelnde (% 99.55) bulunmuştur. CRS modelne göre zeytn sıkma tesslernn etknlk skorlarının dağılımına bakıldığında, ncelenen 1 adet tessn 6 sının (% 50), VRS modelnde se 10 unun (% 83.33) tam etkn (1.000 veya % 100) olduğu saptanmıştır. Mnmum etknlk skoru CRS de (teo,) (% 75.88), VRS de se sırasıyla çıktıya yönelmlde (% 90.34) ve grd yönelmlde (% 97.3) olarak belrlenmştr. Parametrk br yöntem olan Stokastk Sınır Analz Model ne göre etknlk ortalaması 0.89 (% 89.18) olup, Ver Zarflama Analz modellernde elde edlen etknlk ortalamalarından daha düşük çıkmıştır. Buna rağmen, genel olarak zeytn sıkma tesslernn etknlk skoru ortalamasının yüksek olduğu söyleneblr. Zeytn sıkma tesslernn zeytnyağı üretm çn yapılan masraflar ve elde edlen üretm değerler 3

8 Olgun ve ark. açısından daha y durumda olablecekler düzeyler hem CRS hem de VRS modelleryle belrlenmş, buna göre potansyel yleştrme değerler bulunmuştur (Çzelge 6). Toplam potansyel yleştrme değerler, grdler ve çıktılar açısından ayrı ayrı değerlendrldğnde, bütün değşkenlerde yleştrmeye htyaç duyulduğu saptamıştır. İncelenen zeytn sıkma tesslernn en etkn olduğu değşken, hammadde malyetdr. Örneğn grdye yönelk CRS analznde, zeytnyağı üretm değernde br değşklk yapılmadan, zeytn sıkma tesslernde tam etknlğn sağlanması çn hammadde masraflarında % 10.43, şgücü masrafında % 36.68, dğer masraflarda % 4.33 ve kullanılan sermaye mktarında % 8.56 azaltma yapılması gerekmektedr. Çıktıya yönelk CRS analznde üretm değernde yapılablecek yleştrme le tam etkn duruma geleblecek zeytn sıkma tesslernn dağılımına bakıldığında, zeytn sıkma tesslernn 9 adetnn ( % 75) zeytnyağı üretm değernde % 10 luk, ger kalan üç tessn de sırasıyla % 11-0, % 1-30 ve % arasında değşen oranlarda br potansyel yleştrmeyle tam etkn olableceğ görülmektedr (Grafk 1). Grafk 1. Zeytnyağı Üretm Değernde Potansyel İyleştrmeye Tab Tesslern Dağılımı. Stokastk Sınır Analz (SFA) Sonuçları İncelenen zeytn sıkma tessler çn Stokastk Sınır Analz model kapsamında belrlenen bağımsız değşkenler esas alınarak br Cobb-Douglas üretm fonksyonu oluşturulmuştur. Bunun yanında, bazı açıklayıcı değşkenlern dahl edldğ Etknszlk Etkler Model kurulmuştur. Her k modele at denklemler aşağıda görmek mümkündür. Zeytn sıkma tesslerne yönelk kurulan Cobb- Douglas üretm fonksyonu ln zeytnyagüd + β1 ln zeytnüd + β lnsgmas + β3 ln dgmas + β 4 = α ln sermaye + ε Etknszlk Etkler Model u + W t = δ 0 + δ1yaş 1 + δ egtyl + δ 3 zeytns. den3 Zeytn sıkma tesslerne yönelk stokastk sınır analz model maksmum olasılık tahmn sonuçları Çzelge 7 de verlmştr. Parametreler ele alındığında; zeytn üretm değer (hammadde malyet) ve şgücü marsafının % 5 önem düzeynde anlamlı olduğu tespt edlmştr. Bu sonuca göre, hammadde kullanımındak artışa paralel olarak etknlğn arttığı ortaya çıkmaktadır. Bu sonuçtan, zeytn sıkma tesslernn ş hacmnn artışına bağlı olarak daha fazla zeytn yan hammadde kullandığı ortaya çıkmaktadır. Ancak, ş hacmnn artışına bağlı olarak hammadde malyetndek artış etknlğe olumsuz yansımamaktadır. Ver Zarflama Analz sonuçları da hammadde malyetnn etknlk üzernde pek olumsuz br etk yapmadığını göstermştr. Dğer yandan, zeytn sıkma tesslernde şgücü masraflarının artışına bağlı olarak etknlğn azaldığı ortaya çıkmıştır. Br dğer fade le ncelenen zeytn sıkma tesslernde br şgücü fazlalığı olduğu ve şgücünün etkn kullanılamadığı görülmektedr. Zeytn sıkma tesslernn etknszlk farklarını açıklamak çn de bazı değşkenler kurulan modele lave edlmştr. Söz konusu değşkenler sırasıyla; şletme yönetclernn yaşı, eğtm yılı ve zeytn sıkma deneymdr. Bu değşkenler modele dahl edldğnde ortaya çıkan analz sonuçları, her üç değşkenn de % 5 düzeynde anlamlı olduğunu ortaya koymaktadır. Buna göre, şletme yönetclernn yaşının, eğtmnn ve zeytn sıkma deneymnn artmasına bağlı olarak etknszlğn azaldığı şeklnde br sonuç ortaya çıkmıştır. İncelenen zeytn sıkma tesslerndek teknk etknszlğn varlığı, hem olablrlk oranı test (lkelhood rato test) le hem de gamma ( γ ) değerler le ortaya konulmuştur. Ntekm, k-kare dağılımı ( χ ) le belrlenen olablrlk oranı test değer ( ), 5 serbestlk derecesnde ve % 5 önem düzeynde [ χ (5%,5) = ] anlamlı bulunmuştur. Bu yüzden etknszlğn olmadığı anlamına gelen null hpotez (null hypothess γ =0 ) reddedlmştr. Tahmn edlen gamma parametres değer olup % 5 önem sevyesnde anlamlıdır. Bu da zeytn sıkma tessler arasındak çıktı mktarlarında (zeytnyağı üretm değernde) görülen değşkenlğn % 100 ünün bu tesslern teknk etknlklernn farklı olması nedenyle meydana geldğn ortaya koymaktadır. SONUÇ Bu çalışmadan elde edlen sonuçlar; zeytn sıkma tesslernn ekonomk ve teknk etknlk yönünden sorunlarla karşılaştığını ortaya koymuştur. Sadece zeytn sıkma faalyet yapan tesslern başa baş noktasına yakın çalıştığı, kend adına zeytn alımı yaparak zeytn sıkan tesslern se negatf şletme karına sahp olduğu belrlenmştr. Yapılan teknk etknlk analzler se, tesslern teknk olarak etkn olmadığını ve potansyel yleştrmelere htyaç duyduğunu göstermştr. 4

9 Türkye de Zeytn Sıkma Tesslernn Karlılığı ve Etknlğ: Ege Bölges Örneğ Çzelge 7. Zeytn Sıkma Tesslerne Yönelk Stokastk Üretm Sınırı Model Maksmum Olasılık Tahmn Sonuçları (MLE) Değşkenler Parametre Katsayılar t-oranları Üretm Sınırı Fonksyonu Sabt β * ln (zeytn üretm değer) β * ln (şgücü masrafı) β * ln (dğer masraflar) β ln (sermaye) β Teknk Etknszlk Fonksyonu Sabt δ * Yaş δ * Eğtm Yılı δ * Zeytn Sıkma Deneym δ * Varyans Parametreler Sgma-squared σ u Gamma γ * Log-lkelhood llf LR-Test ** * % 5 önem sevyesnde anlamlı (t tablo değer :.571); ** χ tablo değer (% 5. 4) : 11,070 Özellkle de sthdam edlen şgücü mktarı bakımından zeytn sıkma tesslernn etkn çalışmadığı (şgücü fazlalığı) belrlenmştr. Bunun yanında, zeytn sıkma tesslernde şlenen hammadde (zeytn) mktarındak artışın etknlğe olumlu yansıdığı saptanmıştır. Ancak, zeytn sıkma tesslernde yeter kadar zeytn şlenmedğ görülmektedr. Tesslern kapaste kullanım oranı yaklaşık % 54 tür. Bu oran, var yılına at olup yok yılında bu oranın daha düşük çıktığı belrlenmştr. İşletmelern kapastelern y kullanamaması se, elde ettkler kar a olumsuz yansımaktadır. Tesslern kapaste kullanımının artırılması çn doğrudan ve dolaylı olmak üzere çeştl önlemlern alınması gerekmektedr. Bu kapsamda; üretm artışı, üretmn devamlılığı ve pazar önlemler oldukça önem taşımaktadır. Zeytn üretm mktarının artışı se, zeytn üretclernn mevcut durumunun yleştrlmes le yakından lgldr. Bu çerçevede lk olarak, üretm malyetnn yüksek ve ürün fyatının düşük olma durumu dkkate alınarak, zeytn üretclerne destek olarak verlen prm mktarının artırılması sektörün canlanması açısından önem taşımaktadır. Ntekm, dünya zeytnyağı üretmnde öneml br paya sahp olan AB, zeytnyağı üretclerne ltre başına 1.3 euroluk destek sağlarken (Sweeney, 006), Türkye de bu mktar sadece 18.9 Kr tur (yaklaşık 0.10 ) 3. Bu = TL-008 yılı ortalaması) nedenle, Türkye dek zeytnyağı sektörünün dünya genelnde düşen fyatlara uyum sağlayamadığı ve sektörün hracatta pazar kaybettğ, br dğer fade le rekabet gücünün azaldığı görülmektedr. Bu çerçevede, Türkye de zeytnyağına uygulanan prm sstemnn yenden ele alınması gerekmektedr. Ancak, uygulanan prm sstemnde kalte göz ardı edlmemeldr. Kaltel ürüne daha fazla prm şeklnde br uygulamaya geçş, zeytn sıkma tesslernn kalteden kaynaklanan sorunlarının çözümüne katkıda bulunacağı gb, kaltesz zeytnyağının pazara grmesn önleyecektr (Olgun vd., 008). Yukarıda da belrtldğ gb, zeytn sıkma tesslernn kapastelern etkn kullanamamasının nedenlernden brs de üretmde devamlılığın sağlanamamasıdır. Bu da zeytn ağacında görülen peryodste (br yıl yüksek, br yıl düşük verm) nedenyle, zeytn üretmn değşken br yapı göstermesnden kaynaklanmaktadır Son yıllarda, Türkye de zeytn üretm artış göstermesne rağmen, üretmdek bu artış daha çok var yıllarındak artışlardan kaynaklanmaktadır. Ntekm, Türkye de uygun bakım, hasat ve sulama teknklernn tam olarak uygulanamaması gb sebeplerle var ve yok yılları arasındak üretm farkı büyük olmaktadır (Göksu, 009). Peryodstenn etksn azaltacak önlemlerle, zeytn sıkma tesslernn de yer aldığı zeytnyağı arz zncrndek tüm üyelern (zeytn üretcler, hracatçılar, vb.) gelr kaybı önleneblecektr. Uygun bakım ve 5

10 Olgun ve ark. modern hasat teknklernn kullanılması zeytn sıkma tesslerne getrlen ürünün kaltesn de olumlu etklemektedr. Bu kapsamda, zeytn üretclerne yönelk teknk eğtm çalışmalarının hükümet kuruluşları tarafından yerne getrlmes gerekmektedr. Türkye nn zeytnyağı hracatında meydana gelen gelşmeler, dolaylı olarak zeytn sıkma tesslern ve sektörde yer alan dğer brmler de etklemektedr. Özellkle de hracatın azalması veya hracatta fazla br artış gerçekleşmemes gb durumlarda sektörün olumsuz etklendğ görülmektedr. Türkye net zeytnyağı hracatçısı br ülke olmasına rağmen, hraç Pazarlarında fazla br gelşme sağlanamamıştır. Ayrıca, Türkye nn zeytnyağı hracatının büyük bölümünün AB ülkelerne (İtalya ve İspanya) yapılması, hracat mktarının bu ülkelern üretm ve talep durumlarına bağlı hale gelmes sektördek sorunların büyümesne yol açmıştır. Amerka, Kanada, Japonya, Avustralya ve Uzakdoğu gb pazarlarda bell br ağırlığı olan Türkye nn, son yıllarda bu pazarlarda da rekabet gücünü kaybettğ görülmektedr. Bu nedenle yen alternatf pazarların bulunması önem taşımaktadır. Böylelkle, üretmn sürdürüleblrlğ ve zeytn sıkma tesslernn kapastelern yeternce kullanablmeler sağlanablecektr. İncelenen zeytn sıkma tessler yönetclernn karlılık ve etknlkte sorunla karşılaşmaları, şletmelernn kapaste kullanımını yleştrme grşmlern artırmıştır. Bu grşmlerden brs de zeytn sıkmanın karşılığında alınan ücretn düşürülmesdr. Ancak, ücret düşürme stratejsnn zeytn sıkma tessler arasında yoğun br rekabete neden olduğu ve bunun söz konusu tessler çn br avantaj oluşturmadığı belrlenmştr. Yukarıda belrtldğ gb, bu tesslern zeytn sıkma malyetnn (0.4 $/lt), eğer prna dahl edlmezse, zeytn sıkma ücretnn (0.1 $/kg) üzernde olduğu tespt edlmştr. Haksız rekabete neden olan ve tessler çn dezavantaj oluşturan bu sorunun çözümü amacıyla zeytn sıkma sektöründe faalyet gösteren yönetclern, standart ve makul br zeytn sıkma ücret üzernde anlaşmaya varmaları gerekmektedr. Tesslern başa baş noktasının altında veya yakın çalıştıkları göz önüne alınırsa, zeytn sıkma ücretnn (%) olarak tahsl edlmes önerlmektedr. Daha önce yapılan çalışmalar, zeytn sıkma tesslernde kullanılan teknolojlern karlılık üzernde farklı sonuçlar verdğn göstermştr. İzmr lnde 41 adet zeytn sıkma tessnde yapılan ncelemede, yapılacak yatırım tutarı daha yüksek olmasına rağmen, kontnü sstemn dğer teknklerden (sulu ve kuru sstem) daha karlı olduğu sonucuna varılmıştır (Işın, Koçak, 003). Bu çalışma kapsamında ncelenen zeytn sıkma tesslernn tamamında kontnü sstemn kullanılması se olumlu br gelşme olarak değerlendrlmştr. Bununla brlkte; söz konusu tesslerde kapaste kullanım oranının çok düşük olması, bu teknolojnn verml br şeklde kullanılmasını önlemektedr. Zeytn sıkma tesslernn karlılığı ve etknlğ üzernde dolaylı br etkye sahp olan br dğer husus kara su sorunudur. Zeytn sıkma şlemnn artığı olarak ortaya çıkan kara su, zeytn sıkma tesslernn arıtma tess olmadığında bu tessler çn öneml br sorun halne gelmektedr. Ntekm, brçok tessn sadece kara suyun çevreye verdğ krllk nedenyle ceza ödemek zorunda kaldığı ortaya çıkmıştır. Bu kapsamda, zeytn sıkma tesslernn faalyet gösterdğ bölgelerde devlet teşvkl arıtma tesslernn kurulması öneml br çözüm olarak görülmektedr. Türkye dek zeytn sıkma sanaynn ekonomk ve teknk yönden etknlğnn sağlanması çn eğtm de öneml görülmektedr. Bu çerçevede, zeytn sıkma tessler yönetcler, teknsyenler ve şçlerne yönelk yen zeytn sıkma teknolojler, gelşmş uygulamalar, sektörle lgl yasal düzenlemeler, vb. konularda devamlı olarak kurs, vb. eğtm aktvtelernn yapılması yarar sağlayacaktır. Bu tür aktvtelern organzasyonunun lgl hükümet kuruluşları veya svl toplum örgütler tarafından yapılableceğ düşünülmektedr. KAYNAKLAR Ajewole, O.C., Folayan, J.A., 008. Stochastc Fronter Analyss of Techncal Effcency n Dry Season Leaf Vegetable Producton among Smallholders n Ekt State, Negera, Agrcultural Journal 3(4): Erşm: Ocak 009. Anonm, 006. Structure of the South Australan Olve Industry Overvew for Dscusson of Future Optons, data/assets/pdf_fle/0006/3784/report _nto_the_sa_olve_ndustry.pdf, Erşm: Şubat 009. Artukoglu, M.M., Olgun, A., 008. Qualty Problems n Raw Materal of Olve Ol Mlls and Marketng Channels: Case of Turkey, Agrcultura Tropca Et Subtropca, vol. 41 (3). Erşm: Mart 009. Barro, O.S., Carman, H., 005. Olve Ol: A Redcovered Calforna Crop, Unversty of Calforna Gannn Foundaton, Agrcultural and Resource Economcs, May/June. Erşm: Kasım 009. Coell, T., Rao, D.S.P., Battese, G. E An Introducton to Effcency and Productvty Analyss, Kluwer Academc Publshers, USA, 75pp. Coell, T., Rao, D.S.P., Battese, G. E. 00. An Introducton to Effcency and Productvty Analyss, Kluwer Academc Publshers, Sxth Prntng, USA, 75pp. FAOSTAT, 008. Olves Fgures. #ancor, Erşm: Kasım

11 Türkye de Zeytn Sıkma Tesslernn Karlılığı ve Etknlğ: Ege Bölges Örneğ Farrel, M. J The measurement of productve effcency, Journal of the Royal Statstcal Socety, Seres A, CXX, 10(3), Göksu, Ç, 009. Zeytnyağı, T.C. Başbakanlık Dış Tcaret Müsteşarlığı İhracatı Gelştrme Etüd Merkez, Ankara. a, Erşm: Kasım 009. Internatonal Olve Ol Councl IOOC, 008. World Olve Ol Fgures. Erşm: Eylül 009. Işın, Ş., Koçak, E., 003. İzmr İlnde Farklı Üretm Teknkler Uygulayan Zeytn Sıkma Tesslernn Ekonomk Analz, Ege Ünv. Zraat Fak. Derg., 003, 40(1):17-134, Izmr. Erşm: Kasım 009. Kök, R., Delktaş, E., 003. Endüstr İktsadında Vermllk Ölçme ve Stratej Gelştrme Teknkler, Dokuz Eylül Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes, Yayın K.No.5-8/1, İzmr. Kök, R., Delktaş, E., Karaçuka, M., 004. Türkye Cumhuryetnn Yüzüncü Yılına Hazırlanırken : Temel Dönüşümler Açıklayan Analtk Yaklaşımlar ve Küreselleşmeden Beklentler, Dokuz Eylül Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes, Yayın K.No.04/01, İzmr. Erşm: Eylül 009. Meusen, W., van den Broeck, J.,1977. Effcency Estmaton from Cobb-Douglas Producton Functons wth Composed Error, Internatonal Economc Revew 18, No.: Ml, S., 006. Market dynamcs and polcy reforms n the EU olve ol ndustry: An exploratory assessment, European Assocaton of Agrcultural Economsts n ts seres 98th Semnar, June 9-July, Chana, Crete, Greece. Erşm: Ekm 009. Mohammad, M.A., 009. World and Syran Trade n Olve Ol and Related Agrcultural Polcy, Natonal Agrcultural Polcy Center. Erşm: Kasım 009. Olgun, A., 199. Türkye de Zeytnyağı Sektörünün İhracat Kapastes ve Yapısal Analz, Ege Ünverstes Zraat Fakültes Tarım Ekonoms Bölümü, Izmr. Olgun, A., Artukoglu, M.M., Adanacoglu, H., 008. Bazı Organk Ürünlern Pazarlama Kanallarının Etknlğnn Belrlenmes ve En Uygun Pazarlama Modelnn Gelştrlmes Üzerne Br Araştırma, Türkye Blmsel ve Teknk Araştırma Kurumu, Proje No : SOBAG- 104K 018, Ankara. Sweeney, S., 006. SA Olve Industry Stuatonal Analyss, Rural Solutons SA Plant Research Centre. data/assets/pdf_fle/0007/3749/sa_ol ve_ndustry_stuatonal_analyss_jan_006.pdf, Erşm: Ekm 009. Tunalıoğlu, R., Karahocagl, P., 006. Olve Ol -Table Olve and Olve Pomace Ol Stuaton and Outlook 005/006, Tarımsal Ekonom Araştırma Ensttüsü, Ankara. Erşm: Eylül 009. TÜİK, 009. Btksel Üretm İstatstkler, Erşm: Kasım FASIL15.doc 7