Tokat İlinde Çiftçilerin Organik Domates Üretme İsteği. E. İkikat Tümer 1, B. Miran

Transkript

1 XI. Ulusal Tarım Ekonoms Kongres 3-5 Eylül 2014, Samsun Tokat İlnde Çftçlern Organk Domates Üretme İsteğ E. İkkat Tümer 1, B. Mran 1 Kahramanmaraş Sütçü İmam Ünverstes Zraat Fakültes Tarım Ekonoms Bölümü E-posta: 2katumer@gmal.com ÖZET Toprak erozyonu, grd kullanımının artması, bunun sonucunda canlıların sağlık problemler le karşılaşması, ekonomk, poltk nedenler, üretc ve tüketcde çevre blncnn gelşmes gb etmenler dünyada organk tarımın gelşmesnde öneml rol oynamaktadır. Bu çalışmada, Türkye de domates üretmnde büyük paya sahp olan Tokat l domates üretclernn organk domates üretme steğn etkleyen faktörlern belrlenmes amaçlanmıştır. Bu amaçla Tokat lnde 123 domates üretcs le anket yapılmıştır ve elde edlen verlere Bnomal Probt analz uygulanmıştır. Analz sonucuna göre, üretclern organk domates üretmek stedkler fyat, eğtm durumu, tarımsal üretmden elde edlen gelr, kooperatfe üye olma durumları, üretclern organk domates üretm konus unda eğtm alma steğ le 2011 yılına at borç mktarı statstk açıdan öneml bulunmuştur. Wald analz sonucuna göre üretclern organk domates üretmek stedğ fyat 1.56 TL/kg olarak hesaplanmıştır. Anahtar kelmeler: Organk tarım, domates, Bnomal Probt, Tokat. Wllngness to Producng Organc Tomatoes of Farmers n Tokat Provnce ABS TRACT Sol eroson, ncreased use of nputs and health problems as a consequence of the encounter wth them, economc and poltcal reasons and the development of envronmental conscousness of producers and consumers play an mportant role n the development of organc farmng n world. The objectve of ths study s determned factors affectng wllngness to produce organc tomatoes of t omatoes farmers n T okat that has major share n t omatoe p roducton n T urkey. To satsfy ths objectve, 123 tomato producers were ntervewed and Bomal Probt analyss was appled to the data. Accordng to the analyss results, the prce that producers wllng to produce organc tomato, educaton level of farmers, ncome derved from agrcultural producton, beng a member of the cooperatve, wllngness to take tranng on producton of tomat oes and the amount of debt n 2011 s found to be statstcally mportant. Accordng to Wald analyss results, the prce wllng to accept produce organc tomato of producer s calculated as 1.56 TL/kg. Key words: Organc farmng, tomatoe, Bomal Probt, Tokat 1. GİRİŞ Tarım sektörü; tarıma dayalı sanayye hammadde sağlanması, nsanların gıda htyaçlarını karşılanması, dışa bağımlılığın azaltılması ve şgücünün sthdam edlmes gb brçok açıdan büyük öneme sahptr. Hızla artan dünya nüfusunun beslenme ve tarıma dayalı sanay ürünler htyaçlarının karşılanablmes çn tarımsal üretmde vermllğn artırılması temel hedef halne gelmştr. Bu hedef gerçekleştreblmek çn nsanoğlu tarımsal üretmde grd kullanımını artırmıştır. Türkye de 1960 yılından sonra sanay ve kentleşme hızı artmaya başlamış, buna paralel olarak toprak, su ve çevre krllğ de artmıştır. Bunun sonucunda tarım sektörünün avantaj ve dezavantajları 1970 l yıllardan tbaren sorgulanmaya başlamıştır. Yapılan çalışmalarda tarım sektöründe verm artırıcı grdlern çevreye ve tüketclere verdğ zararların tahmn edldğnden çok daha fazla olduğu tespt edlmştr [Sürmel, 2003]. Toprak, nsan ve hayvan sağlığı üzernde olumsuz etkler olan, blnçsz ve yoğun grd kullanımı son yıllarda artış göstermektedr [Altındşl ve İlter, 1999]. Toprak erozyonu [Kantar, 1997], grd kullanımının artması, bunun sonucunda canlıların sağlık problemler le karşılaşması [Vogtmann, 1990], ekonomk ve poltk nedenler, üretc ve tüketcde çevre blncnn gelşmes gb etmenler dünyada organk tarımın gelşmesnde öneml rol oynamaktadır [Brnc ve ark., 2011]. Tüm bu gelşmeler organk tarım ürünler talebn zamanla artırmakta ve artan taleb karşılamaya yönelk organk tarım ürünler arzının büyük br bölümü gelşmekte olan ülkelerden sağlanmaktadır. Gelşmş ülkeler yoğun tüketm taleb nedenyle üretc ve thalatçı olurken, gelşmekte olan ülkeler se üretc ve hracatçı konumundadırlar [Gök, 2008; Brnc ve ark., 2011]. Türkye nn hızla büyüyen bu pazardan pay alablmes çn organk ürün çeşdn artırması, verm ve kaltede uluslararası standartları yakalamas ı gerekmektedr. Türkye de üretlen organk ürünler Almanya, Fransa, İtalya, İngltere, Danmarka, Hollanda ve ABD başta olmak üzere 32 ülkeye hraç edlmektedr. Dondurulmuş meyveler, kuru üzüm, kuru kayısı, pamuk, nohut, mercmek, fındık ve domates en fazla hraç edlen organk ürünler arasında yer almaktadırlar [Anonm, 2014a]. Türkye domates üretmnde Çn, Hndstan ve ABD nn ardından dünyada 4. sırada yer almaktadır. Türkye de üretlen 11 mlyon ton domatesn %4.4 ü Tokat lnde üretlmektedr. Bölgede organk domates üretm se sadece 2.5 ton olarak tespt edlmştr [Anonm, 2014b]. Bölge üretclernn organk ürün pyasasından pay alablmelernde organk domates fyatının üretclern beklentlern karşılayacak düzeyde olması, buna paralel olarak üretmn artması büyük önem taşımaktadır. 145

2 Gıda Güvences ve Güvenlğ Bu çalışmada Türkye de domates üretmnde öneml yer olan Tokat l domates üretclernn organk domates üretme steğn etkleyen faktörlern belrlenmes amaçlanmaktadır. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Çalışmanın brncl verler Tokat l domates üretcler le yapılan anket çalışması sonucu elde edlmştr. Araştırmada kullanılan anket forumu daha önce yapılan çalışmalarda kullanılan anket formlarından yararlanılarak amaca uygun olarak düzenlenmştr. Anket sayısı Oransal Örnekleme Yöntem le tespt edlmştr. Çalışmad a maksmum örnek hacmne ulaşmak çn p=0.5 alınmıştır [Newbold, 1995; Mran, 2010]. N * p* q 450*0.5*0.5 n ( n 1)* p p* q 449*(0.0015) 0.5*0.5 Formülde; n: örnek büyüklüğünü, N: popülasyondak şletme sayısını, σ 2 p: oranın varyansını, p: organk domates üretmek steyen şletme sayısının popülasyondak oranını göstermektedr. Burada %99 güven aralığında ve ortalamadan %10 sapma le anket yapılacak örnek üretc sayısı 123 olarak belrlenmştr. Bnomal Logt Model Ekonometrk çalışmalarda bağımlı değşkenn ntel olması durumunda Sınırlı Bağımlı Değşken Regresyon Modeller kullanılmaktadır. İk durumu gösteren bağımlı değşken br olayın olma ya da olmama durumunu fade etmektedr. Olayın olma durumunda bağımlı değşken 1, olmama durumunda se 0 değern almaktadır [Gujarat, 2006]. Bu tp modellern tahmnnde Doğrusal Olasılık Model, Logt Model ve Probt Modeller kullanılmaktadır. Bunlardan Logt ve Probt modeller büyük benzerlk göstermektedr [Gujarat, 2006; Sarımeşel, 2000]. Br modelde elde edlen katsayılar belrl br sabt sayı le çarpılması veya bölünmes sonucunda dğer modele at parametreler rahat br şeklde elde edlmektedr [Greene, 2008]. Tokat l Kazova bölgesnde domates üretclernn organk domates üretme steğn etkleyen faktörlern belrlenmes amacıyla Bnomal Logt modelnn kullanılması öngörülmüştür. P E( Y 1 X ) X 1 1 P E Y 1 X ) Burada: ( ( X ) Z Z 1 e X dr. 1 e P : açıklayıcı değşken (X) hakkında blg verrken -nc breyn belrl br terch yapma olasılığını fade etmektedr. Model, k serbestlk derecesne sahp LR(k) (Lkelhood Rato: Olablrlk Oranı) test le test edleblr [Gujarat, 2006; Maddala, 2008]. Modelde bağımlı değşken organk domates üretmek steyenler (1) ve stemeyenler (0) kukla değşken olarak ele alınmıştır Üretme stekllğ (Wllng to Accept=WTA) Çftçlern organk domates üretm çn stedğ ortalama fyatı belrlemek üzere probt model tahmn edlmştr. Bu modelde: Senaryo çerçevesnde önerlen fyatı çftçnn kabul edp etmemesn temsl eden kukla değşken bağımlı, Öner fyat, çftçnn eğtm, yaş tarımsal üretmden elde ettğ gelr, borç mktarı gb özellkler bağımsız değşkenler olarak yer alacaktır. Tahmn edlen probt modelnden yararlanmak suretyle ortalama ödeme steğ: ˆ ortalama fyat le Burada, OKİ:Ortalama kabul steğ, :Teklf edlen fyata at katsayıyı fade etmektedr. bu değşkene at tahmn parametre değer dahl edlmeden hesaplanan ortalama ndeks değernden oluşmaktadır (Eren, 2008). 3.ARAŞTIRMA BULGULARI Tokat l, Karadenz Bölgesnde Orta Karadenz Bölümünde, Yeşlırmak ın su toplama havzasında yer almaktadır. Kuzeynde Samsun, kuzeydoğusunda Ordu, güneynde Svas, güney batısında Yozgat, batısında Amasya le çevrldr. İln yüzölçümü 9958 km 2 olup Türkye topraklarının %1.3 ünü kaplar [Anonm, 2014c]. Araştırma bölgesndek domates üretclernn yaşları 20 le 73 arasında değşmekte olup ortalama yaşında ve ortalama yıllık tarımsal üretm tecrübesne sahptrler. Üretclern ortalama eğtm süreler 7.76 yıl olup, %37 s lkokul, %36 sı ortaokul ve %27 s se lse ve ünverste mezunudur. Ankete katılanların ortalama yıllık gelrler TL olarak hesaplanmıştır yılına at borcu olan üretclern oranı %80 ve ortalama borç mktarları TL olarak hesaplanmıştır. Üretclern %37 s tarım dışı şte çalışırken, %49 u kooperatfe, %28 se üretc brlğne üyedrler (Çzelge 3.1). Ankete katılan üretclern %39 u toprak analz yaptırmaktadır. Organk ürünün tanımını blen üretclern oranı %53 olup, %69 unun organk domates üretm konusunda eğtm almayı ve %51 nn organk domates 146

3 XI. Ulusal Tarım Ekonoms Kongres 3-5 Eylül 2014, Samsun üretmek stedkler belrlenmştr. Bölgede ortalama 8.01 da alanda konvansyonel domates üretlmekte olup, dekara ortalama ton ürün elde edlmektedr. Konvansyonel domatesn fyatı 0.40 TL/kg le 0.70 TL/kg arasında değşmekte ve ortalama fyat se 0.52 TL/kg olarak hesaplanmıştır. Araştırma bölgesnde üretclern organk domates üretmeye razı oldukları ortalama fyat se 1.57 TL/kg olarak tespt edlmştr. Ayrıca şletmelern %66 sı karma üretm yapmakta olup, şletmeler ortalama baş büyükbaş hayvan varlığına sahptrler. Çzelge 3.1. Değşkenlere at özellkler Mn. Maks. Ort. Std.Sapma Yaş (yıl) < Eğtm (yıl) İlkokul (İlkokul mezunu:1, Dğer:0) Ortaokul (Ortaokul mezunu:1, Dğer: 0) Lse ve ünverste (Lse ve ünverste mezunu:1, Dğer:0) Tarımsal tecrübe (yıl) Gelr (TL/yıl) Tarım dışı ş (Tarım dışı şte çalışma:1, Dğer:0) yılına at borcu olma durumu (2011 yılına at borcu olanlar:1, Dğer:0) yılına at borç mktarı (TL/yıl) Kooperatfe üye olma durumu (Kooperatfe üye olanlar:1, Dğer:0) Üretc brlğne üye olma (Üretc brlğne üye olanlar:1, Dğer:0) Toprak analz yaptırma (Toprak analz yaptıranlar:1, Dğer:0) Organk ürünün tanımını blme (Organk ürünün tanımını blenler:1, Dğer:0) Organk domates üretm konusunda eğtm alma steğ (Organk domates üretm konusunda eğtm almak steyenler:1, Dğer:0) Organk domates üretme steğ (Organk domates üretmek steyenler:1, Dğer:0) Organk domates üretmek stenlen fyat (TL/kg) Konvansyonel domates fyatı (TL/kg) Konvansyonel domates üretm alanı (da) Konvansyonel domates verm (ton/da) Karma üretm (Btksel ve hayvansal üretm yapanlar:1, Dğer:0) Büyükbaş hayvan varlığı (baş) Üretclern organk domates üretme steğn etkleyen faktörlern belrlenmes çn elde edlen verlere Bnomal Probt model uygulanmış ve model sonuçları Çzelge 3.2 de verlmştr. Model sonuçlarına göre K- Kare değer (p<0.001) olarak tespt edlmştr. Bu sonuç modeln statstk açıdan öneml olduğunu ve katsayıların br bütün olarak sıfıra eşt olmadığını göstermektedr. Modelde 8 değşkenden 6 sı %10 sevyesnde statstk açıdan öneml bulunmuştur. Üretclern organk domates üretme steğnde üretclern organk domates üretmek stedkler fyat, eğtm durumu, tarımsal üretmden elde edlen gelr, kooperatfe üye olma durumu, üretclern organk domates üretm konusunda eğtm alma steğ le 2011 yılına at borç mktarı statstk açıdan öneml etkye sahptr. Analz sonuçlarına göre üretclern organk domates üretme steğ le organk domates üretmek stedkler fyat arasında poztf yönlü br lşk vardır ve statstk açıdan öneml bulunmuştur (p<0.01). Organk domates fyatı arttıkça arz da artacaktır ve bu durum arz kanunu le paralellk göstermektedr. Bu sonuç pyasada oluşan organk domates fyatı le üretclern organk domates üretmek stedkler fyat brbrne eşt olunca organk domates üretm mktarının artacağını göstermektedr (Çzelge 3.2). Ankete katılanların organk domates üretme steğ le lse ve ünverste mezunu olma durumu arasında poztf yönlü br lşk vardır ve statstk açıdan öneml bulunmuştur (p<0.05). Br başka fadeyle en az lse mezunu olan üretcler dğerlerne göre daha fazla organk domates üretmek stemektedrler. Eğtm düzey yüksek üretcler çok çeştl kaynaklardan blg alablmekte ve organk üretm konusunda daha genş blgye sahp olablmektedrler (Çzelge 3.2). Nevşehr lnde yapılan benzer br çalışmada organk patates üretme steğ le lse ve ünverste mezunu olma durumu arasında da poztf yönlü br lşk tespt edlmştr [Tümer ve ark., 2013]. Üretclern organk domates üretme steğ le tarımsal üretmden elde ettkler gelr arasında negatf yönlü br lşk vardır ve statstk açıdan öneml bulunmuştur (p<0.01). Dğer br fadeyle üretclern tarımsal üretmden elde ettkler yıllık gelr arttıkça organk domates üretmek stememektedrler. Konvansyonel domates verm 147

4 Gıda Güvences ve Güvenlğ arttıkça üretclern gelr artmaktadır. Dolayısıyla üretcler br yıllık geçş sürecnde ve organk üretmn lk yıllarında düşük verme katlanmak ve daha az gelr elde etmek stememektedrler. Araştırmaya katılanların organk domates üretme steğ le üretclern kooperatfe üye olmaları arasında se negatf yönlü br lşk vardır ve statstk açıdan öneml bulunmuştur (p<0.10). Kısacası kooperatfe üye olan üretcler organk domates üretmek stememektedrler. Üretcler kooperatfe üye olurken brlkten güç doğar felsefes le grd temn, toplanan ürünler pazarlaması ve dış tcaret kolaylıkları sağlaması gb konularda ortak hareket edleceğn düşünmektedrler. Ancak araştırma bölgesnde kurulan kooperatflern başarı oranı oldukça düşük olduğu çn kooperatfler üretclern beklentlern karşılayamamaktadırlar. Üretclern organk domates üretme steğ le organk domates üretm konusunda eğtm alma steğ arasında poztf yönlü br lşk vardır ve statstk açıdan öneml bulunmuştur (p<0.01). Br başka fadeyle organk domates üretmek steyenler bu ş blnçl olarak yapmak çn bu konuda eğtm almak gerektğn düşünmektedrler. Araştırmaya katılanların organk domates üretme steğ le 2011 yılına at borç mktarları arasında poztf yönlü br lşk vardır ve statstk açıdan öneml bulunmuştur (p<0.05). Bölge üretcler borçlarını ödeyeblmek çn fyatı yüksek ve devlet tarafından desteklenen organk ürünler üreterek borçlarını ödemek stemektedrler. Wald analz sonucuna göre üretclern organk domates üretmek stedğ fyat 1.56 TL/kg olarak hesaplanmıştır. Br başka fadeyle üretclern organk domates üretmek stedkler fyat, konvansyonel domates fyatından (0.52 TL/kg) 1.04 TL/kg daha fazlasıdır. Çzelge 3.2. Bnomal Probt Model sonuçları Katsayı Std.hata Sabt * Organk domates üretmek stenlen fyat * Yaş Lse ** Gelr * Tarım dışı şte çalışma Kooperatfe üye olma *** Organk domates üretm konusunda eğtm alma steğ * Borç mktarı ** Log lkelhood LR K Kare [8] * Wald 1.56* *,** ve *** sırasıyla %1, %5 ve %10 sevyesnde statstk açıdan önemldr. 4. SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışmada Türkye de domates üretmnde öneml yer olan Tokat l domates üretclernn organk domates üretme steğn etkleyen faktörlern belrlenmes amacıyla Bnomal Probt Model kullanılmıştır. Analz sonucunda anket yapılan üretclern organk domates üretme steğ le üretclern organk domates üretmek stedkler fyat, eğtm durumu, üretclern organk domates üretm konusunda eğtm alma steğ le 2011 yılına at borç mktarı arasında poztf yönlü, tarımsal üretmden elde edlen gelr, kooperatfe üye olma durumları arasında negatf yönlü br lşk tespt edlmş ve statstk açıdan öneml bulunmuştur. Wald analz sonucuna göre üretclern organk domates üretmek stedğ fyat 1.56 TL/kg olarak hesaplanmıştır. Domates, dünya ülkelerne en fazla hraç edlen organk ürünler arasında yer almaktadır. Tokat l domates üretclernn organk domates hracatından aldıkları payın artırılması çn öncelkle üretclere organk ürün üretm, organk ürün üretmne dekar başına verlen destekler, organk ürün pyasası ve 5262 Sayılı Organk Tarım Kanunu hakkında blg verlmes gerekmektedr. Üretclern organk üretm konusunda blg ve becerlernn artırılmasını hedefleyen kurslar bu konu le lglenen kurum ve kuruluşlar tarafından düzenleneblr. Bunun yanı sıra tüketclern organk ürün tüketmn teşvk edc eğtm semnerler düzenlenerek organk domates talebnn artırılmasına katkı sağlanablr. Bölgede organk üretmn yayılması çn organk domates üretmnde dğerlerne göre daha fazla stekl olan, eğtml ve tecrübel olan üretcler önder çftç seçlerek organk domates üretmnde plot uygulamalar başlatılablr. Bu uygulamaların sonuçları tarla günler düzenlenerek çftçlere aktarılablr. Bunun yanı sıra tek yıllık btklerde br yıl, çok yıllık btklerde k yıl olan geçş sürecnde çftçnn gelr kaybına uğramaması çn destek mktarı bu süre çnde artırılablr. Sonuç olarak; poltka yapıcılarının üretc ve tüketc çıkarlarını gözeterek organk domates üretm çn verlen desteğ (50 TL/da) artırması organk domates üretmnn artırılmasında büyük önem taşımaktadır. Ayrıca araştırma bölgesnde organk tarımın gelştrleblmes ve ülke ekonomsne katkı sağlayablmes çn ünverste, tarım le lgl kurum ve kuruluşlar üretclerle brlkte çalışmalıdırlar. 148

5 XI. Ulusal Tarım Ekonoms Kongres 3-5 Eylül 2014, Samsun 5. KAYNAKLAR Altındşl E., İlter, E., Eko-Tarımda İlke ve Kavramlar, Ekolojk Tarım, ETO Ekolojk Tarım Organzasyon Derneğ, Kasım-1999, İzmr. Anonm, 2014a. Organk Tarım. [ Erşm tarh: Anonm, 2014b. Tagem organk ürtm. Anonm, 2014c. Tokat vallğ. [ Erşm tarh: Brnc, A., Işık, H.B. ve Tümer, E.İ Kuzey Doğu Anadolu Bölges Organk Tarım Sektörü Kümelenmes Mevcut Durum, GZFT ve Stratej Analz, I. Doğu Anadolu Organk Tarım Kongres, 19 Aralık, Erzurum. Eren, G GAP Bölgesnde Kaltel İçme Suyunun Fyatlandırmasına Etk Eden Faktörler, Harran Ünverstes Fen Blmler Ensttüsü, Yüksek Lsans Tez, Şanlıurfa. Greene, W. H Econometrc Analyss. Sxth Edton. Pearson Prentce Hall Upper Saddle Rver, New Jersey, Gök, S.A Genşleyen Avrupa Brlğ Pazarında Türkye nn Organk Tarım Ürünler Tcaret Açısından Değerlendrlmes, Tarım ve Köy sler Bakanlığı Dış İlşkler ve Avrupa Brlğ Koordnasyon Dares Başkanlığı Uzmanlık Tez Gujarat, D.N Basc Econometrcs. Forth Edton, Mc Graw-Hll, USA. Kantar, F Prospects of bo-organc fertlzers and sustanable agrculture n Turkey. Proceedngs of the Tranng Course on Bo-Organc Farmng Systems for Sustanable Agrculture, Nov. 26-Dec. 6, 1995, Caro, Egypt, pp Mran, B Temel İstatstk. Ege Ünverstes Basımev, Bornova, İzmr. Newbold, P Statstcs for Busness & Economcs. Fourth Edton, Prentce-Hall. Maddala, G. S Lmted-Dependent and Qualtatve Varables n Econometrcs. Econometrcs Socety Monographs, Cambrdge Unversty Press. Sarımeşel, M Ekonometr El Ktabı. Brnc Baskı, Gaz Ktabev, Ankara. Sürmel, A Organk Tarım Gelşm ve İlkeler, Kırsal Kalkınma Programı Eğtm Dzs, No:1, Ankara. Tümer, E.İ., Akbay, C. ve Boz, İ Organk Patates Üretme İstekllğnn Belrlenmes Üzerne Br Araştırma: Nevşehr İl Örneğ, V. Türkye Organk Tarım Sempozyumu, Eylül, Samsun. Vogtmann, H Organc farmng practces and research n Europe. In: Organc Farmng: Current Technology and Its Role n a Sustanable Agrculture. ASA Specal Publcaton No: 46 Madson, USA, pp