Antalya Đlinde Serada Domates Üretiminin Kâr Etkinliği Analizi

Transkript

1 Tarım Blmler Dergs Tar. Bl. Der. Derg web sayfası: Journal of Agrcultural Scences Journal homepage: TARIM BİLİMLERİ DERGİSİ JOURNAL OF AGRICULTURAL SCIENCES 7 (0) 34-4 Antalya Đde Serada Domates Üretmnn Kâr Etknlğ Analz Burhan ÖZKAN a, Selm Adem HATIRLI b, Erdoğan ÖZTÜRK c, Al Rıza AKTAŞ d a Akdenz Ünverstes, Zraat Fakültes, Tarım Ekonoms Bölümü, 0700, Antalya, TÜRKĐYE b Süleyman Demrel Ünverstes, Đktsad ve Đdar Blmler Fakültes, Đktsat Bölümü, 360, Isparta, TÜRKĐYE c Süleyman Demrel Ünverstes, Đktsad ve Đdar Blmler Fakültes, Ekonometr Bölümü, 360, Isparta, TÜRKĐYE d Akdenz Ünverstes, Alanya Đşletme Fakültes, Ekonom ve Fnans Bölümü, 07400, Antalya, TÜRKĐYE ESER BĐLGĐSĐ Araştırma Makales Tarımsal Ekonom Sorumlu Yazar: Burhan ÖZKAN, e-posta: bozkan@akdenz.edu.tr, Tel: +90(4) Gelş tarh: 07 Ekm 00, Düzeltmelern gelş: 4 Ocak 0, Kabul: 6 Nsan 0 ÖZET Bu araştırmada, Antalya de serada domates üretm yapan şletmelern kâr etknlğnn belrlemes amaçlanmıştır. Araştırma kapsamında, serada domates üretm yapan şletmelern sosyo-ekonomk özellkler, üretmde kullanılan grd mktarları, domates üretm faalyetnn gelr düzey le brüt ve net kâr sevyeler de belrlenmştr. Serada domates üretmnde etknlk analz çn olasılıklı kâr sınırı model kullanılmıştır. Bu kapsamda güzlük, yazlık çft ekm ve kışlık üretm tek ekm dönemler çn stokastk translog kâr fonksyonu le etknszlk düzey tahmn edlmştr. Ekonomk analz sonuçlarına göre, tek ekm domates üretm, çft ekm domates üretmnden daha kârlı olarak belrlenmştr. Model tahmn sonuçlarına göre güzlük, yazlık ve kışlık üretm dönemler tbaryle kâr etknszlk oranları sırasıyla 0.58, 0.0 ve 0.69 olarak hesaplanmıştır. Bu sonuçlara göre şletmeler arasında öneml sevyede teknk ve dağılım etknszlk farklılıkları bulunmaktadır. Anahtar sözcükler: Stokastk kâr sınırı; Etknlk; Kâr etknszlğ; Sera Analyss of Proft Effcency for Greenhouse Tomato Producton n Antalya Provnce ARTICLE INFO Research Artcle Agrcultural Economy Correspondng author: Burhan ÖZKAN, e-mal: bozkan@akdenz.edu.tr, Tel: +90(4) Receved: 07 October 00, Receved n revsed form: 4 January 0, Accepted: 6 Aprl 0 ABSTRACT The man objectve of ths research s to determne proft effcency of greenhouse tomato farms n Antalya provnce. In the scope of ths research, soco-economc characterstcs of farms, physcal nput usage n the greenhouse tomato producton, revenue levels and gross and net profts attaned towards producton actvtes were determned. In order to analyse effcency of greenhouse tomato producton a stochastc proft fronter model was used n the study. The level of neffcency for fall, sprng double crop and wnter sngle crop producton perods was estmated wth the stochastc translog proft functon. Accordng to the economcal analyss results, sngle crop tomato producton was found more proftable than double crop tomato producton. Accordng to the model estmaton results, the proft neffcency rates for fall, sprng and wnter producton perods were calculated as 0.58, 0.0 and 0.69 respectvely. There are sgnfcant dfferences among greenhouse holdngs n terms of techncal and dstrbutve effcency. Keywords: Stochastc proft fronter; Effcency; Proft neffcency; Greenhouse Ankara Ünverstes Zraat Fakültes

2 Antalya İde Serada Domates Üretmnn Kâr Etknlğ Analz, Özkan et al. Grş Đşletmelern tarımsal gelrnn artırılmasında öneml br üretm faalyet olan seracılık le lgl, lk uygulamalar Türkye de 940 lı yıllarda Antalya de başlamış ve 970 l yıllardan tbaren plastk malzemenn kullanılmasıyla örtü altı üretm gderek yaygınlık kazanmıştır. Türkye toplam örtü altı alanı 006 yılı verlerne göre, 497 bn hektar olup bunun %50 s Antalya dedr. Đ toplam tarım arazs çnde örtü altı alanlarının payı %4.07 olup, ldek sebze üretmnn %76.99 u örtü altında, %3.0 se açık alanda gerçekleşmektedr. Antalya de toplam örtü altı alanı 5 bn dekardır. Bu alanın %50.9 sn plastk, %35.0 sn cam ve %.6 sını se plastk tünel oluşturmaktadır (TKB 006; TUĐK 006). Üretm mktarı ve üretm alanı bakımından Antalya de serada sebze üretmnde domates lk sırada yer almaktadır. 006 yılı değerlerne göre Antalya l domates üretm mktarı ve alanı çnde örtü altı domatesn payı sırasıyla %86.05 ve %7.96 dır. Dğer yandan, Antalya den gerçekleştrlen yaş meyve-sebze hracat değernn %5 n domates oluşturmaktadır (TKB 005; TKB 006). Antalya de serada domates üretmnn bölge ve ülkemz ekonoms çn önem nedenyle şletme düzeynde çeştl yönleryle ncelenmes oldukça önem taşımaktadır. Buna karşın serada domates üretmnn ekonomk yönünü nceleyen araştırma sayısı oldukça sınırlıdır (Özkan 003; Özkan et al 00). Söz konusu bu çalışmaların öneml br bölümü de domates üretmnn ekonomk analzne yönelk olup etknlk çalışmasına rastlanmamıştır. Dolayısıyla Antalya de büyük öneme sahp olan domates yetştrclğ yapılan şletmelerde tek ürün ve çft ürün dönemlerne göre etkn br şeklde faalyette bulunup bulunmadığının saptanması, şletmelern kârlılığı, uluslararası pazarlarda rekabet gücünün artırılablmes ve AB uyum sürecnde zleneblecek poltkalar bakımından büyük önem taşımaktadır. Bu araştırmada serada domates üretm yapan şletmelerde kâr etknlğ analz ve şletmelern sosyo-ekonomk özellkler le kâr etknlğ üzernde etkl olan faktörlern saptanması amaçlanmıştır.. Materyal ve Yöntem.. Materyal Araştırmanın lk aşamasında araştırma alanı olarak belrlenen Antalya l Merkez, Kumluca ve Serk lçelernde anket çalışmasının yürütüleceğ köyler le bu köylerde serada domates üretm yapan üretcler belrlenmştr. Uygulanan anket aracılığıyla üretclern genel üretm özellkler, şletmenn demografk yapısı, şletmenn araz varlığı ve araznn kullanım şekl, toprak hazırlığı, sulama, laçlama ve gübreleme gb teknk süreçler ve satış-pazarlama değerler le lgl blglere ek olarak üretcnn domates üretm sürecnde karşılaştığı sorunlar le lgl blgler de elde ednlmştr. Araştırma anket tek ekm ve çft ekm uygulaması yapan domates üretclernden farklı üretm dönem çn ayrı ayrı anket uygulanarak gerçekleştrlmştr. Araştırmada güzlük dönem çn 0 şletme, kışlık dönem çn 85 şletme ve yazlık dönem çn 69 şletme olmak üzere toplam 56 şletmeden elde edlen ntel ve ncel verlerden faydalanılmıştır. Brncl ver olarak anketler dkkate alınmıştır... Yöntem Antalya Tarım Đl Müdürlüğü tarafından derlenen Örtüaltı Kayıt Sstem kapsamındak verlere göre şletmelern sera alanları esas alınarak şletmeler üç tabakaya ayrılmıştır. Tabakalı Örnekleme le Neyman Yöntemne göre örnek hacm % 95 güven aralığında ve ortalamadan %5 sapma le 56 olarak hesaplanmıştır (Yamane 00). Belrlenen şletmenn araştırmanın yürütüleceğ lçelere göre dağılımı se her lçenn toplam sera alanı çersndek sera payları dkkate alınarak yapılmıştır. Görüşme yapılacak şletmec sayısının sera tplerne (cam ve plastk) göre dağılımı yapılmıştır. Merkez lçeden görüşme yapılan şletmenn 58 cam sera, 63 ü plastk sera; Serk lçesndek 7 şletmenn 3 ü cam sera, 48 plastk sera ve Kumluca lçesndek 64 şletmenn s cam sera ve 5 tanes plastk seradan oluşmuştur. Araştırma kapsamında sera tpne bağlı olarak şletmelern sera genşlk grupları; I. Grup;.99 dekardan küçük şletmeler, II. Grup; dekar arasında ve III. Grup se 6 dekar ve üzer sera genşlğne sahp şletmelerden oluşmuştur. Buna Tarım Blmler Dergs Journal of Agrcultural Scences 7 (0)

3 Analyss of Proft Effcency for Greenhouse Tomato Producton n Antalya Provnce, Özkan et al göre 56 şletmenn 7 s I. gruptan; 97 s II. kâr sınır yaklaşımı genel olarak aşağıdak şeklde gruptan ve 4 tanes III. gruptan oluşmuştur. fade edlmektedr (Battese & Coell 005): Görüşme yapılan şletmelerde domates üretm faalyet le lgl fzk grd ve üretm değernn π = f ( Pj, Zk, Dj ) exp ( e ) () belrlenmesnde tek ürün bütçe analz yapılmıştır. Bu eştlkte π Domates üretm malyet üretm sürecnde, nc frma çn toplam gelrden değşken malyetlern çıkartılması sonucu elde kullanılan fzk grd mktarları ve şletmeclern edlen kârın çıktı fyatına bölünmes sonucu elde ödemş oldukları fyatlar kullanılarak edlen normalleştrlmş kârı; P hesaplanmıştır. Bu hesaplamalar yapılırken j, nc frmanın kullanmış olduğu j nc grd fyatının nc Alternatf Malyet Prensb esas alınmıştır. frmanın çıktı fyatına bölümü le elde edlen Ekonomk analz kısmında şletmelern domates normalleştrlmş grd fyatını; Z üretm değer, domates üretm faalyet sonucu k ; nc frmanın sahp olduğu k ıncı sabt üretm faktörünün ortaya çıkan üretm masrafları, domates sevyesn; D üretmnden elde edlen brüt ve net kâr değerler j,şletmeye özgü dışsal değşkenler vektörünü ve e sera tp ve üretm dönemlerne göre ncelenmştr. se sınır yaklaşımı le uyumlu olan hata termn fade etmektedr. Teknk etknlğn parametrk olarak Kapalı formda Eştlk le fade edlen stokastk saptanmasında, şletmenn ve şletme faalyetlernn kâr moden tahmnnde uygulamada yaygın özellklerne bağlı olarak üretm, malyet veya kâr olarak standartlaştırılmış Quadratk ve Leontef, fonksyonları kullanılmaktadır. Đşletmenn teknk Cobb-Douglas ve Translog kâr fonksyonları etknlğnn ölçülmesnde üretm fonksyonu kullanılmaktadır. Kâr etknlğnn saptanmasında üzernden olasılıklı sınır tahmn yapılması kâr fonksyonu olarak standartlaştırılmış translog lteratürde daha sık rastlanılan br yaklaşımdır. olasılıklı kâr sınırı fonksyonu kullanılmıştır. Üretm fonksyonları yaklaşımında şletmeler Bununla brlkte, Translog kâr fonksyonu dğer kâr arasındak grd ve çıktı fyatları le şletmelern fonksyonlarına göre kâr fonksyonunun sahp olduğu faktör bleşmlernn aynı olduğu özellklern daha y yansıtmaktadır. Buna karşın kabul edlr (Al & Fn 989). Kâr fonksyonları ver setnn hang fonksyon kalıbına uygun yaklaşımında se böyle br kısıtlamanın olmaması olduğunun statstksel olarak test edlmes nedenyle şletmelern etknlğnn ölçülmesnde gerekmektedr. Translog fonksyonun dğer br daha üstün br yöntem olduğu kabul edlmektedr avantajı se model tahmn ettkten sonra ver (Lau & Yotopoulas 97; Yotopoulas & Lau 973; setnn Cobb-Douglas mı yoksa Translog kalıba mı Al & Fn 989). Kâr fonksyonları yaklaşımının uygun olduğunun testne mkan sağlamasıdır. Bu üretm fonksyonları yaklaşımından üstünlüğü, bu nedenlerle bu çalışmada aşağıda fade edlen yöntemde grd ve çıktı fyatlarının dışsal olarak translog fonksyon kalıbı kullanılmış ve fonksyon modele dahl edlerek şletmecnn grd kullanımı kalıbının seçmne lşkn test, araştırma bulguları le lgl karar verme sürecnde dkkate almasıdır kısmında verlmştr. Eştlk de kapalı formda (Abdula & Huffman 998). Bu nedenle, etknlğn verlen kâr fonksyonu, translog kâr fonksyonu belrlenmesnde kâr fonksyonu modellernn formunda aşağıdak şeklde fade edlr: kullanımı daha çok kabul görmektedr. Stokastk Π = α + 0 α P + γ l P Pl k k + δ P Z + l k () βk Zk + φkh Zk Zh + V + U k k h Bu eştlkte π kârı; P nc grdnn output fyatı le standartlaştırılmış fyatını; Z k k ıncı sabt faktörün mktarını ve doğal logartmayı fade etmektedr. Eştlk () de V ve U hata termlern fade etmekte olup şletmenn etkn olarak üretm faalyetnde bulunmaması durumundak toplam hata payını 36 Tarım Blmler Dergs Journal of Agrcultural Scences 7 (0) 34-4

4 Antalya İde Serada Domates Üretmnn Kâr Etknlğ Analz, Özkan et al e=v+u göstermektedr. U, şletmenn etkn br şeklde üretm faalyetnde bulunmaması durumunu ve V se şletmenn etkn br şeklde çalışmaması dışındak hata payı termlern fade etmektedr. Buna göre, U=0 se şletmenn karşılaştığı fyatlar ve sahp olduğu faktörler le maksmum kâra ulaştığı durumu açıklamaktadır. Buna karşın, U>0 se şletmenn etkn olmamasından dolayı kâr kaybı olduğunu göstermektedr. Bu açıklamalara bağlı olarak j nc şletmenn kâr etknszlğne lşkn ndeks (KEI) Eştlk () den tahmn edlen U nun yardımıyla aşağıdak şeklde hesaplanır: ( exp u j ) KEI = (3) Đşletmelern kâr etknszlğnn belrlenmesnn yanısıra kâr etknszlğ üzerne etkl olan şletmeye at sosyo-ekonomk faktörlern belrlenmes de oldukça önemldr. Bu amaçla, şletmelern kâr etknszlğn etkleyen faktörler aşağıda belrtlen model yardımıyla tahmn edlmştr: KEI l = α 0 + α E + ε j (4) Bu eştlkte E, sosyo-ekonomk değşkenlerden oluşan vektörü; KEI ve ε j se sırasıyla şletmenn kâr etknszlğ ve mode hata paylarını fade etmektedr. Đncelenen şletmelerde üretm dönemler tbaryle serada domates üretmnn kâr etknszlğnn nedenler yazlık, güzlük ve kış ekm dönemler çn ayrı ayrı ekonometrk olarak analz edlmştr. Bu amaçla Eştlk 5 le fade edlen translog kâr fonksyonu her br dönem çn tahmn edlmştr. Modele dahl edlen değşkenler ve açıklamaları Çzelge de verlmştr. π = α0 + α P + α P + α3 P 3 + α4 P 4 + γ P * * 33 3 * * P + γ P P + γ P P + γ P P 4 + γ P * 3 * 3 4 * 4 3 * 3 4 * 4 34 P + γ P P + γ P P + γ P P + γ P P + γ P 3 * P4 (5) + δ P * Z + δ P * Z + δ3 P3 * Z + δ4 P4 * Z + β Z + φ Z * Z + e Çzelge -Stokastk translog kâr modede kullanılan değşkenler ve tanımlamaları Table -The varables used n the stochastc translog proft model and explanatons Bağımlı Değşken π nc şletmenn lgl üretm dönemnde serada domates yetştrclğnden elde edlen normalleştrlmş brüt kârı Bağımsız Değşkenler P : Đlgl üretm dönemndek normalleştrlmş toplam şçlk masrafları, TL P : Đlgl üretm dönemndek normalleştrlmş laçlama masrafları, TL P 3 : Đlgl üretm dönemndek normalleştrlmş gübreleme masrafları, TL P 4 : Đlgl üretm dönemndek normalleştrlmş dğer masraflar toplamı, TL Z : Đşletmenn lgl üretm dönemndek domates yetştrclğ yaptığı toplam sera alanı, m : Bleşk hata term e Her br dönem çn translog kâr fonksyonları tahmn edldkten sonra, Eştlk (4) le fade edlen kâr etknszlk model her br üretm dönem çn tahmn edlmştr. Kâr etknszlk modellernde yer alan ve KEI le fade edlen bağımlı değşken, translog kâr modellernden elde edlen bleşk hata termler kullanılarak Eştlk (3) yardımıyla hesaplanmıştır. Kâr etknszlk modede dkkate alınan değşkenler ve açıklamaları Çzelge de verlmştr. Anket uygulamasıyla elde edlen verler SPSS.0 ve Lmdep 9.0 blgsayar programlarında değerlendrlmştr. 3. Bulgular ve Tartışma Araştırma kapsamına alınan şletmelern araz ve nüfus gb sosyo-ekonomk özelkler sera genşlk gruplarına göre ncelenmştr. Buna göre serada domates üretm yapan üretclern yaş ortalaması 4 ve ortalama üretclk deneym süres 5.7 yıldır. Ortalama ale genşlğ 3.9 kş, toplam nüfusun %53.45 erkek ve %46.55 se kadınlardan oluşmaktadır. Anket uygulanan şletmelerde üretclern %66.80 lkokul mezunudur. Đşletme başına düşen ortalama sera genşlğ 4.6 dekar ve Tarım Blmler Dergs Journal of Agrcultural Scences 7 (0)

5 Analyss of Proft Effcency for Greenhouse Tomato Producton n Antalya Provnce, Özkan et al Çzelge -Kâr etknszlk modede kullanılan değşkenler ve tanımlamaları Table -The varables used n the proft effcency model and explanatons Bağımlı Değşken KEI : nc şletmenn kâr etknszlk ndeks Bağımsız Değşkenler EĞĐTĐM : Đşletme yönetcsnn eğtm durumu lse ve üstü se=, değlse=0 YAŞ : Đşletme yönetcsnn yaşı SERA TĐPĐ : Sera tp cam se =, plastk se=0 ARI : Bombus arısı kullanıyor se=, kullanmıyor se=0 HAVALANDIRMA : Havalandırma alanı ortalamanın üstünde se=, altında se=0 TOPRAK : Toprak analz yaptırıyor se=, yaptırmıyor se=0 FĐDE : Aşılı fde kullanıyor se=, aşılı fde kullanmıyor se=0 ortalama sera sayısı.7 dr. Đşletmelern %93.9 u mülk, %.6 sn kraya tutulan araz ve %4.9 unu ortakçılıkla şletlen arazlerden oluşmaktadır. Đncelenen şletmelerde sera varlığının %38.3 ü cam sera, %6.7 s se plastk seradır. Cam seraların %60.98 tek, %0.08 blok ve %8.94 ü btşk seradır. Plastk seraların se %37.9 u blok, %33.90 ı tek ve %8.8 btşktr. Đşletmelerdek cam seraların kullanım süreler ncelendğnde şletmelern %58.7 nn 0-0 yıl, %4.6 snn - 0 yıl arasında ve %6.67 snn se 0 yıl ve üzernde kullanım süresne sahp seraya sahp oldukları belrlenmştr. Plastk seralarda se kullanım süres açısından -0 yıllık olan seralar %49.3 le lk sırada yer almaktadır. Bunu %45.95 le 0-0 yıl arasında ve %4.9 le 0 ve üzer yıllık olan seralar zlemektedr. Araştırma kapsamındak 56 üretcnn %80.86 snn domates üretmnde bombus arısı kullandıkları anlaşılmıştır. Arı kullanımı genel olarak çft ekm dönemnde daha fazladır. Güzlük dönemde arı kullanımı %84.3, yazlık dönemde %8.6, kışlık ekmde se %76.47 dr. Görüşme yapılan üretclern %50.39 unun Zraat Odasına ve Tarım Kred Kooperatfne üye olduğu Üretc Brlklerne üyelğn se çok sınırlı olduğu saptanmıştır. Đncelenen şletmelerde üretclern %8.4 s gb öneml br kısmı tarımsal sgorta yaptırmamaktadır. Tarım sgortası yaptıran şletmelern %55.56 sı dolu sgortası, %44.44 ü fırtına ve dolu sgortası yaptırmaktadır. Tarım sgortası yaptırmayan üretclern, sgortayı terch etmeme nedenler çnde en belrgn olanı sgorta prmn yüksek bulmalarıdır. Araştırma kapsamındak üretclern %56.64 ü sera alanını genşletmey ve %5.73 ü modern seracılık yapmayı düşünmektedr. Görüşme yapılan üretclern %50.39 u toprak analz yaptırmakta ve ancak %0.6 sı organk domates üretmne olumlu bakmaktadır. Dğer yandan ncelenen şletmelerde üretclern ancak %8.36 sı Eurepgap yaklaşımına göre üretm yaptıklarını belrtmşlerdr. Üretclern domates üretmndek blg kaynakları arasında %86.33 le laç bay temel kaynaktır. Araştırma bölgesnde son yıllarda uygulama alanı bulmaya başlayan özel danışmanlık sstemnn henüz yaygınlık kazanmadığı ve üretclern sadece %8.98 nn danışmanlık hzmet aldığı belrlenmştr. Domates üretmnde ncelenen şletmelern %54.49 u ekonomk, %45.5 teknk sorunlarla karşılaştıklarını belrtmşlerdr. Araştırma sonuçlarına göre üretclern %69.3 s ürünlern pazarladıkları hal sstemnn şleyşnden memnun olmadıklarını belrtmşlerdr. Çft ekm domates üretm yapan şletmelerde dekara toplam domates üretm değer 5,00.47 TL olup, güzlük üretm değer toplam değern %5.8 ne, yazlık domates üretm değer toplam değern %48. sne karşılık gelmektedr. Tek ekm domates üretm yapan şletmelerde dekar başına ortalama domates üretm değer,04.7 TL dr. Üretm dönemler ayrı ayrı değerlendrldğnde 56 şletme başına dekara üretm değer ortalama 9,3.80 TL olarak bulunmuştur. Đşletmeler ortalamasında üretm masrafı 7,398.0 TL da - dır. Bu değern %48.7 s değşken, %5.83 ü sabt masraflardır. Kışlık, güzlük ve yazlık domates üretm yapan şletmelerde dekara üretm masrafları sırasıyla 9,06.98 TL, 6, TL ve 6,68.4 TL olarak hesaplanmıştır. Cam serada domates üretm 38 Tarım Blmler Dergs Journal of Agrcultural Scences 7 (0) 34-4

6 Antalya İde Serada Domates Üretmnn Kâr Etknlğ Analz, Özkan et al verlernn elde edldğ 93 şletmenn ortalamasına bakıldığında değşken masrafların, toplam masrafların %46.9 unu oluşturduğu (3,656.7 TL) buna karşın sabt masrafların %53.7 (4,43.58 TL) olduğu görülmektedr. Plastk serada üretlen domatesn dekara ortalama malyetlernn %49.36 sı (3,50.9 TL) değşken, %50.64 ü se (3,60.53 TL) sabt masraflardan oluşmaktadır. Đşletmeler ortalaması olarak brm alana (dekar) net kâr ve brüt kâr sırasıyla, TL ve 5, TL dr. Çft ekm domates üretmnde brüt kâr 8, TL le tek ekme (7, TL) göre daha yüksektr. Sera tplerne göre değerlendrldğnde se cam seralarda en yüksek brüt kâr (9, TL) ve net kâr (4,44.80 TL) kışlık üretmden, plastk seralarda en yüksek brüt (4, TL) ve net kâr (,66.36 TL) yazlık üretmden elde edlmştr. Cam sera le plastk seranın brüt ve net kârlılığı hesaplandığında se cam seranın plastk seradan daha kârlı olduğu ortaya çıkmıştır. Cam seralarda kışlık, güzlük ve yazlık üretm yapan şletmelerde dekara toplam gelr sırasıyla 4,73.65 TL, 8,78.6 TL ve 9,4.49 TL dr. Đncelenen şletmelerde üretcler cam serada kışlık domates ekmnden klogram başına 0.3 TL le güzlük (0.08 TL) ve yazlık (0. TL) domates ekmnden daha fazla kâr elde etmektedr. Üretcler plastk serada se kışlık ekmnden klogram başına 0.4 TL le güzlük (0. TL) ve yazlık (0. TL) ekmden daha fazla kâr elde etmektedr. Her üç üretm dönem çn fonksyon kalıbı seçmnde LR (Olablrllk Oranı) test kullanılmış olup % önem düzeynde (P=0.0) ver setnn Cobb-Douglas fonksyon kalıbına uygun olduğunu öngören sıfır hpotez reddedlmştr. Ver setne uygun fonksyon kalıbının translog olduğunu belrten alternatf hpoteze uygun olarak tahmn edlen modellern tahmn sonuçları Çzelge 3 te verlmştr. Model tahmn sonuçlarına göre, her üç üretm dönem çn hesaplanan λ değerler % önem sevyesnde öneml bulunmuş olup etknszlğ fade eden hata termnn (u), rassal hata termne (v) baskın olduğunu göstermektedr. Güzlük, yazlık ve kışlık domates üretm yapan şletmelern elde ettkler kârların ulaşablecekler maksmum kârdan daha düşük olmasının neden, şletme dışındak tesadüf faktörlerden değl, şletmeler arasındak uygulama farklılığından kaynaklandığını göstermektedr. Güzlük ekm yapan tüm şletmeler çn ortalama kâr etknszlk değer 0.6 olup bu değern 0.04 le 0.58 arasında değştğ hesaplanmıştır. Bu sonuca göre, teknk ve dağılım etknszlğnden dolayı şletmeler ortalama olarak ulaşablecekler kârdan %5.8 kadar daha az kârla üretm yapmaktadırlar. Ayrıca, kâr etknszlk değerlernn dağılımı ncelendğnde şletmelern %70 nn ortalama kâr etknszlk değernden daha düşük br değere sahp oldukları belrlenmştr. Model tahmn sonuçları kullanılarak etknszlkten dolayı güzlük ekm yapan şletmelerde ortalama dekara kâr kaybının TL olduğu hesaplanmıştır. Mode ktsad olarak değerlendrmede büyük önem arz eden değşkenler açısından model sonuçlarına göre; şçlk, laçlama, gübreleme ve dğer toplam masraflardak artışın kâr üzernde olumlu etk yarattığı belrlenmştr. Đstatstk açıdan, bu değşkenlerden yaızca gübreleme ve dğer toplam masraflar öneml bulunmuştur. Buna göre güzlük ekm yapan şletmelerde, ortalama kâr etknszlğnn %5.8 olduğu dkkate alınırsa üretmde grd masraflarında meydana gelecek artış toplam gelrde daha fazla br artış sağlayarak şletmelern kârlılığında artışa neden olacaktır. Đncelenen dönemde serada yazlık ekm yapan tüm şletmeler çn ortalama kâr etknszlk değer 0. olarak hesaplanmıştır. Bu sonuca göre, yazlık domates üretmnde teknk ve dağılım etknszlğnden dolayı şletmeler ortalama olarak ulaşablecekler kârdan % kadar daha az kârla üretm yapmaktadırlar. Đşletmelern %65 nn ortalama kâr etknszlk değernden daha düşük br değere sahp oldukları belrlenmştr. Ayrıca, etknszlkten dolayı yazlık domates üretm yapan şletmelerde ortalama dekara kâr kaybı 96.3 TL dr. Kışlık ekm yapan şletmeler çn ortalama kâr etknszlk değer 0.7 olarak hesaplanmıştır. Model tahmn sonucuna göre, teknk ve dağılım etknszlğnden dolayı şletmeler ortalama olarak ulaşablecekler kârdan %6.9 kadar daha az kârla üretm yaptıkları sonucuna ulaşılmıştır. Kâr etknszlk değerlernn dağılımı ncelendğnde Tarım Blmler Dergs Journal of Agrcultural Scences 7 (0)

7 Analyss of Proft Effcency for Greenhouse Tomato Producton n Antalya Provnce, Özkan et al Çzelge 3-Güzlük, yazlık ve kışlık ekmde stokastk translog kâr model tahmn sonuçları Table 3-Maxmum lkelhood estmates of the stochastc proft fronter functon for fall, wnter and sprng perods Güzlük Kışlık Yazlık Parametre t-değer P değer Parametre t-değer P değer Parametre t-değer P değer Sabt P P P P Z ½ P P ½ P P ½ P 3 P ½ P 4 P ½ P P ½ P P ½ P P ½ P P ½ P P ½ P 3 P P Z P Z P 3 Z P 4 Z ½ Z Z λ şletmelern %58 nn ortalama kâr etknszlk değernden daha düşük br değere sahp oldukları belrlenmştr. Model tahmn sonuçları kullanılarak etknszlkten dolayı kışlık ekm yapan şletmelerde ortalama dekara kâr kaybının,00. TL olduğu hesaplanmıştır. Đstatstksel olarak bu değşkenlerden yaızca gübreleme ve dğer toplam masraflar öneml bulunmuştur (P 0.0). Đncelenen şletmelerde, ortalama kâr etknszlğnn %6.9 olduğu dkkate alınırsa üretm grds masraflarında meydana gelecek artış toplam gelrde daha fazla br artış sağlayacak, bu artış da şletmelern kârlılık düzeynn yükselmesn sağlayacaktır. Serada güzlük, yazlık ve kışlık domates üretm yapan şletmelerde kâr etknszlğnn nedenlern açıklayan model, Genelleştrlmş En Küçük Kareler Yöntem le tahmn edlmş ve mode tahmn sonuçları Çzelge 4 te verlmştr. Tahmn edlen model parametrelernn öneml br kısmı ktsad beklentye uygundur. Güzlük ekm çn modele dahl edlen değşkenlerden şletme yönetcsnn yaşının ortalama yaşın üzernde olması durumunda kâr etknszlğ azalmaktadır. Dğer br fadeyle, şletme yönetcsnn yaşının artması aynı zamanda seracılık deneymnn de artması şekde yorumlanableceğnden dolayı bu sonuç beklentye uygundur. Benzer şeklde, güzlük ekm yapan şletme yönetcsnn eğtm düzey le kâr etknszlğ arasında yne ters yönlü br lşk bulunmaktadır. Đşletme yönetcsnn almış olduğu formal eğtm arttıkça şletmecnn yenlklere açık olması ve dolayısıyla daha bçl br üretm faalyetnde bulunması nedenyle bu şletmelern kâr etknszlğ daha düşük bulunmuştur. Đşletmenn sahp olduğu seranın teknk özellklern yansıtması açısından ve verm üzernde öneml etkler olan seranın havalandırma alanı modele dahl edlmştr. Tahmn sonuçlarına göre seranın havalandırma alanı arttıkça beklentye uygun olarak etknszlk azalmaktadır. Sera tess aşamasında havalandırma alanlarının teknk koşullara uygun olarak yer verlmes önem arz etmektedr. Bu konuda üretclern yayım faalyetler le bçlendrlmes, şletmelern etknlklernn artmasında katkı sağlayacaktır. 40 Tarım Blmler Dergs Journal of Agrcultural Scences 7 (0) 34-4

8 Antalya İde Serada Domates Üretmnn Kâr Etknlğ Analz, Özkan et al Çzelge 4-Güzlük, yazlık ve kışlık ekmde kâr etknszlğ model tahmn sonuçları Table 4-Results of proft neffcency model for fall,wnter and sprng perods Güzlük Kışlık Yazlık DEĞĐŞKEN Parametre t-değer P değer Parametre t-değer P değer Parametre t-değer P değer Sabt YAŞ EĞĐTĐM SERA TĐPĐ ARI HAVALANDIRMA TOPRAK FIDE Tahmn sonucuna göre şletmecnn toprak analz yaptırması etknszlğ azaltan öneml br faktördür. Đşletmecnn toprak analz yaptırması sonucunda toprağın htyaç duyduğu btk besn elementlernn ve bu elementlern kullanım düzey belrleneceğ çn uygulama üretm üzernde olumlu etkde bulunarak kâr etknlğnn artmasına neden olmaktadır. Model sonuçlarına göre, güzlük ekmde bombus arısı kullanan şletmelern kâr etknszlklernn daha düşük olduğu belrlenmş olmasına karşın bu değşkene at etk statstksel olarak öneml bulunmamıştır. Modelde yer verlen dğer br değşken se şletmenn sahp olduğu sera tpdr. Güzlük ekmde plastk serada üretm yapan şletmelern cam serada üretm yapanlara göre kâr açısından daha etkn olduğu sonucuna ulaşılmış olmasına karşın bu etk de statstksel olarak öneml bulunmamıştır. Đşletmenn aşılı fde kullanmasının teork olarak etknszlğ azaltması beklenrken, model sonuçlarına göre statstksel olarak kâr etknszlğ üzernde etkl olmadığı belrlenmştr. Bunun en öneml neden olarak şletmelerde güzlük ekmde aşılı fde kullanımının yaygın olmamasıdır. Kışlık ekm çn tahmn edlen model sonuçlarına göre modele dahl edlen değşkenlerden şletmecnn toprak analz yaptırmasının beklentyle uyumlu olarak şletmenn kâr etknszlğn azaltıcı yönde etkde bulunduğu belrlenmştr. Đşletmecnn toprak analz yaptırması le toprağın htyaç duyduğu btk besn elementlernn belrlenmes ve söz konusu eksk btk besn elementlernn karşılanması üretm üzernde olumlu etkde bulunarak kâr etknlğnn artmasına neden olmaktadır. Kışlık ekm çn kâr etknszlk modee dahl edlen br dğer değşken se şletme yönetcsnn yaşıdır. Đşletme yönetcs yaşının etks poztf ve statstksel olarak öneml bulunmuş olup; şletme yönetcsnn yaşı arttıkça etknszlğn azaldığını fade etmektedr. Model tahmn sonucunda, kışlık ekm yapan şletmelerde şletme yönetcsnn eğtm düzey le kâr etknszlğ arasında ters yönlü br lşk olduğu belrlenmştr. Kışlık ekm çn kâr etknszlk modee dahl edlen seranın havalandırma alanı le şletmede bombus arısının kullanılıp kullanılmaması statstksel olarak önemsz ve lgl değşkenlern katsayısı poztf olarak tahmn edlmştr. Analz sonuçlarına göre, yazlık ekmde seranın havalandırma alanı le bombus arısı kullanımı şletmenn kâr etknszlğn statstk olarak öneml derecede azaltan değşkenlerdr. Bununla brlkte, şletmecnn eğtm sevyes ve sera tp güz dönem model tahmn sonuçlarıyla benzerlk göstermesne karşın statstksel olarak öneml bulunmamıştır (P 0.05). 4. Sonuçlar Antalya de şletmelern sosyo-ekonomk özelkler dkkate alınarak, olasılıklı kâr sınırı yaklaşımı le şletmelern kâr etknlğ analznn yapıldığı çalışmada model tahmn sonuçları, değşkenlern öneml br kısmının beklent le uyumlu olduğunu ve eknszlk hata termnn rassal hata termnden baskın olduğunu göstermştr. Bu Tarım Blmler Dergs Journal of Agrcultural Scences 7 (0)

9 Analyss of Proft Effcency for Greenhouse Tomato Producton n Antalya Provnce, Özkan et al sonuca göre, şletmelern ulaşablecekler kâr düzeynden daha düşük kâr elde etmesnn temel nedenler şletmelern kaynaklarını etkn br şeklde dağıtmaması ve kullanmaması olarak belrtleblr. Güzlük dönemde üretm yapan şletmelern %65 nn, yazlık dönemde üretm yapan şletmelern %70 nn ve kışlık dönemde %58 nn üretm dönemne göre ortalama kâr etknszlk değernden daha düşük br değere sahp oldukları belrlenmştr. Kâr değernn kâr sınırından farkının en az olduğu üretm dönem olan kışlık dönemde, kaynak dağılım etknlğ ve teknk etknlk sağlanması durumunda elde edlecek kâr kazancı en yüksek, bu farkın en yüksek olduğu güzlük dönemde se en düşüktür. TÜĐK (006).Türkye Đstatstk Yıllığı, T.C. Türkye Đstatstk Kurumu, Ankara Yamane T (00). Temel Örnekleme Yöntemler (Çev: A Esn, C Aydın, MA Bakır & Gürbüzsel E). Lteratür Yayınları, No: 53, Đstanbul Yotopoulos P A& Lau L J (973). A test for relatve economc effcency: some further results. The Amercan Economc Revew 63: 4-3 Teşekkür Bu araştırma, TÜBĐTAK (TOVAG 06 O 06) tarafından desteklenmştr. Kaynaklar Abdula A & Huffman W E (998). An Examnaton of Proft Effcency of Rce Farmers n Northern Ghana. Staff Paper, Swss Federal Insttute of Technology, Department of Agrcultural Economcs, 7 Al M & Fn J C (989). Proft effcency among basmat rce producers n Pakstan Punjab. Amercan Journal of Agrcultural Economcs 7: TKB (005). Tarım ve Köyşler Bakanlığı, Antalya Đl Master Planı TKB (006). Tarım ve Köyşler Bakanlığı Antalya Tarım Đl Müdürlüğü Çalışma Raporları Battese G E & Coell T J (005). A model for techncal neffcency effects n a stochastc fronter producton functon for panel data. Emprcal Economcs 0(): Lau L J& Yotopoulos P A (97). A test for relatve effcency and aplcatons to Indan Agrculture. Amercan Economc Revew 6: Özkan B, Akçaöz H V & Karadenz C F (00). Antalya de serada sebze üretmne yer veren şletmelern ekonomk analz. Bahçe Dergs 30(-): 09-5 Özkan B (003). Antalya de serada tek ve çft ekm domates üretmnn ekonomk analz. Akdenz Ünverstes Blmsel Araştırma Projeler Yönetm Brm, Proje No: , Antalya 4 Tarım Blmler Dergs Journal of Agrcultural Scences 7 (0) 34-4