Enflasyon-Faiz Oranı ve Enflasyon-Döviz Kuru İkilemi: GEG Programı Döneminde Türkiye Gerçeği

Transkript

1 EGE AKADEMİK BAKIŞ / EGE ACADEMIC REVIEW Cil 18 Sayı 1 Ocak 18 SS. 153 / 166 Doi: 1.111/eab Başvuru Tarihi: Kabul Tarihi: Enflasyon-Faiz Oranı ve Enflasyon-Döviz Kuru İkilemi: GEG Programı Döneminde Türkiye Gerçeği (Inflaion - Ineres Rae Exchange Rae Dilemma: Turkish Realiy During The GEG Program) Işıl AKGÜL 1, Selin ÖZDEMIR ÖZET Bu makalede analiz döneminde faiz oranı-enflasyon oranı ile döviz kuru-enflasyon oranı ilişkisi hakkında siyasi söylemler ile Merkez Bankası söylemlerinden hangisinin geçerli olduğunun oraya çıkarılması amaçlanmışır. Analiz dönemi Güçlü Ekonomiye Geçiş Programını kapsayacak şekilde 3 ile 16 yılları arasıdır. Ayrıca analizler, kırılma arihlerine uygun olacak şekilde, al dönem için de yapılmış, enflasyon-faiz oranı ile enflasyondöviz kuru arasındaki nedensellik ilişkisi her dönem incelenmişir. Anılan ilişkilerin analizi, durağan ancak doğrusal olmadığı çeşili eslerle belirlenen değişkenler için Diks-Panchenko doğrusal olmayan nedensellik esleri yardımı ile yapılmışır. Analizler sonucunda her iki söylemin de geçerli olduğu dönemler olduğu gibi, sadece bir söylemin geçerli olduğu dönemlerin olduğu bulgusuna ulaşılmışır. Bulgular, poliika yapıcılara anılan ekonomik değişkenler arasındaki ilişkiyi nasıl ele almaları gerekiği konusunda önemli bilgiler sunmaka ve yol göserici olacak nielikedir. Anahar kelimeler: Enflasyon Oranı, Faiz Oranı, Döviz Kuru, Doğrusal Olmayan Nedensellik, Diks- Panchenko Nedensellik Tesi ABSTRACT This sudy aims o bring ou wheher he Cenral Bank s or poliicians saemens are valid on he relaionships beween boh ineres rae and inflaion rae and exchange rae and inflaion rae. Analyzing period covers he period beween 6 and 13 so as o cover program for Turkey s Transiion o Srong Economy. Furhermore analysis are made for wo sub-periods in concordance wih breakdown daes, and he causaliy beween boh ineres rae and inflaion rae and exchange rae and inflaion rae is examined for each sub periods. The analysis of abovemenioned relaionships for he variables which are deermined saionary bu non-linear is implemened by Diks-Panchenko nonlinear causaliy es. Afer he analysis we find ha here are sub-periods in which boh wo ideas are valid or here are sub-periods only one idea is valid. Findings can be a guide and provide imporan informaion o he policy makers how o deal wih he relaionships beween economic variables. Key Words: Inflaion Rae, Ineres Rae, Exchange Rae, Nonlinear Causaliy, Diks-Panchenko Causaliy Tes. GİRİŞ Türkiye'de, 'li yılların başından iibaren para poliikalarında önemli bir değişim gerçekleşmiş, bu bağlamda fiya isikrarının kalıcı olmasını sağlamak amacı ile Türkiye Cumhuriye Merkez Bankası (TCMB), yılından iibaren örük, 6 yılından iibaren de açık olmak üzere enflasyon hedeflemesi rejimini yürümüşür. Böylece enflasyon beklenilerini düşük seviyelere doğru çekilebilmiş, ancak 1 yılından iibaren TCMB yeni bir poliika bileşeni oluşurarak, para poliikası uygulamalarında fiya isikrarının yanı sıra finansal isikrarı da amaç edinmişir. Bu dönemde Türkiye'de para poliikası uygulamalarındaki değişiklikler, enflasyon ve faiz oranı arasındaki ilişkinin yeniden incelenmesini gerekli hale geirmişir. Ayrıca ekonomi eorisinde enflasyonun faiz oranı ile ilişkisi, üzerinde arışılan ve sıkça araşırılan emel konulardan biri olarak güncelliğini devam eirmekedir. Bu bağlamda faiz arışının enflasyon oranını yükseliği ezini savunanlar olduğu gibi, yüksek enflasyonun faizin yükselmesine yol açığı ezini 1 Prof.Dr., Marmara Üniversiesi İkisa Fakülesi Ekonomeri Bölümü,iakgul@marmara.edu.r Yrd. Doç. Dr., Marmara Üniversiesi, sozdemir@marmara.edu.r 153

2 Işıl AKGÜL, Selin ÖZDEMİR savunanların da var olduğu görülmekedir. Bu gibi konularda arışmalar her zaman olmuş ve genel bir görüş birliği sağlanamadan süre gimekedir. Bunun yanı sıra döviz kuru kaynaklı baskıların doğrudan ekilerin yanında beklenileri de olumsuz yönde ekileyerek enflasyon eğilimini güçlendirdiği gözlenmekedir. Merkez Bankasının hükümee ve kamuoyuna yapığı son açıklamada da, 15 yılı enflasyon hedefinin uurulamamasının emel nedeninin kurlar olduğu belirilmişir. Türkiye gibi küçük ve açık ekonomilerde bekleniler, döviz kurlarındaki değişimlerin enflasyon beklenileri için referans olarak alınmaları nedeniyle kur değişimleri arafından ekilenebilmekedir; başka bir deyiş ile Türkiye'de enflasyon oranının döviz kuruna duyarlılığı yüksekir. Enflasyon ve döviz kurundaki yükseliş ise faiz oranı arışını gerekirebilir. MB nın bu gösergeler ışığında davranmaması durumunda ise kur arışı daha da hızlanabilir (Kara ve Öğünç, 8;5). Bu üç değişken arasındaki ilişki, yılından iibaren Enflasyon hedeflemesi programı uygulamasına geçen Türkiye için sıklıkla gündeme gelmekedir. Tüm bu bilgiler ışığında, bu makalede faiz oranı, enflasyon ve döviz kuru ilişkisi hakkında yapılan siyasi söylemler ve Merkez Bankasının söylemlerinin geçerliliğini oraya çıkaracak analizler yapılmakadır. Giriş bölümünün ardından ikinci bölümde bu konunun neden seçildiği, makalenin varsayımlarından bahsedilmeke, üçüncü bölümde yazın araması yapılarak bulguları özelenmeke ve dördüncü bölümde veri sei anıılmaka, verilerin analizi, durağanlık ve doğrusallık esleri yapılmaka ve kullanılan yönemler hakkında bilgi verilmekedir. Son bölüm, bulguların bir arada ele alındığı ve değerlendirmelerin yapıldığı bölümdür. Bu çalışmanın daha önce yapılan çalışmalardan önemli farkı, doğrusal olmamayı dikkae alarak Diks ve Panchenko nedensellik analizi yapılmasıdır..konunun NEDEN SEÇİLDİĞİ VE OLUŞTURULAN VARSAYIMLAR Yazılı ve sözlü medyada, sıklıkla faiz ve enflasyon arasındaki ilişkiye ai siyasilerin söylemleri ile Merkez Bankası Başkanının dolayısı ile kurumun söylemlerine yer verildiği dönemde dikkai çeken noka, bu iki söylemin birbirinin am ersi şeylere vurgu yapıyor olmasıydı. Bu makalede, analiz döneminde bu ifadelerden hangisinin gerçeği daha çok yansıığına cevap bulmak amaçlanmışır. İlk olarak bu konuya açıklık geirmek amacı ile hem siyasi söylemlerden hem de kurumsal söylemlerden birkaç örnek vermek uygun olacakır. Çünkü çalışmanın hipoezleri, bu söylemlere dayanarak belirlenmişir. Faiz oranı-enflasyon oranı ve döviz kuru-enflasyon oranı ilişkisi ile ilgili siyasilerin söylemleri arasında en dikkai çekenler, Cumhurbaşkanı Sayın R.T. Erdoğan arafından yapılanlar olmuşur: I. Ben enflasyon olayında enflasyon ile faizin ers oranılı değil, doğru oranılı olduğuna inanırım. Yani enflasyon ile faiz arasındaki ilişki sebep-neice ilişkisidir. Faiz sebepir, enflasyon neicedir. Faizi yükselirseniz, enflasyon da yükselir. Düşürürseniz, ikisi beraber düşer" (9.1.14). II. "Yüksek faizi, yüksek enflasyonun sebebi olarak görüyorum. Benim bu nokadaki anlayışım bu. Yani faiz-enflasyon ilişkisinde faiz sebepir, enflasyon ise neicedir. Ve bunlar doğru oranılıdır Sizin faiz poliikanız yanlış. Olayı kura bağlamak bana göre çok daha yanlış" (5.5.14). Bu ve benzeri söylemlere farklı arihlerde yapılan konuşmalarda da raslanmışır. 1 Merkez Bankasının enflasyonla mücadelesinde faiz güçlü bir para poliikası aracıdır. MB, faizleri arırırsak enflasyon düşer, azalırsak enflasyon yükselir şeklinde bir ezden hareke emekedir. Faiz oranı ve enflasyon oranı ilişkisi ile ilgili Merkez Bankası Başkanı ve Kurum Yekililerinin söylemleri arasında en dikkai çekenler: I. MB 14/379 sayılı Para Poliikası Kurulu (PPK) oplanısı sonucunda, faizlerin düşmesi için öncelikle enflasyonun düşmesi ve hükümein yapısal reformları hayaa geçirmesi gerekiği mesajı verilmişir. II. Başçı Cumhurbaşkanı'nın faiz indirime alebine de "Enflasyonu görelim ondan sonra adım aalım" şeklinde cevap verdi (7 Ocak 15). Bu ifadeler de enflasyonun neden (sebep), faizin ise sonuç (neice) olduğunu ima emekedir. Döviz kuru-enflasyon ilişkisi arasında genel kabul gören yaklaşım, döviz kurundaki arışın, enflasyonda yükselme eğilimine yol açacağıdır (döviz kuru sebep, enflasyon sonuç). Enflasyonla döviz kuru arasındaki ilişkiye bakıldığında, genel olarak döviz kurlarında meydana gelen bir değişiklik fiyalara yansımakadır. Özellikle hammadde ve enerji ihalaı yüksek olan ülkelerde, döviz kurundaki yükseliş ihal mal fiyalarını ekileyerek, fiyalar genel düzeyinin yükselmesine sebep olur ve bu yükseliş, döviz kurunun enflasyona geçirgenliği olarak isimlendirilir. Döviz kuru-enflasyon oranı ilişkisi ile ilgili Merkez Bankası Başkanı ve Kurum Yekililerinin 15 yılı söylemleri arasında en dikkai çekenler şöyle özelenebilir: I. "Kur oynaklığının enf- 154

3 Enflasyon-Faiz Oranı ve Enflasyon-Döviz Kuru İkilemi: GEG Programı Döneminde Türkiye Gerçeği lasyona ekisi var ama eskisi kadar yüksek değil. Yılsonu enflasyonuna döviz kurunun ekisi 1 puan olacak. Gereken edbirleri gereken zamanda alırız. Oynaklık geçicidir, ora uzun vadede kredilere ve sermaye akımlarına bakıyoruz. Geçen sene çok ser poliika epkisi verdik şu anda öyle durumda değiliz. Döviz kuru oynaklığı zaman alabilir. Raha olmak gerekiyor, döviz kuru harekeleri olabilir. Kalıcı hasar bırakmıyor bunlar." II. Başçı doğrudan doğruya döviz kuruna epki vermenin doğru olmadığını belirerek "Dolaylı adım aığımızda oynaklığın enflasyona ekisi kalıcı olmaz. TL aşırı değerli diyemeyiz" demişir. Başçı "Döviz saış ihaleleri günlük oynaklığı ekiliyor. TL'deki aşırı zayıflama enflasyon beklenilerini ekilerse ona karşı ılımlı bir poliika epkisi vermek gerekebilir" şeklinde konuşmuşur. Sonuç olarak MB, dönem dönem faiz aracını döviz kurunun arışını engellemek için de kullanmakadır. Bunun dayanağı da, yukarıda da değinildiği gibi Türkiye nin özellikle cari açık veren ülke olarak enflasyona kur geçirgenliğinin yüksek olmasıdır. İlgili lieraürde yapılan çalışmalar sonucunda, zayıf formda ekin piyasa hipoezinin Türkiye için geçerli olduğuna dair elde edilen yaygın bulgular poliika yapıcılarının, önemli bir poliika değişkeni olan, döviz kurları piyasası üzerinde bir ekiye sahip olamayacağını gösermekedir. Ayrıca, Türkiye için yapılmış birçok çalışmada saın alma gücü pariesi yaklaşımının geçersiz olması nedeniyle, Türkiye de reel döviz kurları üzerinde yapılan geçici şokların kalıcı ekileri olabileceği için reel döviz kurlarının uzun dönem değerleri sıkı para poliikası ve genişlemeci para poliikası uygulamalarından kalıcı bir şekilde ekilenebilir. (Gözen vd., 16; ). Siyasilerin, enflasyonun faiz ile doğru oranılı olduğunu, yani enflasyon ile faiz arasındaki ilişkinin neden-sonuç ilişkisi olduğunu (faizin neden, enflasyon sonuç/neice) ifade emelerine dayanarak yüksek enflasyonun olağan şüphelisinin yüksek faiz olduğu nokasından harekele çalışmanın ilk hipoezi: faiz, enflasyonun nedenidir şeklinde oluşurulmuşur. M.B. Eski Başkanının Enflasyon düşünce faiz indirilebilir. Faiz sonuçur; sebepleri ise enflasyon, ekonomik ve siyasi isikrar(sızlık)" ifadesine dayanarak çalışmanın ikinci hipoezi: enflasyon, faizin nedenidir (MB) şeklindedir. Döviz kuru ile ilgili söylemlerden harekele oluşurulan üçüncü hipoez ise döviz kuru, enflasyonun nedenidir (MB); döviz kurunu, enflasyonun nedeni olarak kabul emek doğru değildir şeklinde oluşurulmuşur. 3 Hipoezlerden de anlaşılacağı gibi, çalışmanın amacına ulaşmak için kullanılacak uygun yaklaşım, nedensellik analizidir. 3. YAZIN TARAMASI Faiz oranı ve enflasyon ilişkisinin eorik emelleri Fisher a (193) kadar uzanmaka olup bu değişkenler arasındaki ilişkiyi analiz eden çalışmalar arandığında çok sayıda Fisher Ekisinin geçerliliğinin çeşili yönem ve yaklaşımlardan yararlanılarak sınandığı uygulamalı çalışmanın var olduğu görülmekedir. Bu çalışmanın amacı, Fisher ekisinin varlığı veya yokluğunu araşırmak olmadığından anılan eki ile ilgili eorik bilgi verilmemiş, ancak yazın araması bunlar üzerine yoğunlaşığı için bazı örneklere yer verilmişir. Bunun dışında gelişmiş ve gelişmeke olan ülkelerde, enflasyon ve faiz oranı ilişkisi üzerine yapılan çalışmalarda zaman serileri analiz yönemlerinin yaygın kullanıldığı, büyük çoğunluğunun doğrusallık varsayımı alında birim kök esleri, eşümleşme, Johansen eşümleşme, VEC modeli, ADL model, VAR modelleri ile ilgili olduğu görülmekedir. Johansen eşümleşme esi ve haa düzelme modeli ile Fisher ekisinin varlığına ve değişkenler arasında uzun dönem ilişkisi olduğuna karar veren çalışmalara Booh ve Ciner (1), Yamak ve Abdioğlu (7), Awomuse ve Alimi (1), Agür ve Alay (15); ARDL yaklaşımı ile ekinin varlığına karar veren Şimşek ve Kadılar (6); Engle ve Granger ile Parçalı eşümleşme esi ile Fisher ekinin var olduğuna karar veren Turgulu (4), sınır esi ile Mercan (13) örnek olarak verilebilir. Bunlardan farklı olarak Asgharpur vd. (7), kırk müslüman ülkede uzun dönemde faiz oranı ve enflasyon ilişkisini araşırdığı çalışmada panel veri analizi yönemi kullanılmış olup, -5 dönemi için üm ülkelerde faiz oranı değişkeninden enflasyon oranı değişkenine doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisinin varlığına işare emişir. Doğrusal nedensellik analizinin yapıldığı çalışmalara ise Gül ve Ekinci (6), Yamak ve Tanrıöver (7), Akıncı ve Yılmaz (16) ve Doğan, Eroğlu ve Değer (16) örnek verilebilir. Gül ve Ekinci (6), Yamak ve Tanrıöver (7) ile Akıncı ve Yılmaz (16), Granger nedensellik analizi sonucunda faiz oranından enflasyona ek yönlü nedenselliğin var olduğu bulgusuna ulaşırken Doğan, Eroğlu ve Değer (16), enflasyondan faiz oranına doğru bir nedensellik ilişkisi bulgusuna ulaşmışlardır. Daha az sayıda çalışmada enflasyon-faiz oranı ilişkisinin, doğrusal olmaması ile ilgilenilmişir. Ancak doğrusal olmamayı dikkae alan çalışmalarda genel olarak modelleme yapıldığı veya doğrusal olmayan eşümleşme üzerine yoğunlaşıldığı görülmekedir. Faiz oranı ve enflasyon arasında doğrusal olmayan ilişkiye aıf yapan çalışmalara Weidmann(1997), Million(4), Maki (5), Kouas ve Lamarche (6), 155

4 Işıl AKGÜL, Selin ÖZDEMİR Lanne(6), Chirisopoulos ve Leon-Ledesma(7), Baya (1) ve Teker, Aykaç Alp ve Ken (1) örnek verilebilir. Bunlardan Lanne(6), doğrusal olmayan birim kök esi ve eşümleşme analizi yaparken Million(4)-STAR; Chirisopoulos ve Leon-Ledesma(7)-LSTR; Kouas ve Lamarche (6)-SETAR; eşik eşümleşme yapanlar ise Weidmann(1997); Baya(1) ile Teker, Aykaç Alp ve Ken (1) TAR birim kök esi ve T-VEC modeli olacak şekilde doğrusal olmayan modeller üzerine yoğunlaşılmışlardır. Yukarıda da görüldüğü üzere, genel olarak emel alınan değişkenlere ai analizler doğrusallık varsayımı ile yapılmışır, ancak faiz oranı ve enflasyon oranı gibi değişkenler, çeşili nedenlerle doğrusal olmayan davranış sergilerler. Örneğin Chrisopoulos ve Leon- Ledesma(7), enflasyon hedeflemesi ve merkez bankalarının deflasyon yaklaşımını (oporunisik davranışı) doğrusal olmamanın bir nedeni / kaynağı olarak göserirler. Yazında bu konu kapsamında doğrusal olmayan nedensellik ile ilgili çalışmaya raslanmamışır. Döviz kuru enflasyon ilişkisini analiz eden çalışmalar arandığında da büyük bir kısmının eşümleşme, VAR gibi doğrusallık varsayımı ile yapılan analizler üzerine yoğunlaşığı görülmekedir. Eşümleşme analizi yapan birçok çalışmada Granger nedenselliği ikinci analiz olarak sıkça yer almakadır. Bunlara sadece eşümleşme analizi yapan ve aralarında uzun dönem ilişkisi olduğu bulgusuna ulaşan Işık, Acar ve Işık (4) ile VAR analizi yapan Leigh ve Rossi (), Peker ve Görmüş (8) ve Ergin (15) örnek verilebilir. Bulguları, döviz kurundaki değişmelerin enflasyona ekisinin olduğu şeklinde özelenebilir. Çok sayıda doğrusal nedensellik analizi yapan çalışma söz konusudur. Bu çalışmaların analiz dönemleri, frekansları farklı olduğu gibi bulguları da farklılıklar gösermekedir. Çeşili dönemler ve farklı ülkeler için yapılan Granger nedenselliği analizleri sonucunda çif yönlü nedensellik bulgusuna ulaşanlara Koldhy ve Sohrabian (199) (Almanya ve Japonya için), Alınay (1996), Nourzad (1997), Tarı (1997), Siregar (1999) (al dönemler için), Maswana (6) ve Güven ve Uysal(13); döviz kurundan enflasyona ek yönlü nedensellik bulgusuna ulaşanlara Kholdy ve Sohrabian (199) (Kanada için), Manning ve Andrianacos (1993), Fisunoğlu ve Çabuk (1998), Koch, Rosensweig ve Wi (1998), Mihaljek ve Klau (1), Koç ve Abasız (), Telaar ve Telaar (3), Gül ve Ekinci(6) ve Yanar (8); enflasyondan (fiya değişmeleri) döviz kuruna ek yönlü nedensellik bulgusuna ulaşanlara ise Manning ve Andrianacos (1993), Rienberg (1993), Rahman, Musafa ve Bailey (1996), Terzi ve Zengin(1996), Kim (1998), Siregar (1999) (üm dönem için) örnek olarak verilebilir. Agayev(11) ise Azerbaycan için yapığı analizler sonrasında bu iki değişken arasında eşümleşmenin ve nedenselliğin olmadığı bulgusuna ulaşmışır. Yapılan yazın aramasında enflasyon ile döviz kuru arasında doğrusal olmayan nedensellik analizinin yapıldığı bir çalışmaya raslanmamışır. 4. UYGULAMA Bu bölümde analiz edilecek veriler anıılarak durağanlık ve doğrusallık esleri yapılmaka, esler ve yönemler hakkında kısa bilgiler verilmeke ve nedensellik analizleri yapılarak bulgular değerlendirilmekedir Veri Sei ve Verilerin Analizi Analiz dönemi, 3 güçlü ekonomiye geçiş programı ile başlayan ve 16 Mar sonuna kadar olan zaman dönemini (3:1-16:3) kapsamakadır. Analiz edilecek değişkenler ise TÜFE, ÜFE ve Özel kapsamlı TÜFE enflasyonu [ENF(üfe), ENF(üfe) ve EN- F(öüfe)], Amerikan Doları (DK) ve BİST Bankalararası Para Piyasasındaki Gecelik Repo Faiz Oranıdır(FAIZ). Tüm değişkenlerin zaman serisi grafiklerinde varyansda durağan olmama görülmüş ve ümüne logarimik dönüşüm yapılmışır. Döviz kuru olarak Amerikan Doları saış fiyaı alınmış ve logarimik dönüşüm ile LDK serisi elde edilmişir. Döviz kuru için analizler üm dönemin yanı sıra yapısal kırılma analizi sonucu 8:1 un kırılma dönemi olduğu belirlenmiş ve bu arihe karşı gelen ve üm dünyayı ekileyen finansal krizin, nedensellik ilişkisinin yönünü ve ekisini değişirip değişirmediğini görebilmek için 3:1-8:1 (kırılma öncesi) ve 8:11-16:3 (kırılma sonrası) olmak üzere iki al dönem için de yapılmışır. Faiz oranı serisi olarak BİST Bankalararası Para Piyasasındaki Gecelik Repo Faiz Oranı alınmış, logarimik dönüşüm ile LFAIZ serisi elde edilmişir. BIST Repo piyasaları, TCMB nin poliika faizi, likidie yöneimi ve diğer poliika araçlarının ekilediği en derin para piyasası olması sebebiyle önem arz emeke olup Türkiye de kısa vadeli piyasa faizlerini en iyi emsil eden piyasalardan biri olarak kabul edilmekedir. Faiz oranı için yapılan kırılma analizleri sonucu 11:1 un kırılma dönemi olduğu belirlenmiş ve analizler üm dönemin yanı sıra 3:1-11:1(kırılma öncesi) ve 11:11-16:3(kırılma sonrası) al dönemleri için de yapılmışır. Enflasyon oranları olarak TÜFE, ÜFE ve Özel kapsamlı TÜFE (enerji hariç) enflasyonu olmak 156

5 Enflasyon-Faiz Oranı ve Enflasyon-Döviz Kuru İkilemi: GEG Programı Döneminde Türkiye Gerçeği üzere üç enflasyon hesaplanmış ve analizler üçü içinde yapılmışır. L, logarimik dönüşümü gösermek üzere örneğin Tüfe enflasyonu Enf(üfe) =LTUFE -L- TUFE -1 olarak hesaplanmışır. ÖTUFE, özel kapsamlı TÜFE gösergeleri: ÖKTG, TÜFE'den bazı al kalemlerin çıkarılması yoluyla ulaşılan endeksdir, başka bir deyişle gıda ve enerji gibi fiyaları oynak malları dışarıda bırakan enflasyon ölçümüdür. Bir anlamda çekirdek enflasyon, kısa vadeli arz ve alep koşullarından daha az ekilendiği ve merkez bankalarının para poliikaları yoluyla konrol edebileceği fiyaları göserdiği için bazı ekonomisler arafından gerçek enflasyon olarak değerlendirilir. 4.. Ekonomerik Yönemler Bu bölümde ilk olarak Dickey ve Fuller(1979): DF(1979), Enders ve Granger(1998): EG, Kapeanios, Shin ve Snell(3): KSS ve Sollis(4): Sollis4 durağanlık/birim kök esleri ile Brock, Decher ve Scheinkman(1987): BDS doğrusallık esinden kısaca bahsedilerek uygulama yapılmaka, ardından bulgulardan harekele Dicks ve Panchenko doğrusal olmayan nedensellik esi uygulanmakadır Birim kök esleri DF(1979) Tesi Dickey ve Fuller(1979) esi, doğrusal olan serilerin birim köke sahip olup olmadığını belirlemede kullanılan bir es olup seride kırılma veya yapısal değişme olması, serilerin doğrusal olmaması ve/ veya asimerinin olması durumunda esin gücünün ve sonuçlarının güvenilirliğin azaldığı bilinmekedir. DF esinin doğrusal olmama/asimerik ayarlamalar için uygun olmadığı çeşili çalışmalarla göserilmişir. Bunlardan biri de Enders ve Granger (1998) çalışmasıdır. Bu makalede DF dışında kullanılan diğer esler, EG, KSS ve Sollis4 esleri, doğrusal olmayan serilerin durağan olup olmadığını belirlemede kullanılan, doğrusal olmama ve asimerik ayarlama özelliklerini oraya çıkarmada yararlı olan, birim kök durağan olmama ile doğrusal olmayan ama durağan serileri ayır eden eslerdir. EG Tesi Enders ve Granger(1998), alernaif hipoez alında asimerik ayarlamaya izin veren bir yeni birim kök esi gelişirmiş ve asimerik ayarlamaların dinamiklerini belirlemek için, eşik doğrusal olmayan modelleri kullanmışlardır. Eşik ooregresif (hreshold auoregressive): TAR ve M-TAR (momenum TAR) model yapısında gelişirilen birim kök esinin alernaif hipoezi, sabi oralamaya veya deerminisik doğrusal rende doğru durağan asimerik ayarlama olarak ifade edilir. Tes isaisikleri üç aşamalı bir süreçle hesaplanır: a)zaman serisinin deerminisik bir rende sahip olup olmadığını belirlemek amacıyla görsel olarak incelenmesi. b) zaman serisi y nin ilgili deerminisik kısım üzerine EKK yönemiyle regresyonun yapılması ve bu regresyondan elde edilen arıkların, ˆ υ, kaydedilmesi ve ardından TAR modelinden yararlanarak es denklemlerinin oluşurulması: İlk olarak ˆ υ ˆ ˆ = Iρυ (1 I) ρυ 1 + η es denklemi oluşurulurken arıklarda ookorelasyon olması durumunda k ˆ υ ˆ ˆ ˆ = Iρυ (1 I) ρυ 1 + φ i 1 i υ i+ η = es denklemi oluşurulur. Burada ˆ υ 1 ise I = 1 ; ˆ υ 1 < ise I = değerlerini almakadır. k değeri, η nin saf haa erimi (whie noise) olmasını sağlayacak uzunluka seçilir. Tes hipoezleri Ho : ρ1 = ρ = hipoezi (birim kök süreci) için F -isaisiği veya Ho : ρ 1 = veya Ho : ρ = hipoezleri için en anlamlı -isaisiği ( max ) olacak şekilde oluşurulur. c) arıklar η için konrol amaçlı eslerin uygulanması. Tesin kriik değerleri, Mone Carlo benzeşimi kullanarak hesaplanmışır. KSS esi Kapeanios, Shin ve Snell( 3), durağan olmayan doğrusal süreci durağan ancak doğrusal olmayan süreçen ayırmayı sağlayacak bir yaklaşım önermişir. KSS, y = γ y 1[1 exp( θy 1)] + ε ( θ ) şeklinde ESTAR anımlamasından yararlanır. y rendden arındırılmış zaman serisi, γ bilinmeyen paramere ve ε, ε iid...(, σ ) dir. Tese doğrusal olmayan ayarlama için [1 exp( θ y 1)] üssel geçiş fonksiyonu (exponenial ransiion funcion) uyarlanmışır. Tes hipoezleri H : θ = ve : H a θ > olarak ifade edilir. H hipoezi alında y, doğrusal birim kök süreci izlerken Ha hipoez alında bir doğrusal olmayan durağan ESTAR süreci izler. H direk 3 es edilemeyeceği için y = δy 1 + ε yardımcı regresyon denklemi elde edilir. Serisel korelasyon varsa denklem genişleilir. Tes hipoezleri H : δ = ve H : a δ <, es isaisiği ˆ δ NL = se..( ˆ dir. H δ ) hipoezi, bir doğrusal sürecini; H a hipoezi bir doğrusal olmayan ama global olarak durağan süreci gösermekedir. NL, asimpoik sandar normal dağılıma sahip değildir, asimpoik kriik değerler benzeşimlerle elde edilir. 157

6 Işıl AKGÜL, Selin ÖZDEMİR Sollis4 Tesi Sollis(4) birim kök esi, Enders ve Granger(1998):EG ve Leybourne, Newbold ve Vougas(1998):LNV eslerindeki benzerliken hareke ederek, her ikisinde de deerminisik kısımların birim kök esinden önce ayrışırılması işlemi nedeniyle, bir arada kullanılabileceğini belirerek asarlanmışır. Sollis4 birim kök esinde, EG esi, doğrusal olmayan bir çekiciyi içerecek şekilde genişleilmiş ve erafında durağan asimerik ayarlama oluşabilen deerminisik doğrusal rendler arasında yumuşak geçiş içeren bir alernaif hipoezi içerecek şekilde LNV esi ile birleşirilmiş ve TAR yerine yumuşak geçişli TAR:ST-TAR modeli emel alınmışır. Tesin hareke nokası LNV nin Model A,B,C diye adlandırılan üç lojisik yumuşak geçişli regresyon: STR modelleridir: Model A: y = α1 + α S ( γτ, ) + v Model B: y = α1 + β1 + α S ( γτ, ) + v Model C: = α1 + β1 + α S( γτ, ) + β S( γτ, ) + υ iid...(, σ ) ve S( γ, τ ), 1 S( γ, τ) = [1 + exp{ γ ( τt)}], γ > olacak şekilde anımlanan T örnek büyüklüğüne dayanan lojisik yumuşak geçiş fonksiyonudur. Bu modellere ai denklemlerden arıklar, ˆ υ, elde edilir ve ˆ υ için aşağıdaki TAR ipi es denklemi oluşurulur. k ˆ υ ˆ ˆ ˆ = Iρυ (1 I) ρυ 1 + φ i 1 i υ i+ η =.Burada υ 1 > için I = 1 ve υ 1 için I = değerlerini alan bir göserge fonksiyonu, η sıfır oralamalı durağan süreçir. Tes hipoezleri ve es isaisikleri F ve -isaisikleridir. Tes kriik değerleri Mone Carlo benzeşimleri ile hesaplanmışır. y nin deerminisik kısmının belirlenmesinde, hangi model olacağı önemli değildir, ρ1 = ρ = olduğunda υ dolayısı ile y bir birim köke sahip olur. ρ1 = ρ < olması durumunda y simerik uyarlamalı bir durağan ST-TAR süreci, veya ρ 1 <, ρ < ve ρ1 ρ olması durumunda y, asimerik uyarlamalı bir durağan ST-TAR sürecidir. y nin bir birim kökü olup olmadığını belirlemek için ρ1 = ρ = esi için F-isaisiği ve/veya ρ 1 = ve ρ = esinden elde edilen -isaisiklerinin en anlamlısı (-max) kullanılır. Model A için F ve isaisikleri F α, s α ; Model B için F α ( β ), s α ( β ) ve Model C için F αβ, s αβ olarak isimlendirilir BDS Doğrusallık esi (Doğrusal Olmayan Bağımlılık Tesi) Nedensellik analizine başlamadan önce, durağan oldukları belirlenen serilerin doğrusal olup olmadığının belirlenmesi gerekmekedir. Bulgulara göre, doğrusal Granger nedensellik esi veya doğrusal olmayan Granger nedensellik esi uygulanacakır. Bu nedenle serilerde doğrusal olmamanın varlığının doğrulanması, büyük önem aşımakadır. Brock, Decher ve Scheinkman (1987) arafından anıılan, daha sonra Brock, Hsieh ve LeBaron (1991) arafından gelişirilen BDS esi, zaman serisinin cari ve geçmiş değerleri arasındaki ookorelasyonu inceleyen bir doğrusal olmama esidir (Koç ve Beşer (6)). Korelasyon enegraline bağlı olarak hesaplanır ve paramerik olmayan bir esir. BDS es isaisiği formülü ile hesaplanır. Çif araflı bir es olup es isaisiğinin kriik değerden (α=.5 için kirik değer = ±1.96) büyük veya küçük olması durumunda H sıfır hipoezi rededilir. Burada korelasyon inegrali C ε,m, ε Euclid uzaklığı, Ii, j; ε,, bir göserge fonksiyonu olmak üzere dir. Varyans V ε,m, için ; dir. BDS esi, zaman serilerinde doğrusal olmayan serisel bağımlılığı oraya çıkaran bir esir. Zaman serilerinden doğrusal yapıyı oradan kaldırmak için uygun bir doğrusal model uydurarak rendden arındırma veya ilk farkının alınmasının ardından uygulanır. Ara kalan kalınıların iid olduğunu ifade eden H hipoezinin red edilmesi, zaman serisinin ara kalan yapısının bir saklı doğrusal olmamayı içermesi ile aynı anlama gelir. Bu makalede doğrusallığın sınanması BDS esi ile yapılmış, üm analiz dönemi ile kırılma öncesi ve kırılma sonrası dönem için ayrı ayrı BDS esi uygulanmışır. Tes sonucu üm serilerin doğrusal olmadıkları belirlenmişir Diks ve Panchenko Doğrusal olmayan nedensellik esi Durağan ancak doğrusal olmadıkları belirlenen seriler için doğrusal olmayan nedensellik esi uygun olacağı için bu çalışmada Diks ve Panchenko (Diks ve Panchenko, 6) esi uygulanmışır. Doğrusallığın olmaması durumunda sandar Granger nedensellik es yaklaşımı, seriler arasındaki doğrusal olmayan nedensellik ilişkisinin varlığını oraya çıkarmak için uygun değildir. Çünkü doğrusal Granger nedensellik analizi değişkenler arasındaki doğrusal olmayan nedensel ilişkileri dikkae almaz. Bu konu ile ilgili 158

7 Enflasyon-Faiz Oranı ve Enflasyon-Döviz Kuru İkilemi: GEG Programı Döneminde Türkiye Gerçeği olarak Baek ve Brock(199), Mone Carlo denemeleri ile doğrusal olmamanın varlığı durumunda doğrusal olmama yaklaşımlarının öngörü başarılarının doğrusal modellerden daha başarılı olduğunu oraya koymuşlardır. Baek ve Brock (199), bu esin gücünün, bir doğrusal yapı içinde oluşurulduğunda bir doğrusal olmama alernaifine karşı daha düşük olduğuna işare emişlerdir. Bu kapsamda yeni bir es anımışladır. Ancak paramerik olmayan Baek ve Brock(199) esi, kaı varsayımları nedeni ile yaygın uygulanmamışır. Doğrusal olmayan Granger nedenselliğinin yokluğunu ifade eden H hipoezi, ilk olarak Hiemsra ve Jones (1994), daha sonra da Diks ve Panchenko(6):DP(6) arafından anıılan paramerik olmayan bir es ile sınanmışır. DP(6), Hiemsra ve Jones(1994) esinin bir sapma nedeni ile uarsız olduğunu ve es isaisiğinde küçük band genişliği seçimi ile oradan kaldırılamayacağını iddia ederek yeni bir es anımışlardır, bu es H hipoezinin sıklıkla reddedilmesi riskini ve sapmayı azalan bir esir. HJ esi, örnek hacmi arığında H hipoezini daha sıklıkla reddeder. DP arafından gelişirilen doğrusal olmayan nedensellik esi, bu sakıncanın üsesinden gelmişir. Doğrusal olmayan nedenselliğin varlığı da iki değişken arasındaki dinamik ilişkinin doğrusal olmadığı şeklinde yorumlanabilir. Diks ve Panchenko (6) nedensellik esi, paramerik olmayan doğrusal olmayan nedensellik esi olup doğrusal olmayan nedenselliği es emek için, ilk olarak doğrusal bağımlılığın oradan kaldırılması gereklidir. Diks ve Panchenko (6) doğrusal olmayan nedensellik analizinde doğrusal bağımlılığı (linear dependence) oradan kaldırmak için önce VAR modelinin ahmin edilmesini ve doğrusal olmayan nedensellik analizinin VAR modelinin arıklarına uygulanmasını önermişlerdir. Böylece VAR filrelenmiş arıkları, orijinal verinin doğrusal olmayan yapısını çıkarmak için kullanılır. Tes isaisiği, birleşik olasılık yoğunluk fonksiyonlarını gösermek üzere dir. Diks-Panchenko, için es isaisiğinin dağılımda Normale yakınsadığını gösermişir. D dağılımda yakınsamayı gösermeke olup S n, asimpoik varyans T n (.) nin ahmincisidir. Filreleme süreci, doğrusal VAR modelinin doğru seçilmesine dayandığı için VAR modeli anımlamasında arıkların iid Normal dağılması ile ilgili varsayımın, sağlanması nokasında dikkali olunmalıdır. Bu makalenin uygulama kısmında değişkenler arasındaki nedensellik ilişkisinin varlığını veya yokluğunu oraya koymak için VAR modeli, ve olacak şekilde oluşurulmuş ve arıklarına paramerik olmayan Diks ve Panchenko (6) esi uygulanmışır Bulgular ve Değerlendirme Serilerin durağanlığının es edilmesinde kullanılan es isaisiklerinin 3-16 dönemi için sonuçları Tablo 1 de verilmişir. Diğer al dönemlerde de yapılan eslerle durağanlıkların sağlandığı görülmüşür. Durağanlık eslerinin sonuçlarına göre, LFAIZ ve LDK serilerinde (üm eslerde) birim kökün varlığını ifade eden H hipoezinin red edilmemiş olduğu görülmekedir. Bunun üzerine farkı alınan serilere (DLFAIZ ve DLDK) aynı esler uygulanmış ve bu seriler için H hipoezi reddedilmişir. Bu da fark serilerinin durağan olduğunu gösermekedir. ENF(üfe), ENF(üfe) ve ENF(oüfe) değişkenleri için EG-F ve KSS esleri sonucunda %5 düzeyinde durağan oldukları, ancak Sollis4 esine göre ENF(üfe), ENF(üfe) değişkenleri %5 düzeyinde durağan iken ENF(öüfe) değişkeninin %1 düzeyinde durağan olduğu belirlenmişir. Tablo 1: Seriler için Durağanlık Sınaması Sonuçları (3:1-16:3) ADF (-.89)/(-.56) EG-F (3.79)/(4.67) KSS (-.93)/(-.66) Sollis 4- (-3.417)/(-3.169) LFAIZ LDK ENF(üfe) -8, ,84 ENF(üfe) -6, ,64 ENF(oüfe) -7, ,13** DLFAIZ DLDK

8 Işıl AKGÜL, Selin ÖZDEMİR Ardından durağan serilerin doğrusal olup olmadıkları BDS esi yardımı ile belirlenmiş ve Tablo da sadece 3 farklı dönem için de serilerin bağımsız ve özdeş (i.i.d) olduğunu ifade eden sıfır hipoezinin %5 anlamlılık düzeyinde reddedildiği değerler verilmişir. Yukarıda da değinildiği gibi, faiz ve döviz kurundaki kırılmalara bağlı olarak es sonuçlar FAIZ için 3:1-11:1 (kırılma öncesi) ve 11:11-16:3 (kırılma sonrası); DK için 3:1-8:1 (kırılma öncesi) ve 8:11-16:3 (kırılma sonrası) olacak şekilde al dönemler için yapılmış ve aşağıda ablolanmışır. Bu bulgular, serilerde üm analiz döneminde, kırılma öncesi ve kırılma sonrası dönemlerde doğrusal olmayan yapının varlığını oraya koymakadır. Serilerin durağan ancak doğrusal olmadıkları belirlendiken sonra Diks ve Panchenko esi doğrusal olmayan nedensellik esi yapılmışır. ENF(öüfe) serisi hariç diğer serilerin kurosis değerlerinin yüksek olması 4 (lepokurik), Diks ve Panchenko (6) da vurgulandığı üzere, veri seinde değişen varyans yapısının varlığını ima emeke ve doğrusal olmayan nedensellik esinin kullanılmasını deseklemekedir. Yukarıda da değinildiği üzere, bu es yaklaşımında ilk olarak doğrusal bağımlılığı oradan kaldırmak gerekmekedir. Bunun için Diks ve Panchenko (6) önerdiği gibi, VAR modelleri ahmin edimiş ve doğrusal olmayan nedensellik analizi VAR modelinin arıklarına uygulanmışır. Böylece, VAR filrelenmiş arıkları, orijinal verinin doğrusal olmayan yapısını çıkarmak için kullanılmışır. Uygulamada yapılan filrelemede, iki değişkenli VAR modelinden yararlanılmışır. FAIZ ve DK nun ayrı olarak enflasyonla ilişkilerinin analiz edildiği VAR modellerinde, arıklarında normalliği sağlamak amacı ile çeşili kukla değişkenler eklenmişir. Çünkü DP esinin uygulanabilir olması için ahmin edilen VAR modeli arıklarının normal dağılması, sıfır oralama ve sabi varyansa sahip olması gerekmekedir. Bunun üzerine oluşurulan VAR modellerinin geçerliliği sınanmış ve arıkların normal dağıldığı, sıfır oralama ve sabi varyansa sahip olduğu (N.i.i.d) görülmüş, bunun üzerine arıklarla Diks ve Panchenko doğrusal olmayan nedensellik esi uygulanmışır. Tablo 3 e LR es sonuçlarına göre VAR modelleri için uygun gecikme uzunlukları verilmişir. Tablo : FAİZ, DK, ENF(UFE), ENF(TUFE) VE ENF(OTUFE) için BDS Tesi Sonuçları FAIZ-ENFLASYON için 3:1-16:3 DLFAIZ ENF(UFE) ENF(TUFE) ENF(OTUFE) ε/σ (**) 3 1, :1-11:1 DLFAIZ ENF(UFE) ENF(TUFE) ENF(OTUFE) ε/σ (**) 3 3, :11-16:3 ε/σ (**) DLFAIZ ENF(UFE) ENF(TUFE) ENF(OTUFE), DÖVİZ KURU ENF için 3:1-16:3 ε/σ (**) DLDK ENF(UFE) ENF(TUFE) ENF(OTUFE), :1-8:1 ε/σ (**) DLDK ENF(UFE) ENF(TUFE) ENF(OTUFE), :11-16:3 ε/σ (**) 3 3,

9 Enflasyon-Faiz Oranı ve Enflasyon-Döviz Kuru İkilemi: GEG Programı Döneminde Türkiye Gerçeği Tablo 3: Oluşurulan VAR Modellerinin Gecikme Uzunlukları Değişkenler LR Gecikme Uzunluğu DLFAIZ - ENF(üfe) DLFAIZ ENF(üfe) 3.33 DLFAIZ ENF(öüfe) DLDK - ENF(üfe) 9.18 DLDK ENF(üfe) DLDK ENF(öüfe) DP esi, band genişliği ε=1,5 için ve Lx=Ly=1,,3,4,5 olacak şekilde farklı gecikmeler için uygulanmışır. VAR modelinin arıklarına uygulanan doğrusal olmayan nedensellik analizi sonuçları, 3-16, 3-8/3-11 ve 8-16/11-16 dönemleri için ayrı ayrı ve sadece isaisiksel anlamlı olan ilişkiler için Tablo 4 de verilmişir. Tablo 4: Diks ve Panchenko (6) Doğrusal Olmayan Nedensellik Tesi Sonuçları(*) ε=1.5 (1) 3:1-16:3 Gecikme/-is/ p-değeri 3:1-16:3 Gecikme/-is/ p-değeri DLFAIZ ENF(üfe) DLDK ENF(üfe) (.4)* (.1)* ENF(üfe) DLFAIZ 1 DLDK ENF(üfe) (.3)* (.1) 3:1-11:1 1 DLDK ENF(öüfe) 1 DLFAIZ ENF(üfe) (.5)* (.1)* DLFAIZ ENF(üfe) / 3 3:1-8: / 3.64 DLDK ENF(öüfe) 1 (.1)/(.1) 3.71 DLFAIZ ENF(öüfe) 1 (.)* :11-16:3 (.1)* DLDK ENF(üfe) 4 ENF(üfe) DLFAIZ (.1)* (.3)* DLDK ENF(üfe) 3 ENF(öüfe) DLFAIZ (.1)* (.3)* DLDK ENF(öüfe) 1 11:1-16: (.)* (*) Sadece isaisiksel anlamlı olan gecikmeler, -isaisiği ve p-değerleri ablolanmışır. (1) ε nin değerleri, DP arafından ablolaşırılmış ve N= için ε=1,5 olarak verilmişir (Diks ve Panchenko, 6: Tablo 1, 1658). Bu abloda verilmiş olan değerler, örneğin H hipoezinin FAIZ-ENF(üfe) %4 ve ENF(üfe)-FAIZ %3 anlamlılık düzeyinde, sırası ile. ve 1. gecikmelerde reddedilmiş olduğunu gösermekedir. Tablo 4 de özelenmiş olan bulgular, dönemler iibari ile ayrışırılarak nedensellik yönünü de göserecek şekilde aşağıda özelenmişir. 161

10 Işıl AKGÜL, Selin ÖZDEMİR Tablo 5: Doğrusal Olmayan Nedenselliğin Yönü Burada görüleceği gibi, 3-16 döneminde FAIZ den ENF(üfe) ye ve ENF(üfe) den FAIZ e olmak üzere karşılıklı doğrusal olmayan nedensellik ilişkisi vardır. Yani doğrusal olmayan nedensellik çif yönlüdür. Tüm analiz dönemi bir büün olarak alındığında hem Siyasilerin söylemlerinin hem de Merkez Bankasının söylemlerinin geçerli olduğu görülmekedir. Ancak al dönemlere bakıldığında 11 yılındaki kırılmadan sonra faizin enflasyonla hiçbir nedensellik bağının kalmadığı görülmüşür. Bu ilişki, kırılma öncesinde her üç enflasyon için de geçerli iken 11 sonrasında aralarında bir nedensellik bağının kalmadığı oraya çıkmışır. Dolar kuru enflasyon ilişkisine bakığımız da ise üm dönem ve al dönemlerde sadece DK dan ENF e ek yönlü doğrusal olmayan nedensellik ilişkisinin olduğu oraya çıkmışır. Bu değişkenler için Merkez Bankasının söylemlerinin geçerli olduğu ifade edilebilir ve kırılma sonrası 8:11-16:3 arası dönemde DK dan üm enflasyonlara ek yönlü doğrusal olmayan nedensellik varken bu ilişki 3-8 kırılma öncesi dönemde sadece DK dan ÖTÜFE enflasyonuna doğru gerçekleşmişir. Bu dönemde döviz kurundaki değişmeler sadece çekirdek enflasyonda değişmelere neden olmuş, diğer üfe ve üfe enflasyonunda değişmeye neden olmamışır. DK nun üm enflasyonların nedeni olduğu bulgusuna ulaşılmışır. Bu da üm dönemlerde, özellikle de 8 kırılmasından sonra döviz kurunun enflasyona geçirgenliğinin söz konusu olduğunu gösermekedir. Merkez Bankasının hükümee ve kamuoyuna yapığı son açıklamada da, 15 yılı enflasyon hedefinin uurulamamasının emel nedeninin kurlar olduğunu belirmiş olması da kırılma sonrası enflasyonun önemli sebebinin kurlar olduğu bulgusunu desekler nielikedir. 4. SONUÇ ve DEĞERLENDİRME Bu makalede, 3-16 analiz döneminde enflasyon ile faiz oranı ve enflasyon ile döviz kuru ilişkisi hakkında siyasilerin söylemi mi yoksa Merkez Bankası söylemi mi geçerli olduğu sorusuna cevap aranmışır. Yapılan esler sonucunda faiz, dolar kuru ve enflasyon serilerinin durağan ancak doğrusal olmadığı belirlenmiş ve Diks-Panchenko doğrusal olmayan nedensellik esi uygulanmışır. Analizler sonucunda her iki söylemin de geçerli olduğu dönemler olduğu gibi sadece bir söylemin geçerli olduğu dönemlerin olduğu görülmüşür. Çalışmanın birinci önemli bulgusu, 3-11 döneminde enflasyon ile faiz oranı arasında çif yönlü nedensellik varken 11 deki kırılma sonrasında bu ilişkinin oradan kalkığıdır. İkinci önemli bulgu ise, 8 yılı sonrasında döviz kurundan enflasyona nedenselliğin oraya çıkışıdır. Bu da 8 yılına kadar sadece döviz kurundan çekirdek enflasyona var olduğu görülen nedensellik ilişkisinin 8 yılından iibaren döviz kurundan enflasyonun üm anımlarında geçirgenliğin arığını oraya koymakadır. Enflasyon-faiz oranı ve enflasyon-döviz kuru arasında yapılan nedensellik analizleri sonucunda elde edilen bulguların ekonomerik ve ekonomik olacak şekilde iki başlık alında oplanması uygun olacakır: Ekonomerik olarak Türkiye için doğrusal olmamayı dikkae alıp nedensellik ilişkisini inceleyen bir çalışma olmaması ve çeşili dönemler için yapılan nedensellik analizlerinin doğrusallık varsayımı alında yapılmış olması nedeni ile bu çalışmanın bulgularını direk karşılaşırma yapma olanağımız olmamışır. Ancak bunlar arasından Doğan, Eroğlu ve Değer in (15) analiz dönemi (3-15) bu çalışmanın analiz dönemine 16

11 Enflasyon-Faiz Oranı ve Enflasyon-Döviz Kuru İkilemi: GEG Programı Döneminde Türkiye Gerçeği (3-16) benzer olduğu enflasyon-faiz oranı arasındaki ilişki için karşılaşırma yapılmışır. Doğrusal nedensellik analizi sonucunda enflasyondan faiz oranına ek yönlü nedensellik bulgusuna ulaşırlarken bu çalışmada faiz ve enflasyon(üfe) arasında çif yönlü nedensellik bulunmuşur. MB ve ikisaçıların enflasyonun emel gösergesi kabul eikleri OTUFE nin de nedensellik ilişkisine kaıldığını gördük. Bu bulgu, önemli bir bulgudur; çünkü kısa vadeli arz ve alep koşullarından daha az ekilendiği ve merkez bankalarının para poliikaları yoluyla konrol edebileceği fiyaları göserdiği için bazı ekonomisler arafından gerçek enflasyon olarak değerlendirilmekedir. İkisadi olarak Döviz kuru için 8 krizi ve faiz için 11 krizi sonrasında Merkez Bankasının poliikalarını değişirdiği oraya konulmuşur. Genel olarak döviz kurunun enflasyon geçirgenliğinin analiz döneminde, özellikle de 8 krizi sonrasında arığını söyleyebiliriz. Merkez Bankası, faizi konrol alında uarak gerçekleşirdiği sıkı para poliikasının enflasyondan ziyade kuru konrol alına almak amaçlı olduğu ifade edilebilir. Bundan sonraki dönemde de yapısal değişiklikler gerçekleşirilmedikçe faiz oranı aracı ile döviz kuru konrolünün devam edeceğini söyleyebiliriz. Merkez bankasının 11 yılından iibaren döviz kurunu da izlemeye alması da bu bulgumuzu desekler nielikedir. M.B. Yeni Başkanı Çeinkaya: "Önemle vurgulamak iserim ki, önümüzdeki dönemde para poliikası duruşu enflasyon görünümüne bağlı olmaya devam edecekir. Türkiye Cumhuriye Merkez Bankası olarak, enflasyon beklenilerini, fiyalama davranışlarını ve enflasyonu ekileyen diğer unsurlardaki gelişmeleri dikkae alarak para poliikasındaki sıkı duruşumuzu gerekli gördüğümüz süre boyunca koruyacağız." diyerek bunun sinyalini vermişir. Bulgular, sadece merkez bankası veya poliika koyuculara değil, aynı zamanda firmalar ve hanehalkı içinde önemlidir. MB ve poliika koyuculara, anılan ekonomik değişkenler arasındaki ilişkiyi nasıl ele almaları gerekiği konusunda yol göserici olacakır. Özellikle döviz kurundan enflasyona geçirgenliğin yüksek olması, sadece yekilileri değil, firmaları ve hanehalkını da ilgilendirmekedir. Firmalar açısından ele alındığında ihal edilen girdilerin yuriçi fiyaları değişecek, firmaların üreim maliyelerine eki edecek ve gelecek davranışları hakkındaki beklenileri ekiyecekir. Hanehalkı açısından ise, onların ükeim kararlarını bozacakır. SON NOTLAR: i Sayın Cumhurbaşkanı nın söylemleri Yeni-Fisher ci modellere dayanmaka olup bu eori, Türkiye deki faiz-enflasyon arışmasında böylece kendine yer bulmuşur. Bu görüşü desekleyen çok sayıda ikisaçı olmasına rağmen Yeni-Fisher cilere karşı olanların buna karşı önemli eleşirileri vardır; bu yaklaşımla sonuca ulaşmak için bir uzun-dönem dengesinden başka bir uzun-dönem dengesine sıçramak ve dengesizlik durumlarının yol açacağı isikrarsızlığı yok saymak gerekiyor. TCMB deki ikisaçıların Yeni-Fisher ci modeller ilgili yorumlarına da TCMB Eski Başkanı Başçı nın geçiğimiz Haziran ayında yapığı Bakanlar Kurulu sunumunda, Yeni-Fisherci modelden üreilmiş bir grafik göserilerek yapılan açıklamada raslıyoruz: Enflasyonu arıracak bir şok geldiğinde, ben eğer ser bir faiz indirimine gimiş durumda olursam, enflasyon oranı kısa vadede konrol edemediğim bir şekilde arabilir. Oysa sıkı poliikamda ısrarcı olursam, yakın geleceke enflasyon oranı düşerken faizleri yavaşça indirme şansını yakalayabilirim. ii Tarışmanın olduğu dönemde MB nın çeşili arihlerde gerçekleşirdiği faiz indirimleri ve bunun enflasyon ve dolar üzerindeki ekilerine bir göz aıldığında: 15 Ocak ayında faiz oranı %7,75 oranında iken 16 Ocak ayında faiz oranı %7,5 olarak gerçekleşiğinde yani faiz oranı azalırken enflasyon ve dolar kurundaki değişiklikler ise 15 yılı Ocak ayı yıllık enflasyon oranın %7,4, Dolar,9 iken; 16 Yılı Ocak ayında yıllık enflasyon oranının %8.81 Doların ise 3,4 olarak gerçekleşiği görülmekedir. Sonuç olarak faiz oranlarında azalma söz konusu iken enflasyon oranında ve dolar kurunda önemli arışın olduğu gözlemlenmişir. iii Dalgalı kur rejimi uygulayan açık bir ekonomide paranın iç değeriyle dış değeri birlike hareke eder. Yani enflasyon oluşmuşsa paranın dış değeri de düşer ya da paranın dış değeri düşmüşse enflasyona yol açar. Bu durumda ek çözüm faizi yükselerek dış finansman için yeniden çekim alanı yaramaya çalışmakır. Böylece yabancı kaynaklar içeri çekilmiş ve kurlar düşürülmüş, enflasyon da deneim alına alınmış olur. iv Durağan seriler için Kurosis değerleri; DLDK için 7.78, DLFAIZ için 9.43, ENF(üfe) için 3.3, ENF(üfe) için 4.4 ve ENF(oüfe) için.99 olarak hesaplanmışır. KAYNAKÇA Ağayev, S. (11) Azerbaycan da Fiyalar Genel Düzeyi ve Döviz Kuru İlişkisi H.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, 9(1): Alınay, G. (1996) Exchange Raes and Domesic Prices: A Tes of Causaliy Dokuz Eylül Üniversiesi İİBF Dergisi, 11:

12 Işıl AKGÜL, Selin ÖZDEMİR Awomuse, B. O. ve Alimi, S. R. (1) The Relaionship Beween Nominal Ineres Raes and Inflaion: New Evidence and Implicaion for Nigeria Journal of Economics and Susainable Developmen, 3(9): Agür, M. ve Alay O.N. (15) Enflasyon ve Nominal Faiz Oranı İlişkisi: Türkiye Örneği (4-13) Yöneim ve Ekonomi Celal Bayar Üniversiesi İİBF Dergisi, (). Akıncı, M. ve Yılmaz, Ö. (16) Enflasyon-Faiz Oranı Takası: Fisher Hipoezi Bağlamında Türkiye Ekonomisi İçin Dinamik En Küçük Kareler Yönemi Sosyoekonomi, 4(7): Baya, T. (1) Türkiye'de Fisher Ekisinin Geçerliliği: Doğrusal Olmayan Eşbüünleşme Yaklaşımı Erciyes Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, 38:47-6. Booh, G. G. ve Ciner, C. (1) The Relaionship Beween Nominal Ineres Raes and Inflaion: Inernaional Evidence, Journal of Mulinaional Financial Managemen, 11:69-8. Brock, W. A., Decher, W. Ve Scheinkman, J. (1987) A Tes For Independence Based On The Correlaion Dimension Working Paper, Universiy Of Winconsin A Madison, Universiy Of Houson, And Universiy Of Chicago. Chrisopoulos, D. K. Ve Leon-Ledesma, M. A. (7) A Long-Run Non-Linear Approach To The Fisher Effec Journal Of Money, Credi And Banking, 39(-3): Diks, C. Ve Panchenko, V. (6) A New Saisic And Pracical Guidelines For Nonparameric Granger Causaliy Tesing Journal Of Economic Dynamics And Conrol, 3(9): Doğan, B., Eroğlu, Ö. Ve Değer, O. (16) Enflasyon Ve Faiz Oranı Arasındaki Nedensellik İlişkisi: Türkiye Örneği. Çankırı Karaekin Üniversiesi İİBF Dergisi, 6:1-1. Dickey, D. A. Ve Fuller, W.A. (1979) Disribuions Of The Esimaors For Auoregressive Time Series Wih A Uni Roo Journal Of The American Saisical Associaion, 74: Enders, W. Ve Granger, C. W. J. (1998) Uni Roo Tess And Asymmeric Adjusmen Wih An Example Using The Term Srucure Of İneres Raes Business And Economic Saisics, L6: Fisunoğlu, M.H. Ve Çabuk, A.H. (1998) Düşük Oranlı Ve Sürekli Kur Ayarlamalarının Enflasyon Üzerinde Ekisi ODTÜ Gelişme Dergisi, 5(): Gözen, M.Ç., Koç, S. Ve Abasız, T. (16) Tesing The Validiy Of Exchange Raes Deerminaion Approaches For Turkey Marmara Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 38(): Gül, E. Ve Ekinci, A. (6) Türkiye de Enflasyon Ve Döviz Kuru Arasındaki Nedensellik İlişkisi: Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, Güven, E.T.A. Ve Uysal, D. ( 13) Türkiye de Döviz Kurlarındaki Değişme İle Enflasyon Arasındaki İlişki (1983-1) Akademik Araşırmalar Ve Çalışmalar Dergisi, 5(9). Işık, N., Acar, M,Ve IŞIK, H. B. (4) "Enflasyon Ve Döviz Kuru İlişkisi: Bir Eşbüünleşme Analizi." Süleyman Demirel Üniversiesi İkisadi Ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, 9.. Kapeanios, G., Shin, Y. Ve Snell, A. (3) Tesing For A Uni Roo İn The Nonlinear STAR Framework Journal Of Economerics, 11(): Kara, H., & Öğünç, F. (8). Inflaion Targeing and Exchange Rae Pass-Through: The Turkish Experience. Emerging Markes Finance and Trade, 44(6): Kholdy, S. Ve Sohrabian, A. (199) Exchange Raes And Prices: Evidence From Granger Causaliy Tess, Journal Of Pos Keynesian Economics, 13(1) Kim, K.H. (1998) US Inflaion And The Dollar Exchange Rae: A Vecor Error Correcion Model, Applied Economics, 3: Koch, P.D., Rosensweig, J.A. Ve Whi, J. A. (1988) The Dynamic Relaionship Beween The Dollar And US Prices: An Inensive Empirical Invesigaion, Journal Of Inernaional Money And Finance, 7: Koç S, T. Abasız (1) Türkiye ve Seçili AB Ülkeleri Açısından Enflasyon Sürekliliğin Analizi Doğuş Üniversiesi Dergisi, 13 (1), Koç, S., Beşer, M.K., (6) Tesing Nonlineariy in he Rae of Curren Accoun Defici o GNP: TURKEY Case Journal of Managemen and Educaion, (): Lanne, M. (6) "Nonlinear Dynamics Of İneres Rae And İnflaion" Journal Of Applied Economerics, 1(8): Rossi, M. M. Ve Leigh, D. M. () Exchange Rae Pass- Through İn Turkey No. -4. Inernaional Moneary Fund. Manning, L. M. Ve Andrianacos, D. (1993) Dollar Movemens And İnflaion: A Coinegraion Analysis Applied Economics, 5(1), Maswan, J. C. (6) Granger Non-Causaliy Tes Of The Inflaion-Exchange Rae İn The Democraic Congo WP3/6, 1-1. Mercan, M. (13) Enflasyon Ve Nominal Faiz Oranları Arasındaki Uzun Dönem İlişkinin Fisher Hipoezi Çerçevesinde Tes Edilmesi: Türkiye Örneği Aaürk 164

13 Enflasyon-Faiz Oranı ve Enflasyon-Döviz Kuru İkilemi: GEG Programı Döneminde Türkiye Gerçeği Üniversiesi İkisadi Ve İdari Bilimler Dergisi, 4(7), Mihaljek, D. Ve Klau, M. (1) A Noe On The Pass- Through From Exchange Rae And Foreign Price Changes To İnflaion İn Seleced Emerging Marke Economies BIS Papers, 8: Million, N. (4) Cenral Bank's İnervenions And The Fisher Hypohesis: A Threshold Coinegraion İnvesigaion Economic Modelling, 1(6), Maki, D. (5) Asymmeric Adjusmen Of The Equilibrium Relaionship Beween The Nominal İneres Rae And İnflaion Rae Economics Bullein, 3(9), 1-8. Nourzad, F. (1997) The Shor-And Long-Run Relaionships Beween The Dollar And Producer Prices İn The U.S., Inernaional Economic Journal, 11(): Peker, O. Ve Görmüş, Ş. (8) Türkiye'de Döviz Kurunun Enflasyonis Ekileri Süleyman Demirel Üniversiesi İkisadi Ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, 13(). Rahman, M., Musafa, M. Ve Bailey, E.R. (1996) US Budge Deficis, Inflaion And Exchange Rae: A Coinegraion Approach, Applied Economics Leers, 3: Rienberg, L. (1993) Exchange Rae Policy And Price Level Changes: Causaliy Tess For Turkey İn The Pos Liberalizaion Period, The Journal Of Developmen Sudies, (): Şimşek, M. Ve Kadılar, C. (6) Fisher Ekisinin Türkiye Verileri İle Tesi Doğuş Üniversiesi Dergisi, 7(1): Siregar, R.Y. (1999) Real Exchange Rae Targeing And Inflaion İn Indonesia: Theory And Empirical Evidence Souhern Economic Journal, 61(4): Sollis, R. (4) Asymmeric Adjusmen And Smooh Transiions: A Combinaion Of Some Uni Roo Tess Journal Of Time Series Analysis, 5(3), Tarı, R. (1997) Türkiye de Enflasyon, Faiz Ve Döviz Kuru Arasındaki Nedensellik İlişkileri Kocaeli Üniversiesi İİBF Dergisi, 1:5 31. Telaar, F. Ve Telaar, E. (3) The Relaionship Beween Inflaion And Differen Sources Of Inflaion Uncerainy İn Turkey Applied Economic Leers, 1(7): Terzi, H. Ve Zengin, H. (1996) Türkiye de Kur Ve Enflasyon Arasındaki Nedensellik İlişkisi Üzerine Bir İnceleme, MÜ İsaisik Ve Ekonomeri Araşırma Ve Uygulama Merkezi Dergisi, 1: Teker, D., Alp, E. A. Ve Ken, O. (1). Long-Run Relaion Beween Ineres Raes And Inflaion: Evidence From Turkey Journal Of Applied Finance & Banking, (6): Turgulu, E. (4) Fisher Hipoezinin Tuarlılığının Tesi: Parçalı Durağanlık Ve Parçalı Koenegrasyon Analizi Dokuz Eylül Üniversiesi İk. Ve İd. Bil. Fak. Dergisi, (19): Yamak, R. Ve Abdioğlu, Z. (7) Fisher Hipoezinin Tesi: Güçlü Ve Zayıf Form Kahramanmaraş Süçü İmam Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4(1-):1-9. Yamak, N. Ve Tanrıöver, B. (7) Türkiye de Nominal Faiz Oranı-Genel Fiya Düzeyi İlişkisi: Gibson Paradoksu 8. Türkiye Ekonomeri Ve İsaisik Kongresi, İnönü Üniversiesi, Malaya Yanar, R. (8) Gelişmeke Olan Ülkelerde Döviz Kuru Rejim Tercihinin Makro Ekonomik Performans Üzerine Ekileri Gazianep Ünv. Sosyal Bilimler Dergisi,7():55 7. Weidmann, J. (1997) New Hope For The Fisher Effec? A Re-Examinaion Using Threshold Co-İnegraion Universiy Of Bonn Discussion Paper, B