Türkiye'de Enerji Tüketimi Ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Yapısal Kırılmalı Zaman Serisi Analizi

Transkript

1 Selçuk Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi Sayı: 32, 2014, ss Selcuk Universiy Journal of Insiue of Social Sciences Volume: 32, 2014, p Türkiye'de Enerji Tükeimi Ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Yapısal Kırılmalı Zaman Serisi Analizi Savaş ERDOĞAN ** Süleyman GÜRBÜZ *** ÖZET Günümüzde, enerji sosyal ve ekonomik gelişmenin en emel girdilerinden birisi haline gelmişir. Kömür, doğalgaz perol vb. enerji kaynaklarının sınırlı olduğu gerçeği göz önünde bulundurulursa, enerji kaynaklarının verimli kullanılması gerekliliği yadsınamaz. Ülkelerin enerji kullanımı ile alakalı geleceği göz ardı emeyen, sağlıklı ve kararlı poliikalar üremesi gerekmekedir. Büyük ölçekli sanayi esislerinin üreim yapabilmesi için enerji vazgeçilmez bir üreim fakörü durumundadır. Büyümeye sağladığı kakı, enerjinin bir gelişmişlik ölçüü olarak kullanılmasına olanak sağlamışır. Bu yüzden gelişmiş ülkeler enerji üreim ve ükeimine büyük önem vermekedir. Aran bu öneminden dolayı enerji ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki birçok çalışmaya konu olmuşur. Türkiye gibi enerji üreimi, enerji ükeimini karşılayamayan ülkeler için ise durum çok daha sraejik poliikaların gerekli olduğunu gösermekedir. Enerji kaynaklarının yüksek fiyalardan arz edildiği ülkemizde, perol, doğalgaz ve elekrik gibi büyük öneme sahip girdiler üzerine geirilen vergilerin, üreici maliyeleri üzerine ekilerinin deaylı bir biçimde ele alınması gerekmekedir. Niekim enerji maliyelerinin çok arığı bir oramda, rekabe gücünün kaybedilmesi yerli sermayenin ve yerli malların dışlanmasını beraberinde geirerek ulusal gelirin düşmesi ile sonuçlanacakır. Bu çalışmanın amacı, Türkiye de dönemleri arasında yıllık verilerle, enerji ükeimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi yapısal kırılmalı modeller aracılığı ile incelemekir. Çalışmada kullanılan verilerden Reel Gayrı Safi Yur İçi Hasıla, Gayrı Safi Sermaye oluşumu ve ihraca verileri Dünya Bankası nın web siesinden, Toplam Enerji Tükeimi verileri ise Dünya Enerji Konseyi nin web siesinden alınmışır. Bunun için öncelikli olarak Zivo-Andrews (Z-A) yapısal kırılmalı birim kök esi uygulanmış olup, serilerin birinci farkında I(1) durağan oldukları espi edilmişir. Z-A birim kök esinden sonra Gregory-Hansen eşbüünleşme analizi yapılmış, seriler arasında uzun dönemde eşbüünleşme bulunmuşur. Bulunan bu eşbüünleşme seriler arasında en az bir nedensellik ilişkisinin olabileceğini gösermişir. Granger nedensellik analizi sonucunda, Reel Gayrı Safi Yur İçi Hasıla dan sermayeye, enerji ükeiminden sermayeye, ihracaan Reel Gayrı Safi yur İçi Hasıla ya, ihracaan enerji ükeimine ve yine ihracaan sermayeye doğru ek yönlü nedensellik ilişkisi bulunmuş olup, buna karşın enerji ükeimi ile ekonomik büyüme arasında herhangi bir nedensellik ilişkisine raslanmamışır. Anahar Kelimeler: Enerji Tükeimi, Reel Gayri Safi Yur İçi Hasıla, Yapısal Kırılma, Birim Kök, Eşbüünleşme, Nedensellik Çalışmanın Türü: Derleme Relaionship Beween Energy Consumpion And Economic Growh In Turkey: Time Series Analysis Wih Srucural Break ABSTRACT Recenly, energy has become one of he mos basic inpus of social and economic developmen. Considering ha he energy resources like coal, naural gas and fuel (ec) are limied resources, i is hard o ignore he necessiy of using hem efficienly. All he counries need o produce healhy and deermined energy policies which are no ignoring he fuure of energy usage. Energy is an indispensable produc facor for he large scale indusrial faciliies and so developed and developing counries aribue a grea imporance o producion and consumpion processes of energy. Owing o his conribuion on economic growh, energy has acceped as a developmen crieria. Because of he increasing imporance of energy, he relaionship in beween energy consumpion and economic growh has been examined by many researches. The siuaion is much harder for he counries which are no able o produce heir own needs, like Turkey. They should o develop more sraegic approaches o he energy issue. Turkey has one of he highes fuel prices on earh. By means of he axes have been pu on he prices. In such a counry i is considered necessary o examine he effecs of hese axes which have been pu on he inpus like, elecriciy of naural gas on Bu makale Selçuk Üniversiesi, Sosyal Bilimler Ensiüsü, İkisa A.B.D. da kabul edilen Türkiye de Enerji Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Ampirik Bir Uygulama isimli Yüksek Lisans ezinden derlenmişir. ** Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversiesi *** Arş. Gör., Bozok Üniversiesi

2 Türkiye'de Enerji Tükeimi Ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Yapısal Kırılmalı Zaman Serisi Analizi manufacuring indusries. Manufacurers in a counry of high energy coss, migh become incomponen in global markes, so ha hey limi heir effors wih heir domesic markes and hus, hey migh be diminishing heir producion dramaically. The aim of his sudy is, o examine he relaionship in beween energy consumpion and economic growh in he ime period of wih annual daa, rough Srucural Break Models. The daa of Real Gross Domesic Produc, Gross domesic Capial Formaion and Expors were aken from websie of World Bank, he daa of oal energy consumpion were aken from websie of World Energy Council. For his purpose, a firs Zivo-Andrews Srucural Break Uni Roo Tes has been conduced and i is deermined ha he series are saionary in he firs difference I(1). Then as he second sep, Gregory-Hansen Srucural Break Co-inegraion Analysis has been conduced and a long erm co-inegraion has been found beween he series. This coinegraion has shown ha a leas one causaliy relaionship could be found beween he series. Nex, Granger Causaliy Analysis has been conduced and several one sided causaliy relaionships has been found, from RGDP o capial, from energy consumpion o capial, from expor o RGDP, from expor o energy consumpion and from expor o capial. However, no causaliy relaionship can be found in beween energy consumpion and economic growh. Keywords: Energy Consumpion, GDP, Srucural Break, Uni Roo, Co-inegraion, Causaliy Type of Sudy: Compilaion 1. GİRİŞ İnsanlar yüzyıllar boyunca daha az güç kullanarak daha fazla üreim yapmanın yollarını aramışlardır. İnsan gücüne dayalı üreim yönemlerinde üreim mikarı, kişilerin becerisi ve gücü ile sınırlı kalmakadır. Nüfus arıkça üreim mikarının arırılması için yeni üreim ekniklerinin gelişirilmesine uğraşılmışır. Buhar makinesinin icadı ile doğal enerji kaynakları kullanılarak üreim yapılabileceği anlaşılmışır. Son yıllarda eknolojinin önemli ölçüde ilerlemesi ile birlike enerjiye olan ihiyaç da armışır. Özellikle büyük ölçekli yaırımlar için enerji ükeimi vazgeçilmez bir girdi durumuna gelmişir. Büyümeye sağladığı bu kakı, enerjinin bir gelişmişlik ölçüü olarak kullanılmasına olanak sağlamışır. Enerji kaynaklarına sahip olmak, sadece üreim konusunda değil poliik açıdan da sraejik bir üsünlük kazanmaya olanak anımakadır. Ülkeler arasındaki ilişkilerin şekillenmesine sebebiye verecek kadar önemli bir güce sahip olan enerji, zaman zaman siyasi kırılmaları da beraberinde geirmekedir. Enerji ekonominin hem arz hem alep kısmı için önemli bir yere sahipir lerdeki enerji krizleri ve özellikle perol fiyalarındaki arışlar nedeniyle, gelişmeke olan ülkelerin ekonomik büyümesi olumsuz bir şekilde ekilenmişir lerin sonlarından iibaren enerji ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki yoğun bir şekilde incelenmişir. Ancak bu çalışmalar, söz konusu iki değişken arasındaki ilişkinin yönü konusunda halen am bir görüş birliğine varılmadığını gösermekedir (Alınay ve Karagöl, 2004: 986). Kömür, doğalgaz perol vb. enerji kaynaklarının sınırlı olduğu gerçeği göz önünde bulundurulursa, enerji kaynaklarının verimli kullanılması gerekliliği yadsınamaz. Ülkelerin enerji kullanımı ile ilgili geleceği göz ardı emeyen, sağlıklı ve kararlı poliikalar üremesi bir zorunluluk olarak görünmekedir. Türkiye gibi enerji üreimi, enerji ükeimini karşılayamayan ülkeler için ise durum çok daha sraejik poliikaların gerekli olduğunu gösermekedir. Söz konusu enerji kaynaklarının yüksek fiyalardan arz edildiği ülkemizde, perol, doğalgaz ve elekrik gibi büyük öneme sahip girdiler üzerine geirilen vergilerin, üreici maliyeleri üzerine ekilerinin deaylı bir biçimde ele alınması gerekir. Bu çalışmada enerji ükeimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki Türkiye için dönemine ai yıllık veriler kullanılarak analiz edilmekedir. Çalışmanın birinci bölümünde lieraür araması yapıldıkan sonra ikinci bölümde veri ve meodoloji hakkında bilgi verilerek uygulama sonuçları akarılmakadır Lieraür Dünya da enerji ükeimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi inceleyen öncü çalışma Kraf ve Kraf a aiir. Kraf ve Kraf (1978), ABD de döneminde GSYİH ve enerji ükeimi ilişkisini Sims meodolojisi aracılığıyla incelemiş, GSYİH dan enerji ükeimine doğru işleyen bir nedensellik olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Bu çalışmanın ardından enerji ükeimi ve ekonomik büyüme ilişkisi çok popüler bir inceleme alanı konumuna gelmişir. Hamilon(1983) da yılları arasında ABD de enerji fiyaları ve büyüme için Granger nedensellik esi uygulamış, sonuç olarak enerji fiyalarından ekonomik büyümeye doğru bir nedensellik bulmuşur. Sern (2000) dönemleri arasında enerji ükeimi ile ekonomik büyüme arasında eşbüünleşme olduğu sonucuna ulaşmışır. Narayan ve Smyh(2008) yılları arasında G7 ülkeleri için yapığı eşbüünleşme ve Granger nedensellik analizi sonucunda, sermaye birikimi, enerji ükeimi ve reel GSYİH arasında eşbüünleşme olduğu ve uzun dönemde sermaye birikimi ve enerji ükeiminin 80

3 Savaş ERDOĞAN Süleyman GÜRBÜZ ekonomik büyümenin nedeni olduğu sonuçlarına ulaşmışır. Yu ve Choi (1985), yılları arasında Güney Kore ve Filipinler için yapıkları nedensellik analizinde, bu ülkelerden Güney Kore de büyümeden enerji ükeimine ve Filipinlerde ise enerji ükeiminden büyümeye doğru ek yönlü nedenselliğin olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Akarca ve Long(1980) yılları arasında ABD de enerji ükeimi ve ekonomik büyüme arasında Granger nedensellik esi uygulamışır. Bu esin sonuçlarına göre iki değişken arasında herhangi bir nedensellik ilişkisi bulunamamışır. Yu ve Hwang(1984) dönemleri arasında ABD ekonomisi üzerine Sims ekniği kullanarak nedensellik analizi gerçekleşirmişir. Bu çalışmada enerji ükeimi ve ekonomik büyümenin yanı sıra enerji ve isihdam ilişkisi de incelenmiş olup, enerji ükeimiyle ekonomik büyüme arasında hiçbir nedensellik ilişkisi bulunamamışır. Aynı şekilde Yu ve Jin(1992) ABD ekonomisi üzerine yapıkları çalışmada enerji ve büyüme arasında hiçbir nedensellik ilişkisi olmadığını espi emişlerdir. Türkiye için yapılan çalışmalar da azımsanmayacak sayıya ulaşmışır. Yapılan bu çalışmalar arasında mulak bir müabaka bulunmamakadır. Sarı, Soyas ve Özdemir (2001), dönemi verileriyle Johansen esbüünlesme esi kullanarak Türkiye ye yönelik bir çalışma yapmışlardır. Çalışma sonucunda enerji ükeimi ile büyüme arasında uzun dönemli ilişki olduğu sonucu oraya çıkmışır. Ayrıca elekrik ükeiminden büyümeye doğru ek araflı nedensellik ilişkisinin olduğu sapanmışır. Kaplan, Özürk ve Kalyoncu(2011) yılları arasında Türkiye de enerji ükeimi ve ekonomik büyüme ilişkisini VEC modeli ve nedensellik esleri aracılığı ile incelemiş, bu iki değişken arasında çif yönlü nedensellik ilişkisi espi emişir. Alınay ve Karagöl (2005) Türkiye de elekrik ükeimi ile büyüme arasındaki nedensellik ilişkisini inceleyen çalışmaları sonucunda, elekrik ükeiminden büyümeye ek yönlü nedensellik ilişkisi bulunmuşlardır. Karagöl, Erbaykal ve Eruğrul(2007) dönemi için Türkiye de ekonomik büyüme ile elekrik ükeimi ilişkisini incelenmişir. Ekonomik büyüme ve elekrik ükeimi serileri farklı derecelerden durağan oldukları için aralarındaki ilişki Sınır Tesi yaklaşımı ile araşırılmışır. Bu analizde, seriler arasında eşbüünleşme ilişkisi espi edilmiş ve kısa dönemde değişkenler arasında poziif bir ilişki oraya çıkarken uzun dönemde bu ilişki negaif çıkmışır. Aynı değişkenler üzerine Ağır ve Kar(2010) yaay kesi analizi uygulaması yapmış, elekrik ükeiminin hem gelir hem de kama değer seviyesine poziif kakı yapığı sonucuna varmışlardır. Şengül ve Tuncer (2006), dönemi verilerini kullanarak Türkiye de icari enerji kullanımı, reel enerji fiyaları endeksi ve GSYİH arasındaki nedensellik ilişkilerini, incelemişlerdir. Bu çalışmanın sonucunda ise icari enerji kullanımından GSYİH ye doğru işleyen ek yönlü bir nedensellik ilişkisi, reel enerji fiyaları endeksi ve GSYİH arasında iki yönlü ve reel enerji fiyaları endeksinden icari enerji kullanımına doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi bulmuşlardır. Yala (2011) yılları arasında Türkiye de enerji ükeimi ve büyüme üzerine yapığı çalışmada eşbüünleşme analizi uygulanılmışır. Ek olarak isihdam değişkeni de eklenmişir. Sonuç olarak, enerji ükeimi ve GSYİH arasında bir ilişki bulunamamışır. Alınay ve Karagöl(2004), yılları arasında Türkiye de enerji ükeimi ve ekonomik büyüme arasında nedensellik ilişkisini yapısal kırılmalı birim kök ve eşbüünleşme esleri ve Granger nedensellik esinin Hsiao versiyonu ile aramış ama çıkan sonuçlar bu iki değişken arasında herhangi bir nedensellik olmadığını oraya koymuşur. 2. Daa ve Meodoloji 2.1. Ekonomerik Model ve Veri Sei Bu çalışmada Türkiye de enerji ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki es edilmişir. Çalışmanın veri sei, dönemine ilişkin Reel Gayri Safi Yur İçi Hâsıla (RGSYİH), Toplam Enerji Tükeimi (ENR), Reel İhraca (EXP) ve Gayrı Safi Sermaye Oluşumu (CAP) değişkenlerinden oluşmakadır. Türkiye ekonomisine ai söz konusu zaman serileri, Dünya Bankası ile Dünya Enerji Konseyi veriabanlarından elde edilmişir. Çalışmada kullanılan veriler, aralarındaki ölçüm farklılıklarının en aza indirgenmesi amacıyla logariması alınarak kullanılmışır. Bu çalışmanın amacı, yapısal kırılmanın olduğu bir süreçe, seriler arasında eşbüünleşme ve nedensellik ilişkisinin olup olmadığını incelemekir. Bu amacı gerçekleşirmek için, Gregory-Hansen yapısal kırılmalı 81

4 Türkiye'de Enerji Tükeimi Ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Yapısal Kırılmalı Zaman Serisi Analizi eşbüünleşme analizi kullanılmışır. Gregory-Hansen modelini kullanabilmek için üm serilerin aynı dereceden I(1) durağan olması gerekmekedir. Bu durumu espi edebilmek için yine yapısal kırılmalı bir birim kök esi olan Zivo-Andrews yönemi ile serilerin birinci farkında I(1) durağan olup olmadıkları incelenmişir. Tüm bu sürecin sonunda seriler arasında nedensellik olup olmadığı, eğer nedensellik varsa bunun yönünün ne olduğu Granger nedensellik esi ile incelenmişir Zivo Andrews Yapısal Kırılmalı Birim Kök Tesi Zivo Andrews (1992) esinde oraya çıkan sorun, birim kök hipoezi alında kırılma olmadığını varsaymaları ve kriik değerleri buna göre üremeleridir. Bundan dolayı alernaif hipoezi yapısal kırılmalar vardır şeklinde olacakır. H 0 ın red edilmesi kırılma olmaksızın birim kök hipoezinin reddedilmesi anlamına gelecekir. ZA birim kök esi aşağıdaki modellerle incelenir; (Zivo ve Andrews, 1992: 254) (Model A) (Model B) (Model C) Burada; Model A düzeyde, Model B eğimde, Model C ise hem eğimde hem de düzeyde meydana gelen yapısal kırılmayı içermekedir. =1,2,...,T zamanı, T B kırılma zamanı olmak üzere, λ= T B / T (λ (0.15,0.85)) nispi kırılma yansımasını gösermekedir. Model siseminde yer alan DU oralamadaki, DT ise renddeki kırılmayı ifade eden kukla değişkenlerdir. DU, >TB iken 1, diğer durumlarda 0 değerini alır. Yine benzer şekilde DT, >TB iken -TB, diğer durumlarda da 0 değerini almakadır. Kırılma nokasının ahmini için En Küçük Kareler yönemiyle (T 2) sayıda regresyon kurulur ve y -1 değişkeninin kasayısı olan δ için en küçük isaisiğini veren modelde bulunan, dolayısıyla birim kök emel hipoezini kabul emeye ihimali en düşük olan arih kırılma nokası olarak seçilir (Glynn vd., 2007: 68). Zivo-Andrews yaklaşımında kırılma zamanının herhangi bir nokada olduğu varsayılmakadır. Burada nın değeri 2/T den (T-1)/T ye kadar değişebilmekedir. Diğer bir anlamda genel olarak ile değerleri aralığında minimum isaisiğini bulmak için T-2 ade regresyon modeli ahmin edilmesi gerekir. (Sevükekin ve Nargeleçekenler, 2007:430) Tablo 1. ΔLRGSYIH Z-A Birim Kök Tesi Sonuçları Kırılma Yılı İsaisiği %1 c.v %5 c.v %10 c.v Model A* ,738972(0) -5,34-4,93-4,58 Model B** ,601179(0) -4,80-4,42-4,11 Model C*** ,900140(0) -5,57-5,08-4,82 No: Paranez içerisinde verilen değer, seçilen gecikme sayısını ifade emekedir. *Düzeyde kırılmanın yer aldığı model **Trendde kırılmanın yer aldığı model ***Hem düzeyde hem de rendde kırılmanın yer aldığı model Serinin birinci farkı alındığında isaisiği değerleri üm anlamlılık düzeylerinin kriik değerlerinden daha düşük olmakadır. Bu koşulda, düzeyde, rendde ve hem düzeyde hem rendde kırılmanın olduğu durumda birim kök vardır Ho hipoezi reddedilir. Yani seri farkında durağan I(1) dir. 82

5 Savaş ERDOĞAN Süleyman GÜRBÜZ Tablo 2. ΔLENR Z-A Birim Kök Tesi Sonuçları Kırılma Yılı İsaisiği %1 c.v %5 c.v %10 c.v Model A* ,677367(0) -5,34-4,93-4,58 Model B** ,636055(0) -4,80-4,42-4,11 Model C*** ,044038(0) -5,57-5,08-4,82 No: Paranez içerisinde verilen değer, seçilen gecikme sayısını ifade emekedir. * Düzeyde kırılmanın yer aldığı model **Trendde kırılmanın yer aldığı model ***Hem düzeyde hem de rendde kırılmanın yer aldığı model Toplam enerji ükeimi serisinin birinci farkı alınarak yapılan Z-A birim kök esi sonuçlarına göre elde edilen isaisiği değerleri üm anlamlılık düzeylerindeki kriik değerlerden daha küçükür. Düzeyde, rendde ve hem düzeyde hem de rendde kırılma alında birim kök vardır şeklindeki Ho hipoezi reddedilir. Tablo 3. ΔLEXP Z-A Birim Kök Tesi Sonuçları Kırılma Yılı İsaisiği %1 c.v %5 c.v %10 c.v Model A* ,321185(0) -5,34-4,93-4,58 Model B** ,076302(0) -4,80-4,42-4,11 Model C*** ,440917(0) -5,57-5,08-4,82 No: Paranez içerisinde verilen değer, seçilen gecikme sayısını ifade emekedir. *Düzeyde kırılmanın yer aldığı model **Trendde kırılmanın yer aldığı model ***Hem düzeyde hem de rendde kırılmanın yer aldığı model Toplam ihraca verilerinin birinci farkını alarak yapılan Z-A birim kök esi sonuçlarına bakıldığında, elde edilen isaisiği değerleri, üm anlamlılık düzeyindeki kriik değerlerden daha küçük çıkmışır. Düzeyde, rendde ve hem düzeyde hem de rendde kırılma alında birim kök vardır Ho hipoezi reddedilir. Seri I(1) de durağandır. Tablo 4. ΔLCAP Z-A Birim Kök Tesi Sonuçları Kırılma Yılı İsaisiği %1 c.v %5 c.v %10 c.v Model A* ,355371(0) -5,34-4,93-4,58 Model B** ,244074(0) -4,80-4,42-4,11 Model C*** ,639425(0) -5,57-5,08-4,82 No: Paranez içerisinde verilen değer, seçilen gecikme sayısını ifade emekedir. *Düzeyde kırılmanın yer aldığı model **Trendde kırılmanın yer aldığı model ***Hem düzeyde hem de rendde kırılmanın yer aldığı model Sermaye serisinin birinci farkını alarak yapılan Z-A birim kök esinden elde edilen isaisikleri üm anlamlılık düzeylerindeki kriik değerlerden daha küçükür. Dolayısı ile düzeyde, rendde ve hem düzeyde hem de rendde kırılma alında birim kök vardır Ho hipoezi reddedilir. Seri I(1) dir Gregory-Hansen Eşbüünleşme Analizi Gregory-Hansen alernaif hipoeze karşı, kırılmanın eşbüünleşmede olabileceğine dayalı alernaif bir hipoez gelişirmişlerdir. Bu eşbüünleşme analizinde üç alernaif model vardır. Bunlar, sabie kırılma, rendli sabie kırılma ve rejim değişimidir. Bu analizinde yapısal kırılma zamanının içsel olarak belirlendiği varsayılmakadır. (Gregory ve Hansen, 1996: 555) 83

6 Türkiye'de Enerji Tükeimi Ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Yapısal Kırılmalı Zaman Serisi Analizi Sabie Kırılma Y 1 = μ 1 + μ 2 φτ + α T y 2 + e =1,2,3,..,n (2.2) Bu modelde μ 1 kırılmadan önceki sabii, μ 2 ise kırılmadan sonra sabie meydana gelen değişmeyi gösermekedir. 0 ile 1 arasında yer alan kırılmanın zamanlamasını göseren bir kasayıdır. α T açıklayıcı değişkenlere ai kasayı vekörünü gösermekedir. φτ kukla değişkendir. Kukla değişken şu şekilde anımlanabilir; φτ= 0, [n] 1, >[n] Sabi ve Trendde Kırılma Y 1 = μ 1 + μ 2 φτ +β + α T y 2 + e =1,2,3,..,n (2.3) Bu modelin sabie kırılmanın olduğu modelden ek farkı rendi de ele almış olmasıdır. β rendi emsil emekedir ve bu modelde rendde de kırılma incelenmekedir. Rejim Değişimi Y 1 = μ 1 + μ 2 φτ + α 1 T y 2 + α 2 T y 2 φ1 + e =1,2,3,..,n (2.4) Bu modelde de α 1 rejim değişiminden önceki eşbüünleşme vekörünü, α 2 rejim değişiminden sonra eşbüünleşme veköründe medyana gelen değişmeyi gösermekedir. Modelde bilinmeyen τ parameresi yapısal kırılma nokasını gösermekedir. Önce yapısal kırılma nokasını bulmak için her bir τ değeri yukarıdaki modeller kullanılarak EKK aracılığı ile ahmin edilir ve haa erimleri elde edilir. Hesaplanan τ es isaisiği değerlerinin minimum olduğu noka kırılma nokası olarak belirlenir. Elde edilen bu es isaisiği Gregory-Hansen kriik değerlerinden mulak değerce büyük ise, eşbüünleşme yokur şeklindeki sıfır hipoezi reddedilir. Tablo 5. G-H Eşbüünleşme Analizi Sonuçları Kırılma Yılı İsaisiği %1 %5 %10 C* ,315950(1) -5,77-5,28-5,02 C/T** ,388646(1) -6,05-5,57-5,33 C/S*** ,019614(2) -6,51-6,00-5,75 No: Paranez içerisindeki değerler gecikme sayısını ifade emekedir *Sabie kırılma **Trendde kırılma ***Rejim değişimi Analizide sabie kırılma modelinin isaisik değeri %5 ve %10 anlamlılık düzeyinde kriik değerlerden mulak değer olarak daha büyük olduğu için yapısal kırılma alında eşbüünleşmenin olmadığı hipoezi reddedilir. Yani uzun dönemde seriler eşbüünleşikir. Trendde kırılmanın olduğu C/T modelinde de isaisik değeri %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeyindeki kriik değerlerden mulak değerce büyük olduğu için seriler arasında eşbüünleşmenin olmadığını ileri süren Ho hipoezini reddedilir. Trendde kırılma alında da seriler eşbüünleşikir. Rejim değişim modelinin isaisik değerine bakıldığında ise diğer iki modelin ersi bir durum karşımıza çıkıyor. isaisiği değeri hiçbir anlamlılık düzeyinin kriik değerinden mulak değer olarak büyük değildir. Bu durumda eşbüünleşme yokur hipoezini reddedemeyiz. Rejim değişimi alında seriler eşbüünleşik değildir Granger Nedensellik Analizi Granger nedensellik analizi, Y nin ahmini, X in geçmiş değerleri kullanıldığında, geçmiş değerler kullanılmadığından daha başarılı ise X, Y nin Granger nedenselliğidir şeklinde anımlanabilir. Bu ilişkiyi X=> Y şeklinde göserilir.(gökçe, 2002: 45) 84

7 Savaş ERDOĞAN Süleyman GÜRBÜZ X ve Y gibi iki değişken arasındaki doğrusal Granger nedenselliği es emek için aşağıdaki gibi bir VAR (Vecor Auoregressive) modeli ahmin edilmekedir. p Y = α + α Y + α X + ε 0 1i i 2i i 1 i= 1 i= 1 p (2.5) p X = β + β Y + β X + ε 0 1i i 2i i 2 i= 1 i= 1 p (2.6) Burada, Δ fark işlemcisini, p gecikme uzunluğunu, α ve β ahmin edilecek paramereleri ve ε beyaz gürülü sürecine sahip haa erimlerini gösermekedir. Eşilik (2.5) de X değişkeninden Y ye doğru Granger nedensellik yokur sıfır hipoezi H0: α 2i = 0 biçiminde anımlanır ve buna Wald (F-esi) esi uygulanır. Eğer sıfır hipoezi reddedilirse, yani gecikmeli paramerelerden en az biri sıfırdan farklıysa, X değişkeninden Y ye doğru Granger nedensellik olduğu sonucuna ulaşılır. Granger(1987) a göre, nedensellik esinde VAR modelinin serilerin ilk farkında düzenlenmesi gerekir. Eşbüünleşme bulunmasına rağmen, sisem değişkenler arasında eşbüünleşme özelliklerini emsil emediği için sonuç yanılıcı olabilir. Bu eksikliği gidermek için aşağıdaki şekilde bir vekör haa düzelme modeli ahmin emek gerekiyor. p 1 p 1 (2.7) Δ Y = α + α Δ Y + α Δ X + ϕ ECT + ε 0 1i i 2i i i= 1 i= 1 p 1 p 1 (2.8) Δ X = β + β Δ Y + β Δ X + ϕ ECT + ε 0 1i i 2k i i= 1 i= 1 Bu denklemde ECT, uzun dönem eşbüünleşme ilişkisinin haa erimini emsil emekedir. Bu yüzden ECT 1 haa düzelme erimidir. Kısa dönemde X en Y ye nedensellik olmadığını Wald (F-es) esi kullanarak incelenir. Bu 2.7. denklemde H 0 : α 2i :0 şeklinde ifade edilir. Aynı şekilde, 2.8. denklemde X en Y ye nedensellik olmadığı yönünde sıfır hipoezi H 0 : β 1i = 0 şeklinde es edilebilir. Tablo 6. Granger Nedensellik Analizi Sonuçları Ho F isaisiği Prob. LENR LRGSYİH 0, ,8055 LRGSYİH LENER 1, ,2707 LCAP LRGSYİH 2, ,1206 LRGSYİH LCAP 3, ,0284 LEXP LRGSYİH 4, ,0267 LRGSYİH LEXP 0, ,8596 LCAP LENER 1, ,2231 LENER LCAP 3, ,0445 LEXP LENER 7, ,0028 LENER LEXP 0, ,5150 LEXP LCAP 3, ,0416 LCAP LEXP 0, ,

8 Türkiye'de Enerji Tükeimi Ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Yapısal Kırılmalı Zaman Serisi Analizi Toplam enerji ükeiminden reel gayrisafi yuriçi hasılaya doğru veya reel gayrisafi yuriçi hasıladan oplam enerji ükeimine doğru herhangi bir nedensellik ilişkisi bulunamamışır. SONUÇ Modern üreim eknikleri açısından enerji, neredeyse emek ve sermaye gibi fakörlerle aynı düzeyde önem arz emekedir. Emek gücü ile belirli bir düzeye kadar sınırlanan üreim, enerjinin kullanılmaya başlaması ile birlike çok daha fazla çıkı elde edilmesi yoluyla arırılmışır. Bu çalışmayla birlike enerjinin üreim üzerindeki ekisi araşırılmış ve sonuçlar oraya koyulmuşur. Enerji ükeiminin ekonomik büyümeye ekisi, eşbüünleşme analizi ve nedensellik esi ile ele alınmışır. Uygulamada önce Zivo-Andrews yapısal kırılmalı birim kök esi ile serilerin durağan olup olmadığı, durağansa düzeyde mi yoksa farkında mı durağan olduğu araşırılmışır. Birim kök esi sonucunda serilerin birinci farklarında I(1) durağan oldukları sonucuna ulaşılmışır. Daha sonra Gregory- Hansen yapısal kırılmalı eşbüünleşme analizi yapılmış, serilerin sabie ve rendde kırılma alında eşbüünleşik olduğu oraya çıkmışır. Bu eşbüünleşme analizi seriler arasında en az bir ane nedensellik ilişkisinin olabileceği sonucunu vermişir. Granger nedensellik analizi sonuçları, oplam enerji ükeimi ve ekonomik büyüme arasında doğrudan bir ilişkinin olmadığını gösermekedir. Yine bu çalışmaya göre, reel GSYİH dan sermayeye, ihracaan reel GSYİH ya, oplam enerji ükeiminden sermayeye, ihracaan hem enerjiye hem de sermayeye doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi bulunmuşur. KAYNAKÇA AĞIR, Hüseyin, Kar, Muhsin (2010). Türkiye de Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Gelişmişlik Düzey İlişkisi: Yaay kesi Analizi, Sosyo Ekonomi Dergisi, Özel Sayı, AKARCA, A.T. ve Long, T.V.(1980), On he Relaionship Beween Energy and GNP: A Reexaminaion, Journal of Energy and Developmen, 5, ALTINAY Galip ve Erdal KARAGÖL(2004), Srucural Break, Uni Roo, and he Causaliy Beween Energy Consumpion and GDP in Turkey, Energy Economics, 26, ALTINAY, Galip ve Erdal KARAGÖL(2005), Elecriciy consumpion and Economic Growh: Evidence from Turkey, Energy Economics, 27, ERSOY, A.Yağmur(2010). Ekonomik Büyüme Bağlamında Enerji Tükeimi, Akademik bakış Dergisi, 20, 1-11 GLYNN, John, PERERA, Nelson ve VERMA, Reeu(2007). Uni Roo Tess and Srucural Breaks: A Survey Wih Applicaions (hp://ro.uow.edu.au/commpapers/455/, Erişim arihi: ) GÖKÇE, Cem (2007), Ekonomik Büyüme Sürecinde Enerjinin Değişen Rolü; Türkiye Örneği, Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocaepe Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü, Afyon GRANGER, C.W.J, ve Newbold P.(1974). Spurious Regressions in Economerics, Journal of Economerics, 2, GREGORY, Allan W. ve Hansen Bruce E.( 1996). Tes for Coinegraion in Models wih Regime and Trend Shifs, Oxford Bullein of Economics and Saics, 58, HAMILTON, James D.(1983). Oil and he Macroeconomy since World War II, The Journal of Poliical Economy, 91, July 1992, Vol. 10, No. 3 KAPLAN Muhiin, Özürk İlhan, Kalyoncu Hüseyin(2011), Energy Consumpion and Economic Growh in Turkey:Coinegraion and Causaliy Analysis, Romanian Journal of Economic Forecasing, 14,31-41 KARAGÜL, Erdal, Baykal Erman, Eruğrul H. Mura(2007), Türkiye de Ekonomik Büyüme ile Elekrik Tükeimi İlişkisi: Sınır Tesi Yaklaşımı, Doğuş Üniversiesi Dergisi, 8, KRAFT, John, KRAFT, Arhur (1978), On he Relaionship Beween Energy and GNP, Journal of Energy and Developmen, 3, NARAYAN, Paresh Kumar ve SMYTH, Russel (2008), Energy Consumpion and Real GDP in G7 Counries: New Evidence from Panel Coinegraion wih Srucural Breaks, Energy Economics, 30, SARI, Ramazan, SOYTAS, U, ve ÖZDEMİR, Ö. (2001), Energy Consumpion and GDP Relaions in Turkey: A Coinegraion and Vecor Error Correcion Analysis, Economies and Business in Transiion: 86

9 Savaş ERDOĞAN Süleyman GÜRBÜZ Faciliaing Compeiiveness and Change in he Global Environmen Proceedings, Global Business and Tecnology, s: SEVÜKTEKİN, Musafa ve NARGELEÇEKENLER, Mehme (2007) Ekonomerik Zaman Serileri Analizi, Nobel Yayın Dağıım, Gelişirilmiş 2. Baskı, Ankara. STERN, David(2000), A Mulivariae Coinegraion Analysis of he Role of Energy in he US Macroeconomy, Energy Economics, 22, ŞENGÜL, S. ve Tuncer İ. (2006) Türkiye de Enerji Tükeimi ve Ekonomik Büyüme: , İkisa, İşleme ve Finans, 21,s: YALTA A.Talha(2011). Analyzing Energy Consumpion and GDP Nexus Using Maximum Enropy Boosrap: The Case of Turkey, Energy Economics, 33, Yu, E.S.H. ve Choi, J.Y. (1985) The Causal Relaionship Beween Energy and GNP: An Inernaional Comparison, Journal Energy Developmen, 10, YU, Eden S. H. ve Dennis B. K. HWANG(1984), The Relaionship Beween Energy and GNP, Energy Economics, 6, YU, Eden S. H. ve Jang C. JIN(1992). Coinegraion Tess of Energy Consumpion, Income and Employmen, Resources and Energy, 14, ZIVOT, E. ve Donald W. K. Andrews (1992), Furher Evidence on he Grea Crash, The Oil- Price Shock, and he Uni-Roo Hypohesis, Journal of Business and Economic Saisics, July 1992, Vol. 10, No. 3. DEKTMK (Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komiesi), (2008), 2008 Enerji Raporu, (hp:// Erişim Tarihi: ) IEA (2011). EnergySaics Manual. iea.org/sas/docs/saisics_manual.pdf, Erişim Tarihi: ) hp://daabank.worldbank.org/ Erişim Tarihi: