TÜRKİYE DE ENERJİ TÜKETİMİ EKONOMİK BÜYÜME İLİŞKİSİNİN SEKTÖREL ANALİZİ *

Transkript

1 Ekonomik ve osyal Araşırmalar Dergisi, Cil, Yıl, ayı, 07 he nernaional Journal of Economic and ocial esearch, ol., Year, No., 07 ÜKİYE DE ENEJİ ÜKEİMİ EKONOMİK BÜYÜME İLİŞKİİNİN EKÖEL ANALİZİ * ECOAL ANALY OF ELAONHP BEEEN ENEGY CONUMPON AND ECONOMC GOH N UKEY Can UA Giresun Üniversiesi, Görele Uygulamalı Bilimler Yüksekokulu, Giresun (can.usa@giresun.edu.r) Mein BEBE Karadeniz eknik Üniversiesi, İİBF, İkisa Bölümü, ABZON (berber@ku.edu.r) ÖZ Bu çalışmada, ürkiye de sekörel enerji ükeiminin ekonomik büyüme üzerindeki ekisi 9700 döneminde yıllık veriler kullanılarak, odayamamoo (99) nedensellik esi ile analiz edilmişir. Elde edilen bulgulara göre ulaşırma ve sanayi sekörlerinde enerji ükeimi ile ekonomik büyüme arasında çif yönlü nedensellik olduğunu gözlenmişir. Ulaşılan bu sonuç geri besleme hipoezini doğrulamakadır. Çalışmanın diğer bir sonucu ise, arım ve konu sekörleri enerji ükeimiyle ekonomik büyüme arasında bir ilişkinini bulunamamış olmasıdır. Bu sonuç ise nör hipoezini doğrulamakadır. Bulunan sonuçlar doğrulusunda, arım ve konu sekörlerinde enerji korunum poliikalarının uygulanmasının ülke ekonomisine olumlu kakı sağlayacağı söylenebilir. Anahar özcükler: Enerji ükeimi, Ekonomik büyüme, odayamamoo nedensellik ABAC n his sudy, he effec of secoral energy consumpion on economic growh was invesigaed o urkey in 9700 period wih annual daa by using odayamamoo Causaliy es. According o he resuls of analysis, i s observed ha here is a bidirecional causal relaionship beween energy consumpion and economic growh in he ransporaion and indusry secors, and his resul of he analysis confirms he feedback hypohesis. And also, according o he resuls of analysis, here is no causal relaonship beween energy consumpion and economic growh in he agriculure and residenial secors, and his resul of analysis confirms he neural hypohesis. n accordance wih hese resuls of analysis, i can be said ha he applicaions of energy conservaion policies in agriculure and residenial secors conribue posiively o he economies. Keywords: Energy consumpion, Economic growh, odayamamoo causaliy * Bu makale Can Usa nın ürkiye de Enerji ükeimi Ekonomik Büyüme İlişkisinin Bölgesel ve ekörel Analizi isimli dokora ez çalışmasından üreilmişir. N: 0 7 7

2 Can UA, Mein BEBE. Giriş Enerji insanlık arihinin ilk evrelerinden iibaren insanoğlunun ele aldığı en önemli kavramlardan biridir. İlk zamanlardan beri en emel ihiyaçlar için çeşili şekillerde kullanılan enerji, anayi Devrimi ile birlike kilesel üreime geçilmesine paralel olarak yeni bir boyu kazanmışır. anayi Devrimi enerjiye olan ihiyacın armasına ve yeni arayışların oraya çıkmasına neden olmuşur (Usa, 0:).. Dünya savaşı sonrası ülkelerin hızlı büyüme sürecine girmesi de enerjiye olan alep ve ihiyacın armasında eken olmuşur. Bunun yanında yoğun enerji kullanımı nedeniyle çevresel sorunlar da oraya çıkmaya başlamışır. Bu gelişmeler enerji konusuna ilgiyi arırmışır. eorik olarak Neoklasik ikisa okuluna kadar enerji kavramı yerine oprak ve doğal kaynak kavramı kullanılmışır. Neoklasik ikisa okulu ise enerji kavramını kullanmış, ancak üreim fonksiyonunda yer vermemişir. 970 yıllarda neoklasik ikisa okulu konuyla ilgili iki al disiplin gelişirmişir. Bunlar, çevre ekonomisi ve doğal kaynaklar ekonomisidir. Doğal kaynakların çıkarılması ve çevre sorunları ile ilgilenmişlerdir (Common ve agl, 00:). Enerji, hem kavram hem de üreim fakörü olarak ekolojik ikisa yaklaşımı ile yerini almışır. Ana akım ikisa anlayışında ekonomik faaliye akımı hanehalkı ile firma arasında başka bir deyişle emek ve sermaye arasında gerçekleşmekedir. Buna göre ekonomik büyüme, emek ve sermaye girdisi arafından sağlanmakadır. Oysa neoklasik faaliye akımı olarak ifade edilen bu döngü, ekolojik ikisa anlayışında küresel ekosisemin bir al sisemi (Ockwell, 008:0) olarak görülmekedir. Ekolojik ikisa anlayışı bu düşünceyle, 970 li yıllarda gelişen neoklasik çevre ve doğal kaynaklar ekonomisinden ayrılmakadır. Ekolojik ikisa anlayışında, küresel ekosisemde ek enerji kaynağı güneş enerjisidir. Güneş enerjisi ekosisem içinde ya doğrudan ya da dolaylı olarak kullanılmaka ve düşük ısı olarak aılmakadır. Ekolojik ekonomi anlayışına göre, enerji üreimin ek birincil fakörüdür. Amprik olarak enerji ükeiminin ekonomik büyüme üzerindeki ekisinin incelenmesine enerji darboğazlarının yaşandığı 970 li yılların sonuna doğru başlanmışır. Yapılan çalışmalarda oldukça arışmalı sonuçlar elde edilmişir. Enerji ükeimi ile ekonomik büyüme arasındaki amprik ilişkinin incelenmesinde; büyüme hipoezi, asarruf hipoezi, nör hipoezi ve geri besleme olmak üzere dör hipoez sınanmakadır. Büyüme hipoezine göre enerji ükeimindeki bir arış reel GYİH da arışa neden olur. asarruf hipoezi, reel GYİH daki bir arışın enerji ükeiminde bir arışa neden olacağını öne sürer. Nör hipoezi, enerji ükeimi ve reel GYİH arasında nedensel ilişkinin olmadığının gösergesidir. Geri besleme hipoezi ise enerji ükeimi ve reel GYİH arasında bir amamlayıcılık ilişkisi olduğunu ifade eder. Enerji ükeimi ve büyüme arasındaki iki yönlü nedenselliğin mevcudiyei geri besleme hipoezini desekler. Dünyada yaşanan ekonomik gelişmelere paralel olarak ürkiye de de enerji ükeimi ve büyüme ilişkisine olan ilgi hızla armışır. 980 li yılların emel problemleri olan enflasyonun, dış icare açıklarının ve cari açığın oraya çıkmasında 970 li yıllarda yaşanan enerji şoklarının ekisi olduğu bir gerçekir. ürkiye de enerji ükeimi ekonomik büyüme ilişkisini inceleyen pek çok çalışma olmasına rağmen sekörel seviyede ilişkiyi inceleyen az sayıda çalışma bulunmakadır. Bu çalışmalarda enerji değişkeni olarak genelde elekrik enerjisi kullanılmışır. Ayrıca ilişki bir, iki ve çok sekörlü modeller kullanılarak incelenmişir. ekörel enerji ükeiminin büyüme üzerindeki ekisini çok sekörlü modelde ve üm enerji çeşilerini kullanarak inceleme konusu yapan Şahbaz ve Yanar (0) dışında herhangi bir çalışma lieraürde espi edilememişir. 7

3 Ekonomik ve osyal Araşırmalar Dergisi, Cil, Yıl, ayı, 07, ss. 787 he nernaional Journal of Economic and ocial esearch, ol., Year, No., 07, pp. 787 Dolayısıyla bu çalışmada arım, sanayi, konu ve ulaşırma sekörlerinden oluşan çok sekörlü bir yapıda enerji ükeimi ile ekonomik büyüme arasındaki nedensellik ilişkilerini oda ve Yamamoo (99) nedensellik sınamasıyla oraya koymak ve lieraüre kakı sağlamak amaçlanmışır. Bunun için çalışmada ilk olarak dünyada ve ürkiye de sekörel ve oplam enerji ükeimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmalar özelenmişir. Daha sonra veri sei ve ekonomerik yönem anıılmış ve birim kök esleri gerçekleşirilmişir. on olarak oda ve Yamamoo (99) nedensellik sınaması yapılmış ve elde edilen bulgular değerlendirilmişir.. Lieraür araması Enerji ükeimi ekonomik büyüme ilişkisini araşıran çalışmalar içinde Kraf & Kraf (978) ve Akarca & Long (980) un çalışmaları öncü olarak kabul edilebilir. Hemen hemen aynı dönem ve aynı yönemle ABD ekonomisi için yapılan bu çalışmaların ilkinde gelirden enerji ükeimine doğru ek yönlü bir ilişki espi edilmişken, ikincisinde gelir ve enerji ükeimi arasında bir ilişki espi edilememişir. ekörel enerji ükeimi ekonomik büyüme ilişkisini araşıran öncü çalışmalardan biri olan Zachariadis (007) de çok sekörlü ve çok değişkenli bir yapı içinde ECM, ADL ve odayamamoo modelleri kullanılarak; ABD, Almanya, İngilere, Fransa ve Japonya için ilişki araşırılmışır. Her ülke ve kullanılan modele göre sonuçlar farklılaşmışır. Çok sekörlü bir yapı içinde enerji ükeimi ekonomik büyüme ilişkisini araşıran bir diğer çalışma da Bowden ve Payne (009) dur. ABD ekonomisine ai 9900 dönemi verilerle odayamamoo nedensellik esi yapılan çalışmada, oplam birincil enerji ükeimi ve ulaşırma sekörü birincil enerji ükeimi ile GYİH arasında bir ilişki bulunamamışken, sanayi, icari ve konu birincil enerji ükeimi ile GYİH arasında iki yönlü nedensellik espi edilmişir. Cosanini ve Marini (00) ekonomi ve enerji arasındaki ilişkiyi, OECD üyesi ülke ve OECD üyesi olmayan ülke olmak üzere 7 ülkenin 9000 dönemi verilerini kullanarak analiz emişlerdir. Panel nedensellik sonuçlarına göre sanayi ve aşımacılık seköründe, kısa dönemde ekonomik büyüme enerji ükeimini belirlerken, uzun dönemde enerji ükeimi ile ekonomik performans arasında karşılıklı nedensellik espi edilmişir. Konu seköründeki enerji ükeimi ile hem ülkelerin geneli hem de OECD üyesi olmayan ülkelerde nedensellik ilişkisine raslanmamışır. Hizmeler sekörü için kısa dönemde ülkelerin geneli için iki yönlü nedensellik ilişkisi espi edilmişken, OECD üyesi olmayan ülkelerde ekonomik büyümeden enerji ükeimine doğru ek yönlü nedensellik ilişkisi espi edilmişir. Bowden ve Payne (00), 9900 dönemine ai yıllık verileri kullanarak ABD de GYİH ve sekörel yenilenebilir ve yenilenemeyen enerji ükeimleri arasındaki ilişkiyi es emişir. oda Yamamoo uzun dönem nedensellik esleri icari ve sanayi yenilenebilir enerji ükeimi ile reel GYİH arasında Granger nedenselliğin olmadığını oraya koymuşur. Hane halkı yenilenebilir enerji ükeiminden reel GYİH ya doğru ek yönlü nedensellik bulunmuşur. Enerji değişkeni olarak yenilenemeyen enerji değişkeni kullanıldığında ise sonuçlar şu şekildedir: icare ve hane halkı kesimlerinin yenilenemeyen enerji ükeimleri ile reel GYİH arasında iki yönlü Granger nedensellik espi edilmişir. Ayrıca sanayi sekörü için yenilenemeyen enerji ükeiminden reel GYİH ya doğru ek yönlü nedensellik gözlemlenmişir. ChengLang ve diğerleri (00) sekörel elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki doğrusal ve doğrusal olmayan nedensel ilişkiyi ayvan ekonomisi için dönemi verilerini 7

4 Can UA, Mein BEBE kullanarak incelemişir. Granger nedensellik esi sonucuna göre doğrusal nedensellik açısından oplam elekrik ükeimi ve sanayi elekrik ükeimi ile GYİH arasında iki yönlü nedensellik ilişki bulunmuşken, konu elekrik ükeimi ile GYİH arasında nör nedensel ilişki espi edilmişir. Doğrusal olmayan nedensellik açısından ise oplam elekrik ükeimi ile GYİH arasında iki yönlü nedensellik ilişkisi, ayrıca GYİH dan konu elekrik ükeimine doğru ek yönlü nedensellik espi edilmişir. Jamil ve Ahmad (00) Pakisan da oplam ve sekörel seviyede nihai elekrik ükeimi ile GYİH arasındaki ilişkiyi dönemi yıllık verilerini kullanarak analiz emişir. ECM ekonomerik yöneminin kullanıldığı çalışmada oplam seviyede, GYİH dan enerji ükeimine doğru ek yönlü nedensellik espi edilmişir. Benzer şekilde, icare ve konu sekörlerinde de GYİH dan elekrik ükeimine doğru ek yönlü nedensel ilişki espi edilmişir. İmala sanayi sonuçları, çıkıdan elekrik ükeimine ve elekrik fiyalarına doğru ek yönlü nedenselliğin mevcudiyeini gösermişir. arım sekörü sonuçları iki yönlü nedenselliğe işare emekedir. Gross (0) ABD ekonomisinde dönemine ai sanayi, icare ve aşımacılık sekörleri nihai enerji ükeimi ile sekörel kama değer arasındaki ilişkiyi analiz emişir. ADL sınır esinin kullanıldığı çalışmada enerji ükeimi ile ekonomik büyüme arasında kısa dönemde iki yönlü nedensellik espi edilmişir. aşımacılık seköründe uzun dönemde iki yönlü Granger nedensellik bulunmuşur. icare seköründe, enerji verimliliği konrol edilirse, büyümeden enerji ükeimine doğru uzun dönem nedensellik kanıına ulaşılmışır. icare konrol edildiğinde, sanayi sekörü enerji ükeiminden büyümeye doğru kısa dönem Granger nedensellik kanıı bulunmuşur. Zhang ve u (0) Çin de enerji ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi bölgesel ve sekörel olarak dönemi verilerini kullanarak analiz emişir. Panel nedensellik yöneminin kullanıldığı çalışmada, doğu bölgesinde sanayi seköründe uzun dönemde iki yönlü ilişki espi edilmişken, kısa dönemde enerji ükeiminden sanayi üreimine doğru ek yönlü nedensellik bulunmuşur. Merkez bölgede, hizmeler seköründeki enerji ükeiminin yalnızca kısa dönemde üreimi arırdığı uzun dönemde ise ekisinin zayıf olduğu sonucuna varılmışır. Baı bölgesinde aşıma seköründe GYİH dan enerji ükeimine ek yönlü ilişki söz konusudur. Bu durum aşımacılık seköründe iki yönlü ilişkinin olduğu doğu bölgesine göre farklılık arz eder. on olarak, baı bölgesi sanayi sekörünün sonuçlarının ülkenin geneline göre oldukça benzer olduğu espi edilmişir. Burada da enerji ükeimi ve ekonomik büyüme arasında iki yönlü nedensellik ilişkisi bulunmuşur. ang ve hahbaz (0) Pakisan da 9700 dönemi yıllık verileri kullanarak oplam ve sekörel seviyede elekrik ükeimi ve reel çıkı arasındaki ilişkiyi YDL Granger nedensellik esiyle analiz ederek oplam seviyede, elekrik ükeiminden reel çıkıya doğru ek yönlü Granger nedensellik ilişkisi bulmuşlardır. ekörel bazda ise, imala sanayinde iki yönlü, hizmeler seköründe elekrik ükeiminden reel üreime doğru ek yönlü nedensellik ilişkisi espi edilmişir. arım seköründe ise değişkenler arasında nedensellik ilişkisi bulunamamışır. Husaini ve Lean (0) Malezya da elekrik ükeimi, çıkı ve imala sanayi arasındaki ilişkiyi araşırmışır dönemi yıllık verilerinin kullanıldığı çalışmada Granger nedensellik sonuçlarına göre uzun dönemde imala sanayi üreiminden elekrik ükeimine doğru ek yönlü nedensellik bulunmuşur. Kısa dönemde ise elekrik ükeiminden çıkıya doğru ek yönlü nedensel ilişki espi edilmişir. 7

5 Ekonomik ve osyal Araşırmalar Dergisi, Cil, Yıl, ayı, 07, ss. 787 he nernaional Journal of Economic and ocial esearch, ol., Year, No., 07, pp. 787 Bernard ve O (0), Nijerya da sekörel yenilenemeyen enerji ükeimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi 9900 dönemi yıllık verilerini kullanarak analiz emişir. Granger nedensellik esi sonuçlarına göre, konu sekörünün diğer sekörlere kıyasla ekonomik büyümeye daha fazla kakı sağladığı espi edilmişir. ürkiye ekonomisi için enerji ükeimi ile ekonomik büyüme ilişkisini inceleyen pek çok çalışma bulunmakadır. Bu çalışmalar ablo de verilmişir. ablo. ürkiye de Enerji ükeimi Ekonomik Büyüme İlişkisi Lieraürü Çalışma Dönem Yönem onuç erzi (998) 9099 Granger Nedensellik E Y Alınay ve Karagöl (00) Granger Nedensellik E Y arı ve oyaş (00) aryans Ayrışırma E Y Alınay ve Karagöl (00) A Analizi E Y Ulusoy (00) Granger Nedensellik Y E Jober ve Karanfil (007) 9000 Granger Nedensellik E Y oyaş ve arı (007a) odayamamoo Nedensel. E Y oyaş ve arı (007b) 9800 Granger Nedensellik E Y Lise ve Monfor (007) Granger Nedensellik Y E Karagöl vd. (007) 9700 Pesaran ınır esi; ADL ınır esi Akaş ve Yılmaz (008) Granger Nedensellik E Y ( Kısa D.) E Y ( Uzun D) E Y Kısa Dön. Y E Uzun Dön. Erdal vd. (008) Pairise Granger N. E Y Karanfil (008) Granger Nedensellik Y E E Y Kar ve Kınık (008) 9700 ekör Haa Düzelme (ECM) E Y E Y Mucuk ve Uysal (009) 9000 Granger Nedensellik E Y Kapusuzoğlu ve Karan (00) 9700 Granger Nedensellik Y E Aydın (00) 9900 ıradan EKK (OL) E Y Ağır ve Kar (00) 000 Yaay Kesi Analizi E Y Öksüzler ve İpek (0) 987:00:9 Granger Nedensellik E Y Yanar ve Kerimoğlu (0) A Analizi E Y Eruğrul (0) 998:0: Kalman Filresi E Y Pola vd. (0) 9000 Granger Nedensellik E Y (Uzun D.) Karhan vd. (0) 900 Granger Nedensellik E Y Uzunöz ve Akçay (0) Granger Nedensellik Y E Çein ve Şeker (0) 9700 odayamamoo Nedensellik E Y (Uzun D.) Şahbaz ve Yanar (0) odayamamoo Nedensellik Y E E Y 77

6 Can UA, Mein BEBE ablo devamı Alınaş (0) ADL ınır esi, ECM ve YDL Nedensellik Çağıl vd. (0) Granger Nedensellik E Y Uzun vd (0) ECM Y E Alınaş ve Koçbulu (0) 900 Granger Nedensellik E Y Erdoğan ve Gürbüz (0) Granger Nedensellik E Y Şanlı ve una (0) 9800 Granger Nedensellik E Y opallı ve Alagöz (0) odayamamoo Nedensellik Y E Bayar (0) 90 odayamamoo Nedensellik E Y Uçak ve Usupbeyli (0) 970 Granger Nedensellik E Y ancar ve Pola (0) 980 Granger Nedensellik E Y Bayraç ve Doğan (0) 9800 Markov ejim Değişim Modeli (MA) E Y E Y avaş ve Durğun (0) Granger Nedensellik Y E Usa (0) 000 Panel eri Analizi E Y Korkmaz ve Güngör (0) 9700 Granger Nedensellik E Y No: onuç süununda yer alan E Y, enerji ükeiminden büyümeye, Y E, büyümeden enerji ükeimine doğru ek yönlü nedensel ilişkinin olduğunu; E Y, iki yönlü nedensel ilişkinin olduğunu; E Y ise nedensellik ilişkisinin olmadığını ve E Y değişkenler arasında poziif ilişkinin olduğunu göserir. ürkiye ekonomisi için sekörel enerji ükeimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi araşıran az sayıda çalışma mevcuur. Bu çalışmalardan Jober ve Karanfil (007) de ek sekör, erzi (998) ve Kar ve Kınık (008) çalışmalarında iki sekör enerji ükeimi ile ekonomik büyüme ilişkisi araşırılmışır. İkiden fazla sekörün enerji ükeimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi araşıran Şahbaz ve Yanar (0) dışında bir çalışma lieraürde espi edilememişir. ürkiye de sekörel enerji ükeimi ekonomik büyüme ilişkisini inceleyen öncü çalışma erzi (998) arafından yapılmışır. ürkiye ekonomisi için 9099 döneminin ele alındığı çalışmada gerek oplam düzeyde gerekse sanayi ve icare sekörleri elekrik ükeimi ile GYİH arasındaki nedensellik ilişkisi analiz edilmişir. Buna göre oplam ve sekörel seviyede değişkenler arasında iki yönlü nedensel ilişki bulunmuşur. Jober ve Karanfil (007), 9000 dönemi ürkiye ekonomisi için GMH ve enerji ükeimi ilişkisinin araşırıldığı çalışmada, Granger nedensellik esi sonuçları uzun dönemde hem oplam hem de sanayi seköründe nör olduğunu gösermişir. Çalışmada ayrıca anlık nedensellik için güçlü kanılar bulunmuşur. Yani gelir ve enerji ükeiminin anlık değerleri ilişkilidir. Kar ve Kınık (008), ürkiye de sekörel elekrik ükeimi çeşileri ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi Johansen eş büünleşme esi ve ECM yardımıyla araşırmışır dönemini kapsayan ve yıllık verilerin kullanıldığı çalışmada, gelir ve elekrik ükeim çeşileri arasında uzun dönemli ve poziif bir ilişkinin olduğu eş büünleşme esiyle espi edilmişir. oplam elekrik ükeimi ve sanayi elekrik ükeiminden ekonomik büyümeye doğru bir nedenselliğin yanında kişi başına mesken elekrik ükeimi ile ekonomik büyüme arasında iki yönlü bir nedensellik ilişkisi gözlenmişir. 78

7 Ekonomik ve osyal Araşırmalar Dergisi, Cil, Yıl, ayı, 07, ss. 787 he nernaional Journal of Economic and ocial esearch, ol., Year, No., 07, pp. 787 Şahbaz ve Yanar (0), ürkiye de oplam enerji ükeimi ve sekörel enerji ükeimi ile GYİH arasındaki nedensel ilişkiyi oda Yamamoo esini kullanarak araşırmışır dönemini ve alı seköre ai yıllık verilerin kullanıldığı çalışmada GYİH dan oplam enerji ükeimine doğru ek yönlü nedensellik, yine sekörel olarak GYİH dan ulaşırma, arım ve çevrim sanrallerine doğru ek yönlü nedensellik espi edilmiş, faka GYİH ile sanayi ve konu enerji ükeimi arasında nedensel ilişki bulunamamışır. Bu durumda ürkiye de enerji asarruf poliikalarının ekonomi üzerinde hiçbir olumsuz eki yaramadan uygulanabileceği ileri sürülmüşür. Yılmaz vd. (0) ürkiye de 9700 dönemi verileri kullanarak sekörel enerji ükeiminin ayrışırma yönemiyle analizini yapmışlardır. Elde edilen sonuçlara göre sekörel enerji ükeiminin çıkı ve yapısal eki nedeniyle arığı, yoğunluk ekisi nedeniyle azaldığı görülmüşür.. eri ve Ekonomerik Yönem Çalışmada sekörel enerji ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin espiinde oda ve Yamamoo (99) arafından gelişirilen nedensellik analizi kullanılmışır. Zaman serisi analizlerinde serilerin nedensellik ilişkilerinin araşırılabilmesi için serilerin durağan olması gerekir. Bu nedenle öncelikle serilerin durağan olup olmadıklarına bir diğer ifadeyle birim kök içerip içermediklerine bakılır. Bununla birlike oda ve Yamamoo (99) arafından gelişirilen nedensellik analizi serilerin durağan olmamaları durumunda bile seviye değerlerinin yer aldığı bir A modeli yardımıyla değişkenler arasında nedensellik ilişkisinin espiine imkân sağlamakadır. Bu durumda nedensellik analizi yapılabilmesi için Genişleilmiş Dikey Fuller (ADF) ve Phillips Perron (PP) birim kök eslerinden yararlanarak serilerin en büyük büünleşme derecesi (d max ) belirlenir. ADF esinde H 0 (boş hipoez) seri birim kök aşımakadır yani seri durağan değildir ve H a (alernaif Hipoez) ise seri birim kök aşımamakadır yani seri durağandır biçimlerinde kurulur. ADF esinde serinin seviyesinde birim kök aşıyıp aşımadığı aşağıda sunulan () numaralı sabisiz, () numaralı sabili ve () numaralı sabilirendli üç model üzerinden araşırılır: m / i i () i = DY = dy + a DY + e m / i i () i = DY = b+ dy + a DY + e m / i i () i = DY = b+ b+ dy + a DY + e (), () ve () numaralı denklemlerde Y,, e, ve m sırasıyla seviyesinde durağanlığı araşırılan seriyi, rendi, haa erimini, birinci fark operaörünü ve regresyon denkleminde ookorelasyon problemine yol açmayan chwarz Bilgi Krieri (C) ve Akaike Bilgi Krieri (AC) bilgi krierlerinden yaralanılarak seçilen opimal bağımlı değişken gecikmesini ifade emekedir. H o hipoezi; yukarıda sunulan regresyon denklemlerinin en küçük kareler yönemi ile ahmin edilmesinden elde edilen Y değişkeninin kasayısın için hesaplanan isaisiği MacKinnon (99) ablo kriik değeri ile karşılaşırılarak sınanır. ablo kriik değeri hesaplanan isaisiğinin mulak değerinden küçükse 79

8 Can UA, Mein BEBE H o hipoezi reddedilemez ve serinin seviyesinde durağan olmadığına karar verilir. eviyesinde durağan olmayan serilerin birinci farkı alınarak ekrar birim kök sınamasına abi uulur. Zaman serisi analizi sahe ilişkilere sebebiye vermemek için durağan seriler üzerinden yürüüldüğünden durağan olmayan serilerin durağan oluncaya kadar farkı alınır. DickeyFuller esinde üm adımlarda, haa payları arasında korelasyon olmadığı varsayılmışır. DikceyFuller, haa payları arasında korelasyon problemi varsa, bu sorunu aşmak için bağımlı değişkenin gecikmeli değerleri eşiliğin sağ arafında yer alacağı yukarıda ifade edilen ADF esini önermişir (Bozkur, 007:9). Çalışmada durağanlığın espiinde kullanılan bir diğer yönem olan PhilipsPerron (998) esi ise haa erimleri arasında ookorelasyon problemi olması durumda, ookorelasyonu gidermeye yeecek kadar bağımlı değişkenin gecikmeli değerleri modele dahil edilmek yerine, Neweyes ahmincisi kullanılarak uyarlanmakadır. PP esinde, DF esinde olduğu gibi üç model kullanılmakadır. Bununla birlike çalışmada aşağıda göserilen sırasıyla numaralı sabili ve numaralı sabili rendli denklemler kullanılarak PP birim kök esi gerçekleşirilmişir. D Y = b0 + dy + e D Y = b0+ b+ dy + e () () Burada deerminisik rendi, β, ve δ paramereleri, e haa erimini gösermekedir. PP esi, ADF esinden farklı olarak bağımlı değişken gecikmelerini kullanmamakadır. PP esinde de ADF esindeki gibi bağımlı değişkenin gecikmeli değerlerinin kasayısı olan δ kasayısının isaisiği MacKinnon kriik ablo değerlerinden büyükse sıfır hipoezi reddedilerek serinin durağan olduğuna karar verilir (Abdioğlu ve erzi, 009: 0; Abdioğlu, 0: 07). oda ve Yamamoo (99) nedensellik analizinde ADF ve PP birim kök eslerinden yararlanarak serilerin en büyük büünleşme derecesi (d max ) belirlendiken sonra ikinci olarak AC ve C bilgi krierlerinden yararlanılarak opimal gecikme uzunluğu (k) belirlenir. on olarak A modeli (k+d max ) gecikme sayısı ve görünüşe ilişkisiz regresyon yönemiyle ahmin edilerek nedensellik ilişkisi ve yönü üzerinde karar verilmekedir. oda ve Yamamoo (99) nedensellik analizinin maemaiksel denklemi şu şekildedir: k+ dmax k+ dmax / / () i = j = = d+ aiyi+ b i j + u k+ dmax k+ dmax Y = c+ / m i Y i + / dij + u (7) i = j = Nedensellik ilişkisi ve yönüne A (k+d max ) modeli ahmin edilerek modeldeki kasayıların ilk k anesine MALD (Modified ALD) esi uygulanarak karar verilmekedir. Nedensellik ilişkisinde sıfır hipoezi, k kadar bağımsız değişkenin grup olarak sıfıra eşi olduğu, alernaif hipoez ise k kadar bağımsız değişkenin grup olarak sıfıra eşi olmadığı şeklinde kurulur. Eğer MALD isaisiği isaisiksel olarak anlamlı ise sıfır hipoezi reddedilerek alernaif hipoez kabul edilir. Alernaif hipoezin kabul edilmesi, bağımsız değişkenden bağımlı değişkene doğru bir nedensellik ilişkisinin olduğu anlamına gelmekedir (Yavuz, 00:9; Kızılgöl ve Erbaykal, 008:; 80

9 Ekonomik ve osyal Araşırmalar Dergisi, Cil, Yıl, ayı, 07, ss. 787 he nernaional Journal of Economic and ocial esearch, ol., Year, No., 07, pp. 787 Abdioğlu ve erzi, 009:0; Çein ve Şeker, 0:98; Çevik ve Cural, 0:9; andoğan ve Özyur, 0:; apşın ve Karabulu, 0:0; Abdioğlu, 0:). ürkiye ekonomisi için yapılan bu çalışma 9700 dönemini kapsamakadır. Nedensellik ilişkilerini belirlemek için kurulan modellerde GYİH (LGDP), Gayri afi abi ermaye Oluşumu (LE), İsihdam (Lİ) ve arım (L), anayi (L), Ulaşırma (LU) ve Konu (LK) ekörel enerji ükeimleri kullanılmışır. 00 yılı fiyalarıyla GYİH ve Gayri afi abi ermaye Oluşumu serileri D ve sekörel enerji ükeimleri Enerji ve abi Kaynaklar Bakanlığı veri abanlarından emin edilmişir. İsihdam serisi ise ÜİK (İsaisik Gösergeler, 0:) den elde edilmişir. Değişkenlerin önündeki Δ simgesi değişkenin farkının alındığını gösermekedir. Analizler serilerin logariması alınarak gerçekleşirilmişir. Logarimaları alınan serilerin önüne L harfi koyularak ayır edilmişir. Ayrıca değişkenlerin önündeki harfi de serinin reel olduğunu ifade emekedir. Çözüm sonuçları Eviews 7 programı kullanılarak elde edilmiş ve aşağıda sunulmuşur... Birim Kök Analiz onuçları Çalışmada serilerin durağanlıkları ADF ve PP birim kök esleriyle araşırılmış olup sonuçlar şu şekildedir. ablo de yer alan ADF ve PP birim kök esi sonuçlarına göre, üm değişkenler seviyelerinde birim kök aşıdığı birinci farklarında ise birim kök aşımadıkları % anlamlılık seviyesinde espi edilmişir. ablo. ADF ve PP Birim Kök esi onuçları ADF PP Değişkenler abili abilirendli abili abilirendli LGDP (0).799 (0) Lİ.70 (0) (0) LE.7 (0).9 (0) L.78 (0).90 (0) LK 0.7 (0).099 (0) LU (0).8 (0) L.088 (0).80 (0) LGDP.8* (0).* (0).9*.77* Lİ.7* (0).9* (0).89*.9970* LE.8089* (0).8098* (0).780*.780* L * (0).799 (0) 7.87* 8.09* LK.7* (0) (0).7*.7* LU.987* (0).9 (0).87*.7* L.89* (0).90 (0).99*.8879** No: Paranez için değerler C kierine göre belirlenen gecikme uzunluğunu; * ve ** sırasıyla % ve % anlamlılık düzeylerini gösermekedir. PP Birim kök esinde uyarlama gecikmesi (runcaionlag), q = (N/00) /9 = olarak hesaplanmışır (Neweyes, 987). Yapılan birim kök sınamaları üm değişkenlerin birinci farkında durağan olduğunu oraya koymuşur. Dolayısıyla oda ve Yamamoo yaklaşımına dayalı nedensellik ilişkilerinin belirlendiği A sisemlerinin d max seviyesi olarak espi edilmişir. 8

10 Can UA, Mein BEBE 8.. odayamamoo Nedensellik onuçları oda ve Yamoo nedensellik sınaması için d max seviyesi belirlenmişir. İkinci aşamada seviye değerlerinin yer aldığı A sisemlerinin gecikme uzunlukları espi edilir. Üçüncü aşamada ise seviye değerlerinin yer aldığı ve gecikmesi belirlenen A sisemlerinin gecikme uzunluğu d max kadar arırılır ve A sisemleri Görünürde İlişkisiz Denklemler (U) yönemi ile ahmin edilir. ekörel enerji ükeiminin büyüme üzerinde ekisi için ayrı var sisemi oluşurulmuşur. L, L, LK ve LU sekörel enerji ükeimlerinin seviye değerlerinin yer aldığı A sisemlerinin gecikme uzunlukları sırasıyla,, ve olarak AC bilgi krieri vasıasıyla belirlenmişir. d max espi edilmiş ve aşağıda sunulan A sisemleri üzerinden nedensellik sınaması gerçekleşirilmişir. B B B B B B B LGDP LE L L LGDP LE L L LGDP LE L L LGDP LE L L LGDP LE L L LGDP LE L L LGDP LE L L E E E E 0 = (8) A A A LGDP LE L L LGDP LE L L LGDP LE L L 0 f f f f = (9) LGDP LE L L LGDP LE L L LGDP LE L L K K K 0 e e e b b b e = (0) LGDP LE L LU LGDP LE L LU LGDP LE L LU LGDP LE L LU LGDP LE L LU LGDP LE L LU LGDP LE L LU Z Z Z Z 0 n n n n n n n = ()

11 Ekonomik ve osyal Araşırmalar Dergisi, Cil, Yıl, ayı, 07, ss. 787 he nernaional Journal of Economic and ocial esearch, ol., Year, No., 07, pp. 787 Yukarıdaki (8), (9), (0) ve () nolu A sisemleri U yönemi ile ahmin edilmiş ve MALD sınaması ile elde edilen nedensellik ilişkileri ablo de sunulmuşur. ablo. odayamamoo Nedensellik esi onuçları A isemi Numarası Boş Hipoez İsaisiği Pdeğeri Karar L neden değil LGDP Boş Hipoez eddedilir LGDP neden değil L Boş Hipoez eddedilir L neden değil LGDP Boş Hipoez eddedilemez LGDP neden değil L Boş Hipoez eddedilemez LK neden değil LGDP Boş Hipoez eddedilemez LGDP neden değil LK Boş Hipoez eddedilemez LU neden değil LGDP Boş Hipoez eddedilir LGDP neden değil LU Boş Hipoez eddedilir ablo en görüldüğü üzere (9) ve (0) numaralı A sisemlerinde L ile LGDP ve LK ile LGDP arasında nedensellik ilişkilerini belirlemek için kurulan boş hipoezler %0 anlamlılık düzeyinde reddedilememiş ve ilgili değişkenler arasında herhangi bir nedensellik ilişkisi sapanamamışır. Diğer arafan (8) numaralı A siseminde L ile LGDP arasındaki ilişkileri belirlemek içi kurulan boş hipoezler % anlamlılık düzeyinde reddedilmiş ve L ile LGDP arasında çif yönle nedensellik ilişkisi bulunmuşur. Benzer şekilde () numaralı A sisemi için LU neden değil LGDP ve LGDP neden değil LU biçiminde kurulan boş hipoezle sırasıyla % ve % anlamlılık düzeyinde reddedilmiş ve LU ile LGDP arasında çif yönlü nedensellik ilişkisi espi edilmişir. Elde edilen bu bulgular ürkiye ekonomisi için çalışmanın emel inceleme alanı olan sanayi ile ulaşırma sekörleri enerji ükeiminden ekonomik büyümeye doğru ve ekonomik büyümeden sanayi ve ulaşırma seköründeki enerji ükeimine doğru olmak üzere çif yönlü nedensellik ilişkileri oraya koymuşur.. onuç anayi devriminden günümüze kadar geçen süreçe yaşanan gelişmeler enerjinin önemini giderek arırmışır. Özellikle 970 li yıllarda yaşanan perol şokları üm dünya ülkelerini ekilediği gibi ürkiye yi de ekilemişir. Bu çalışmada enerjinin ekonomik büyümenin önemli bir belirleyicisi olduğu düşüncesi odayamamoo (99) nedensellik esi kullanılarak analiz edilmişir. Elde edilen sonuçlara göre sanayi ve ulaşırma sekörleri enerji ükeimi ile GYİH arasında iki yönlü nedensellik ilişkisi bulunmuş olması geri besleme hipoezinin geçerli olduğunu gösermekedir. anayi ve ulaşırma seköründe enerji ükeimi arıkça ekonomik büyüme de aracakır. Ayrıca ekonomik büyümede meydana gelecek olan arışlar da sanayi ve ulaşırma sekörlerinde enerji ükeimini arıracakır. ürkiye nin enerji ihiyacının önemli bir kısmının ihala yoluyla karşılandığı ve dış icare açıklarının arığı göz önüne alındığında yapılması gereken, enerji ekinliğini arırıcı poliikaların uygulanmasıdır. Başka bir deyişle birim enerji girdisi başına üreilecek çıkı mikarını arıran yönemler uygulanmalıdır. Enerji ükeiminde dışa bağımlılığı azalmak ve sürdürülebilir ekonomik büyümeyi sağlamak bakımından öncelikle yerli ve yenilebilir enerji kaynakları ercih edilmelidir. Ayrıca enerji kaynağı ve edarikçi ülke bakımından çeşilendirilmeye gidilmesi son derece önemlidir. 8

12 Can UA, Mein BEBE Zaman serisi analizinden elde edilen bir diğer sonuca göre, arım ve konu sekörleri enerji ükeimi ile GYİH arasında nedensellik ilişkisi bulunamamışır. Bu durum nör (yansızlık) hipoezi olarak ifade edilen hipoezini doğrulamakadır. arım ve özellikle konu sekörüne yönelik olarak uygulanacak asarruf poliikaları GYİH yı azalmaz. EKB verilerine göre, 0 yılı nihai enerji ükeiminde en büyük paya sahip olan sekör, konu sekörüdür. Hizmeler sekörüne ai enerji ükeim verileri konu sekörü içinde yayımlanmakadır. O halde konu ve hizmeler sekörünü kapsayan asarruf poliikaları, ürkiye nin enerjide dışa bağımlılığının azalılmasına kakı sağlamasının yanı sıra çevre kirliliğinin azalılmasına da kakı sağlar. Kaynakça Abdioğlu, Z. & erzi, H. (009), Enflasyon ve Büçe Açıkları İlişkisi: anzi ve Painkin Ekisi, Aaürk Üniversiesi İ.İ.B.F. Dergisi, (), 9. Abdioğlu, Z. (0), ürkiye İçin Enflasyonu Hızlandırmayan Kapasie Kullanım Oranı ahmini, Journal of Yasar Universiy, 8 (), 9. Abdioğlu, Z. (0), ÜcreFiya pirali: ürk İmala anayi Örneği, Yöneim ve Ekonomi Araşırmaları Dergisi, 9, 8. Ağır, H. & Kar, M. (00), ürkiye de Elekrik ükeimi ve Ekonomik Gelişmişlik Düzeyi İlişkisi: Yaay Kesi Analizi, osyo Ekonomi, Özel ayı, 97. Akarca, A.. & Long,.., (980), On he elaionship beween Energy and GNP: A eexaminaion, Journal of Energy and Developmen,,. Akaş, C. & Yılmaz,. (008), Causal elaionship beween Elecriciy Consumpion and Economic Growh in urkey, ZKÜ osyal Bilimler Dergisi, (8),. Alınay, G. & Karagöl, E. (00), rucural Break, Uni oo, and he Causaliy beween Energy Consumpion and GDP in urkey, Energy Economics, (), Alınay, G. & Karagöl, E. (00), Elecriciy Consumpion and Economic Growh: Evidence from urkey, Energy Economics, 7 (), Alınaş, H. (0), ürkiye de Birincil Enerji ükeimi, Karbondioksi Emisyonu ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Eşbüünleşme ve Nedensellik Analizi, Eskişehir Osmangazi Üniversiesi İİBF Dergisi, 8(), 9. Alınaş, H. & Koçbulu, Ö. (0), ürkiye de Elekrik ükeiminin Dinamikleri ve Ekonomik Büyüme: ınır esi ve Nedensellik Analizi, Erciyes Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi,, 7. Aydın, F. F. (00), Enerji ükeimi ve Ekonomik Büyüme, Erciyes Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi,, 70. Bayar, Y. (0), ürkiye de Birincil Enerji Kullanımı ve Ekonomik Büyüme, Aaürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, 8 (), 9. Bayraç, H.N. & Doğan, E. (0, Kasım), ürkiye de Enerji ükeiminin Ekonomik Büyüme Üzerine Ekileri: Markov wiching Yaklaşımı, EY nernaional Congres on Economics Growh, nequaliy and Povery, Düzenleyen: Gazi Üniversiesi İ.İ.B.F. İkisa Bölümü, Ankara. Bernard, O. A. & O, K. O. (0), ecoral Consumpion of Nonenewable Energy and Economic Growh in Nigeria, nernaional Journal of esearch in Managemen, Economics and Commerce, (7),. Bowden, N. & Payne, J. E. (009), he Causal elaionship beween U.. Energy Consumpion and eal Oupu: A Disaggregaed Analysis, Journal of Policy Modeling, (), Bowden, N. & Payne, J.E. (00), ecoral Analysis of he Causal elaionship beween enewable and Non enewable Energy Consumpion and eal Oupu in he U, Energy ources,, Bozkur, H. (007), Zaman erileri Analizi, Bursa: Ekin Kiabevi. 8

13 Ekonomik ve osyal Araşırmalar Dergisi, Cil, Yıl, ayı, 07, ss. 787 he nernaional Journal of Economic and ocial esearch, ol., Year, No., 07, pp. 787 ChengLang, Y., Lin, H.P., & Chang, C.H. (00), Linear and Nonlinear Causaliy beween ecoral Elecriciy Consumpion and Economic Growh: Evidence from aiwan, Energy Policy, 8 (8), Cosanini,. & Marini, C. (00), he Causaliy beween Energy Consumpion and Economic Growh: A Muliecoral Analysis Using Nonaionary Coinegraed Panel Daa, Energy Economics, (), 9 0. Common, M. & agl,. (00), Ecological Economics: An nroducion, New York: Cambridge Universiy Press, erieved July 7,0 hp://books.google.com.r. Çağıl, G., ürkmen,.y., & Çakır, Ö. (0), Enerji ve Makroekonomik Değişkenler Arasındaki İlişki: ürkiye Açısından Bir Uygulama, Muhasebe ve Finansman Dergisi, 7. Çein, M. & Şeker, F. (0), Enerji ükeiminin Ekonomik Büyüme Üzerindeki Ekisi: ürkiye Örneği, Uludağ Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, (), 80. Çevik, N. K. & Cural, M. (0), İç Borçlanma, Dış Borçlanma ve Ekonomik Büyüme Arasında Nedensellik İlişkisi: 9890 Dönemi ürkiye Örneği, Maliye Dergisi,, 9. Erdal, G., Erdal, H., & Esengün, K. (008), he Causaliy beween Energy Consumpion and Economic Growh in urkey, Energy Policy, (0), Erdoğan,. & Gürbüz,. (0), ürkiye de Enerji ükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Yapısal Kırılmalı Zaman erisi Analizi, elçuk Üniversiesi osyal Bilimler Ensiüsü Dergisi,, Eruğrul, H.M. (0), ürkiye de Elekrik ükeimi Büyüme İlişkisi: Dinamik Analiz, Enerji, Piyasa ve Düzenleme,, 97. Gross, C. (0), Explaining he (Non)Causaliy beween Energy and Economic Growh in he U..A Mulivariae ecoral Analysis, Energy Economics,. Husaini, D.H. & Lean, H.H. (0), Does Elecriciiy Drive he Developmen of Manufacuring ecor in Malaysia, Fronies in Energy esearch, (8), 7. Jamil, F. & Ahmad, E. (00), he elaionship beween Elecriciy Consumpion, Elecriciy Prices and GDP in Pakisan, Energy Policy, 8 (0), 0 0. Jober,. & Karanfil, F. (007), ecoral Energy Consumpion by ource and Economic Growh in urkey, Energy Policy, (), 7. Kapusuzoğlu, A. & Karan, M. B. (00), Gelişmeke Olan Ülkelerde Elekrik ükeimi ile Gayri afi Yuriçi Hasıla (GYİH) Arasındaki Eşbüünleşme ve Nedensellik İlişkisinin Analizi: ürkiye Üzerine Ampirik Bir Çalışma İşleme ve Ekonomi Araşırmaları Dergisi, (), 78. Kar, M. & Kınık, E. (008), ürkiye de Elekrik ükeimi Çeşileri ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkinin Ekonomerik Bir Analizi, Afyon Kocaepe Üniversiesi, İ.İ.B.F. Dergisi, 0 (),. Karagöl, E., Erbaykal, E., & Eruğrul, H.M. (007), ürkiye de Ekonomik Büyüme İle Elekrik ükeimi İlişkisi: ınır esi Yaklaşımı, Doğuş Üniversiesi Dergisi, 8 (), 780. Karanfil, F. (008), Energy Consumpion and Economic Growh evisied: Does he ize of Unrecorded Economy Maer?, Energy Policy, (8), Karhan, G., ilinir, M., Çayın, M., & Aydeniz, N. (0), Enerji ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: ürkiye Örneği, Baman Üniversiesi Yaşam Bilimleri Dergisi, (), Kızılgöl, Ö. & Erbaykal, E. (008), ürkiye de urizm Gelirleri ile Ekonomik Büyüme İlişkisi: Bir Nedensellik Analizi, üleyman Demirel Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, (), 0. Korkmaz,. & Güngör, Ö. (0), ürkiye de Enerji ükeimi ve Ekonomik Büyüme Arasındaki Nedensellik İlişkisi, Namık Kemal Üniversiesi osyal Bilimler Ensiüsü osyal Bilimler Meinleri,, 70. Kraf, J., Kraf, A. (978), On he elaionship beween Energy and GNP, Journal of Energy and Developmen,, 00. 8

14 Can UA, Mein BEBE Lise,. & Monfor, K.. (007), Energy consumpion and GDP in urkey: s here a co inegraion relaionship?, Energy Economics, 9 (), 78. Mucuk, M. & Uysal, D. (009), ürkiye Ekonomisinde Enerji ükeimi ve Ekonomik Büyüme, Maliye Dergisi, 7, 0. Newey,. & es, K. (987), A imple Posiive emi Definie, Heeroskedasiciy and Auocorrelaion Consisen Covariance Marix, Economerica,, Ockwell, D. G. (008), Energy and Economic Growh: Grounding Our Undersanding in Physical ealiy, Energy Policy, (), Öksüzler, O. & İpek, E. (0), Dünya Perol Fiyalarındaki Değişmenin Büyüme ve Enflasyon Üzerindeki Ekisi: ürkiye Örneği, ZKÜ osyal Bilimler Dergisi, 7 (),. Pola, Ö., Uslu, E.E. & an,. (0), ürkiye de Elekrik ükeimi, İsihdam ve Ekonomik Büyüme İlişkisi, üleyman Demirel Üniversiesi İİBF Dergisi, (), 9. ancar, C. & Pola, M. A. (0), ürkiye de Ekonomik Büyüme, Enerji ükeimi ve İhala İlişkisi, Gümüşhane Üniversiesi osyal Bilimler Elekronik Dergisi,,. arı,. & oyaş, U. (00), Disaggregae Energy Consumpion, Employmen and income in urkey, Energy Economics, (),. avaş, B. & Durğun, B. (0), Elekrik ükeimi ile Ekonomik Büyüme Arasında Nedensellik İlişkisi: ürkiye Örneği, Dicle Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, (),. oyas, U. & ari,. (007a), Energy Consumpion, Economic Growh, and Carbon Emissions: Challenges Faced by An EU Candidae Member, Ecological Economics, 8 (), 7 7. oyas, U.& ari,. (007b), he elaionship beween Energy and Producion: Evidence from urkish Manufacuring ndusry, Energy Economics, 9 (),. Şahbaz, A. & Yanar,. (0), ürkiye de oplam ve ekörel Enerji ükeimi ile Ekonomik Büyüme İlişkisinin Ekonomerik Analizi, Finans Poliik & Ekonomik Yorumlar, 0 (7),. Şanlı, F. B. & una, K. (0), ürkiye de Perol ükeimi ile Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkinin Analizi, Maliye ve Finans Yazıları, 8 (0), 7. andoğan, D. & Özyur, H. (0), Bankacilik ekörünün Ekonomik Büyüme ve ürdürülebilir Ekonomik Kalkinma Üzerine Ekisi: ürkiye Ekonomisi Üzerine Nedensellik esleri (98009), Marmara Üniversiesi İ.İ.B.F. Dergisi, (), 980. ang, C. F. & hahbaz, M. (0), ecoral Analysis of he Causal elaionship beween Elecriciy Consumpion and eal Oupu in Pakisan, Energy Policy, 0 (9), apşın, G. & Karabulu, A.. (0), eel Döviz Kuru, İhala ve İhraca Arasındaki Nedensellik İlişkisi: ürkiye Örneği, Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi,, 900. erzi, H. (998), ürkiye de Elekrik ükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisi, İşleme ve Finans Dergisi, (), 7. oda, H. Y. & Yamamoo. (99), aisical nferencein ecor Auoregression ih Possibly negraed Processes, Journal of Economerics, (), 0. opallı, N. & Alagöz, M. (0), Energy Consumpion and Economic Growh n urkey: An Empirical Analysis, elçuk Üniversiesi osyal Bilimler Ensiüsü Dergisi,, 9. ÜİK, (0) İsaisik Gösergeler 90, ÜİK Yayınları, Ankara. Uçak,. & Usupbeyli, A. (0), ürkiye de Perol ükeimi ve Ekonomik Büyüme Arasındaki Nedensel İlişki, Ankara Üniversiesi BF Dergisi, 70 (), Ulusoy,. (00), Ekonomik Büyüme ve Enerji ükeimi: Bir Ekonomerik Uygulama, Erişim arihi: hp:// 8

15 Ekonomik ve osyal Araşırmalar Dergisi, Cil, Yıl, ayı, 07, ss. 787 he nernaional Journal of Economic and ocial esearch, ol., Year, No., 07, pp. 787 Usa, C. (0), ürkiye de Enerji ükeimi Ekonomik Büyüme İlişkisinin Bölgesel ve ekörel Analizi, Yayımlanmamış Dokora ezi, Karadeniz eknik Üniversiesi osyal Bilimler Ensiüsü. Usa, C. (0), ürkiye de Enerji ükeimi Ekonomik Büyüme İlişkisinin Bölgesel Analizi, Uluslararası Ekonomi ve Yenilik Dergisi, (), 80. Uzun, A. (0), oplam Elekrik Üreimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: ürkiye Örneği (98000), Aaürk Üniversiesi osyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, 7 (), 7. Uzunöz, M. & Akçay, Y. (0), ürkiye deki Büyüme ve Enerji ükeimi Arasındaki Nedensellik İlişkisi: , Çankırı Karaekin Üniversiesi osyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, (),. Yanar,. & Kerimoğlu, G. (0), ürkiye de Enerji ükeimi, Ekonomik Büyüme ve Cari Açık İlişkisi, Ekonomi Bilimleri Dergisi, (), 90. Yavuz, N. Ç. (00), ürkiye de urizm Gelirlerinin Ekonomik Büyümeye Ekisinin esi: Yapısal Kırılma ve Nedensellik Analizi, Doğuş Üniversiesi Dergisi, 7 (), 7. Yılmaz, A., Kelleci,. Ü., & Bosan, A. (0), ürkiye Ekonomisinde ekörel Enerji ükeiminin Ayrışırma Yönemiyle Analizi, Dokuz Eylül Üniversiesi İ.İ.B.F. Dergisi, (), 7. Zachariadis,. (007), Exploring he elaionship Beween Energy Use and Economic Growh ih Bivariae Models: New Evidence From G7 Counries, Energy Economics, 9 (),. Zhang, C. & u, J. (0), eesing he Causaliy beween Energy Consumpion and GDP in China: Evidence from ecoral and egional Analyses Using Dynamic Panel Daa, Energy Economics, (),

16