TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ EKONOMETRİ ANABİLİM DALI TÜRKİYE DE ÇOCUK İSTİHDAMININ BELİRLEYİCİLERİ

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ EKONOMETRİ ANABİLİM DALI TÜRKİYE DE ÇOCUK İSTİHDAMININ BELİRLEYİCİLERİ Mehmet Fath TRAŞ YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA

2 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ EKONOMETRİ ANABİLİM DALI TÜRKİYE DE ÇOCUK İSTİHDAMININ BELİRLEYİCİLERİ Mehmet Fath TRAŞ Danışman: Yrd. Doç. Dr. Gülsen KIRAL YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA

3 Çukurova Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü Müdürlüğüne, Bu çalışma, jürmz tarafından Ekonometr Anablm Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edlmştr. Başkan : Yrd. Doç. Dr. Gülsen KIRAL (Danışman) Üye : Doç. Dr. Seda ŞENGÜL Üye : Yrd. Doç. Dr. Denz ÜNAL ONAY Yukarıdak mzaların, adı geçen öğretm elemanlarına at olduklarını onaylarım..../.../... Prof. Dr. Azm YALÇIN Ensttü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bldrşlern, çzelge, şekl ve fotoğrafların kaynak gösterlmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fkr ve Sanat Eserler Kanunu ndak hükümlere tabdr.

4 ÖZET TÜRKİYE DE ÇOCUK İSTİHDAMININ BELİRLEYİCİLERİ Mehmet Fath TRAŞ Yüksek Lsans Tez, Ekonometr Anablm Dalı Danışman: Yrd. Doç. Dr. Gülsen KIRAL Ağustos 2010, 84 Sayfa Çocuğun şgücüne katılımı ve doğurduğu sonuçlar her zaman ktsad lteratürün dkkat çeken br konusu olmuştur. Bu alana bu kadar lg gösterlmesnn temelnde çocuk şgücünün gelşme üzernde doğurduğu olumsuz sonuçlar yatmaktadır. Küreselleşme ve sahp olduğu ucuz şgücü kaynaklarının getrsn artan oranda çselleştrme nyetl gelşmekte olan ülkelern varlığı le brlkte bu sorun gderek daha cdd boyutlara ulaşmıştır. Yen gelşen ekonoms, görece yetersz denetm şartları ve genç nüfusu le Türkye de ekonomsnde çocuk şgücünün kayda değer yer tuttuğu ülkeler arasındadır. Çocuğun şgücüne katılımının önüne geçmek ancak bu sorunun belrleyclern saptamak ve bulgular ışığında sosyoekonomk poltkalar üretmekle mümkün olacaktır. Bu çalışmada Türkye çn çocuk sthdamının belrleycler şgücü arzı odaklı olmak üzere hem teork hem de uygulamalı analzlerle özetlenmş ve tartışılmıştır. Çalışmanın lk bölümünde çocuk şgücü kavramı özetlenmş, çeştl açılardan farklı tanımlamalara yer verlmş ve Türkye ve dünyadak çocuk sthdamı rakamları tartışılmıştır. İknc bölümde Türkye de daha önce bu alanda yapılmış çalışmalar özetlenmştr. Üçüncü bölümde çocuk sthdamını açıklayan çoğu teornn dayanak noktası olan hanehalkı üretm model grş düzeynde özetlenmştr. Dördüncü bölümde çocuğun şgücüne katılımını özetleyen teorlere yer verlmştr. Beşnc bölümde uygulamada tahmn edlen model özetlenmştr. Son bölümde se Türkye de çocuk sthdamının belrleycler le lgl bulgular elde edlmştr. Anahtar Kelmeler: İşgücüne katılım. Çocuk şgücü, Hanehalkı Üretm Teors, Probt regresyon,

5 ABSTRACT THE DETERMINANTS OF CHILD LABOUR IN TURKEY Mehmet Fath TRAŞ Master Thess, Department of Econometrcs Supervsor: Asst. Prof. Dr. Gülsen KIRAL August 2010, 84 Pages Chld labour partcpaton and ts consequences have always been a great nterest n economcs theory. The fundamental reason why too much attenton has been devoted to ths feld s the aftermaths and devastatng effects of chld labour upon development. The problem, chld labour, has become even more crucal regardng globalzaton and the developng countres amng to take the advantage of cheap labour, whch they would lke to supply n an ever-ncreasng manner. Turkey s among those countres n whch consderable amount of chld labour s employed, wth ts alke characterstcs of developng economy, relatvely less effcent offcal controllng mechansms and young populaton. The only way of preventng chld labour partcpaton s to comprehend the ultmate and decsve reasons layng behnd ths phenomenon and to make socoeconomc polces afterwards. In ths study, the chld labour partcpaton for Turkey s dscussed on the bass of labour supply decsons by both theoretcal and emprcal analyss. In the frst chapter of the study the concept of chld labour s summarzed and defned from dfferent aspects. Besdes the current statstcs about ncdent of chld labour both n Turkey and n the world s presented. In the second chapter, the prevous studes conducted n ths feld n Turkey are summarzed. In the thrd chapter, a bref summary of the household producton theory whch the study depends heavly on s gven. The ffth chapter ncludes the theores developed n economcs lterature and nspectng the determnants of chld labour. And n the fnal, sxth, chapter fnds of an emprcal study for the determnants of chld labour n Turkey s exhbted. Keywords: Chld Labour, Household Producton Theory, Probt Regresson, Labour Partcpaton.

6 ÖNSÖZ Tez çalışmam süresnce zamanından ve enerjsnden feragat etmeyen, ben her zaman yüreklendren ve destek olan tez danışmanım ve değerl hocam Yrd. Doç. Dr. Gülsen KIRAL a sonsuz teşekkürlerm sunarım. Doç. Dr. Seda ŞENGÜL e tezme yaptığı öneml katkılarından dolayı teşekkür ederm. Tez çalışmamda kullandığım verlern temnndek yardımlarından ötürü Sn. Lütf DOĞAN a teşekkürlerm sunarım. Destekler le her zaman yanımda olan alemn bu çalışmada emeğ büyüktür ve kendlerne büyük br teşekkür borçlu olduğumu da belrtmek sterm. Bu çalışma, öğrenmey ve öğretmey dert ednen tüm blm gönüllülerne thaf olunur.

7 v İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... ABSTRACT... ÖNSÖZ...v KISALTMALAR LİSTESİ... v TABLOLAR LİSTESİ..v GRAFİKLER LİSTESİ... v GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM ÇOCUK İSTİHDAMI KAVRAMI VE NEDENLERİ 1.1. Çocuk İsthdamının Tanımı Günümüzde Çocuk İsthdamının Dünyadak Dağılımı ve Türkye'dek Durumu Çocuk İsthdamının Sonuçları... 3 İKİNCİ BÖLÜM ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2.1. Türkye de Çocuk İsthdamı Üzerne Yapılmış Çalışmalar Dünyada Çocuk İsthdamı Üzerne Yapılmış Çalışmalar 14 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM HANEHALKI ÜRETİM TEORİSİ 3.1. Hanehalkı Üretm Teors DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ÇOCUK İŞGÜCÜNÜN BELİRLEYİCİLERİ 4.1. Ntelk ve Mktar Ödünleşm Çocuğun Ntelğnn Kardeşler Arasında Değşm Br Garant Unsuru Olarak Çocuk... 38

8 v 4.4. Beşer Sermayenn Şekllenmes Sermaye Pyasası Başarısızlığı Hanehalkı Varlıklarının Devrolunamazlığı Toprak ve İşgücü Pyasasında Başarısızlık Çocuktan Ebeveyne Gelecekte Yapılacak Transferlern Belrszlğ Fedakar Olmayan Ebeveynler Annenn Hanehalkı İçersndek Yer Çocuğun Hanehalkı İçersndek Yer Ale İç Dışsallıklar Çoklu Denge Ekonomk Krz BEŞİNCİ BÖLÜM İKİ DURUMLU TERCİH MODELLERİ 5.1. İk Durumlu Terch Modellernn Yapısı İk Durumlu Modeller Doğrusal Olasılık Model Probt Model Probt Modelnn Tahmn ALTINCI BÖLÜM UYGULAMA SONUÇLARI 6.1. Türkye de Çocuk İsthdamının Belrleycler Model Ver Bulgular SONUÇ...76 KAYNAKÇA...78 ÖZGEÇMİŞ 84

9 v KISALTMALAR LİSTESİ DİE: EYO: GSYİH: ILO: IPEC: KDNRM: KDRM: TÜİK: UNICEF: Devlet İstatstk Ensttüsü En Yüksek Olablrlk Gayr Saf Yurtç Hasıla Uluslar arası Çalışma Örgütü Çocuk İşçlğn Önleme Programı Klask Doğrusal Normal Regresyon Model Klask Doğrusal Regresyon Model Türkye İstatstk Kurumu Brleşmş Mlletler Çocuk Fonu

10 v TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1.2. Çocuk İşgücü Temel Göstergeler... 3 Tablo Hata Termnn Olasılık Dağılımları Tablo Özet İstatstkler Tablo Özet İstatstkler 71 Tablo 6.4. Çocuk İşgücüne Katılım Probt Model Parametre Tahmnler ve Marjnal Etkler... 72

11 v GRAFİKLER LİSTESİ Grafk 3.1. Farklı Denge Noktaları Grafk Ebeveynlern Farksızlık Eğrler Grafk Brkml Olasılık Dağılım Fonksyonu... 64

12 GİRİŞ Üretm en düşük malyetle gerçekleştrmek ve ulusal ve/veya uluslararası pazarlardak rakplere br üstünlük sağlamak, serbest pyasa koşullarının hakm olduğu durumlarda, üretcler tarafından her zaman stenr br durum olmuştur. Küreselleşme le brlkte, sınırların daha kolaylıkla geçleblr olması, lojstk malyetlernn azalması ve letşm olanaklarının uç noktalara erşmes olguları üretcnn dünyanın her noktasına ulaşablr olma yetsnn artmasına neden olmuş, üretm malyetlernde mümkün olan en düşük sevyeye nme arzusunu katlayarak arttırmıştır. Böyles br güdünün çıktıları, km üretcler çn arzulanır olsa da, sosyal açıdan her zaman poztf olmamaktadır. Bu çalışma, nsanoğlunun k ayak üzerne kalkıp sosyal katmanlar oluşturğu andan ber var olan ve küreselleşmenn getrdğ mobltenn tetklemesyle ucuz şgücü malyetlern çselleştrmek, çıktısını uluslararası pazarlarda değerlendrmek ve dğer ulusal pazarlardak rakplere üstünlük sağlamak steyen ekonomk aktörlern varlığı le gderek artan, çocuk sthdamı olgusuna odaklanmaktadır. Üretc açısından emeğn pazarlık gücünün olmaması, sendkal hakların bulunmaması, şn çocuğun ntelklerne uygun olması açılarından verml bulunan çocuk şgücü, Türkye de de öneml br sorun teşkl etmekte ve doğası tbar le her neslde daha az eğtlmş breyler yaratması kanalı üzernden, her yen kuşakta daha fazla fakrleşen tabakalar yaratmaktadır. Bu çalışma endüstr devrm sonrasında üretmde daha yoğun olarak kullanılmaya başlanması le brlkte ktsatçıların lgsn çeken çocuk sthdamının, büyük ölçüde şgücü arzı perspektfnden olmak üzere, tanımını yapmakta, nedenlern tartışmakta ve bu konuda Türkye de daha önce yapılan çalışmaları özetlemektedr. Çalışmanın br parçası olarak, şgücüne katılım kararının analznde kullanılablecek br model tanıtılmakta, model tahmn yöntemnn aşamalarına değnlmekte ve modeln nasıl kullanılableceğn tartışılmaktadır. Çalışmanın uygulama safhasında Türkye de çocuğun şgücüne katılımını belrleyen br model tahmn edlmekte ve bu sosyal bozukluğun çözümü çn önerler getrlmektedr.

13 2 BİRİNCİ BÖLÜM ÇOCUK İSTİHDAMI KAVRAMI VE NEDENLERİ 1.1. Çocuk İsthdamının Tanımı Çocuk sthdamı, çocuğun çocukluk dönem faalyetlern, potansyeln ve saygınlığını kısıtlayan ve çocuğun fzksel ve mental gelşmne zarar veren ş olarak tanımlanmaktadır (ILO, 2010). Bu tanım ışığında ILO (2010) br şn çocuğun şgücü pyasası tarafından yasadışı olarak çerlmes bağlanımda tanımlanablmes çn şu koşulların oluşmuş olması gerektğn belrtmştr; - Mental, fzksel, sosyal yada ahlak olarak sakıncalı ve çocuklara zararlı olan şler, - Çocuğun eğtmne, okula katılımı engellemek, okuldan olması gerekenden önce ayrılmaya neden olmak, okul le ağır şler br arada götürmey zorunlu kılmak gb yollarla olumsuz etks olan şlerdr (ILO, 2010). Bununla beraber UNICEF (2010), çocuk sthdamını çocuğun yaşına ve şn türüne bağlı olarak, mnmum çalışma saatn aşan ve çocuğa zararlı olan ş olarak tanımlamıştır. Bu bağlamda, yaş ve şn türü gözetlerek, verlen ve çocuk sthdamı olarak ntelenen bazı aktvteler şunlardır; yaş arası: Haftada en az 1 saatlk ücretl şçlk (economc work) ya da 28 saatlk ev ş (domestc work) yaş arası: Haftada en az 14 saatlk ücretl şçlk ya da 28 saatlk ev ş yaş arası: Haftada en az 43 saatlk ücretl şçlk ya da ev ş. (UNICEF, 2010) 1.2. Günümüzde Çocuk İsthdamının Dünyadak Dağılımı ve Türkye dek Durumu Günümüzde yaşları 5 le 14 arasında değşen 158 mlyon çocuk şgücü pyasasında sthdam edlmekte ve madende çalışma, ağır kmyasallar le etkleşme

14 3 grme, zararlı tarım kmyasalları le yakın temasta bulunma gb nsan sağlığına zararlı olan koşullarda çalıştırılmaktadır (UNICEF, 2010). Çocuk sthdamının sanayleşmeye henüz adım atmış ve globalleşme le brlkte ucuz şgücünün kendlerne sağladığı avantajı çselleştrmek steyen ülkeler le ler düzeyde fakrlk sorunu le mücadele eden ülkelern yer aldığı coğrafyalarda daha baskın olduğu dkkat çekmektedr. Bu bölgeler Afrka, Asya ve Pasfk, Orta Asya ve Latn Amerka le Karaypler dr (IPEC, 2010). Türkye de çocuk sthdamına yönelk son çalışma 2006 yılında Türkye İstatstk Kurumu ve Uluslar arası Çalışma Örgütü şbrlğ le gerçekleştrlmştr ve 1999 yıllarında da benzerler yapılan bu çalışmaya göre Türkye dek yaşı 6-17 arasında bulunan 16 mlyon 264 bn çocuktan % 5,9 u ekonomk br şte çalışmakta, başka br fade le sthdam edlmektedr (958 bn kş) (TÜİK, 2007). Aynı çalışmada, sthdam edlen çocukların % 66 sını erkek, % 34 ünü se kız çocuklarının oluşturduğu not edlrken çalışan çocukların % 40,9 unun tarım, % 59,1 nn tarım dışı sektörlerde faalyet gösterdğ belrtlmektedr. Tablo 1.2. Çocuk İşgücü Temel Göstergeler (Bn Kş) Kurumsal Olmayan 2006 (Ekm-Kasım- Svl Nüfus Aralık) Ekm 1994 Ekm yaş yaş İsthdam (6-17 yaş) Kaynak: TÜİK, Çocuk İsthdamının Sonuçları Sanay devrmne kadar sadece tarım alanında br grd olarak kullanılan çocuk şgücü, sanayleşmenn yaygınlaşması le brlkte ekonomlerde daha yoğun olarak görülmeye başlanmıştır. Bu nedenle Karl Marx, Alfred Marshall ve Arthur Pgous gb çoğu ktsatçının lgsn bu olguya yöneltmştr (Basu, 1999).

15 4 Marx (1867), esernde çocuk şgücü kullanımının nedenne kısaca değnmş ve bu olguyu şgücü taleb kaynaklı olmak üzere tartışmıştır. Marx a (1867) göre henüz yetşmemş ama esnek kas yapısı le makna kullanımına daha yatkın olan çocuklar [ve kadınlar] makne le üretm yapan br sermayedarın arayacağı lk şeydr. Çocuk sthdamını üretc kanadından gözlemlemeye devam eden Marx a (1867) göre, çocukların da şgücü pyasasına emeklern arz etmeler durumunda ücret hadler düşer, böylelkle eskden tek kşnn çalıştığı alede artık tüm breyler çalışıyor olur ve sermayedar çn yaşamaya başlar. Marx (1867), hanehalkı sektörü ve ş alem sektörü arasındak olması gereken kaynak akışlarının çocuğun [ve kadının] sermayedar tarafından br mal gb satın alınması durumunda sektörler arası lşknn bozulacağını söyler ve kend dönemne has provokatf br dl kullanarak, evn babası çocuğunu [ve karısını] br mal gb satar, köleye dönüştürür dye ekler. Böylelkle Marx (1867), şler yapan maknaların olduğu br dünyada nsanlar çn daha fazla boş zaman olması gerekrken artık [çocuk da dahl] tüm ale breylernn düşen ücret hadler netcesnde alenn geçm amacı le çalışmak zorunda kalması durumu olarak tanımlanablecek, br paradoks ortaya koyar. Marshall (1920), çocuk sthdamının beşer sermaye yatırımı üzerndek yıkıcı etklern açık br şeklde belrten lk ktsatçı olmuştur. Çocuk şgücü kullanımının sanay devrmnden önce de var olduğunu kabul eden Marshall (1920), ancak kötü koşullar altında aşırı çalışmadan kaynaklanan ahlak ve fzksel bozuklukların sanay devrmnden sonra doruğa ulaştığını da eklemştr. Olayları dönemne göre çok ler br düzeyde tartışan Marshall a (1920) göre sermayeler çersnde en değerl olanı nsana yatırılmış olandır. Olayları statk br algılamadan çıkarıp devnmsel br çzgde okuyan Marshall (1920), daha az okul nşa etmenn, nşa edlmemş okulların önemnn kavranmamasını daha olası hale getreceğn, bunun da nsanları daha az yapablr kılacağını kurgulamıştır. Bu durumun zıddını da ortaya koyan Marshall (1920), beşer sermaye yatırımlarının dkkate alındığı durumda şçlern kazançlarında meydana gelecek olan poztf değşmelern br sonrak nesle sağlanacak olan olanaklar üzernden, olumlu yansıyacağını belrtmştr. Bu kendsnden çok sonraları ortaya atılmış olan ve çocuk sthdamının her yen neslde daha az beşer sermaye yatırmı le karşılaşan breyler netcesnde, gderek fakrleşen, mkro düzeyde aleler, makro düzeyde, gelşmekte olan ülkelern varlığı le beraber kırılamayan fakrlk döngüler

16 5 (perpetual poverty lnes) serglemektedr. yaratığını ler süren son dönem teorler le uyum Bu teorlere br örnek olmak üzere, Psacharopoulos (1997), çocuk sthdamının etklernn, kısa ve uzun dönem olmak üzere, k başlıkta tartışılableceğn söylemştr. Yazar, fzksel kapastesteden fazla br ş yükünün çocuk tarafından sırtlanılmak zorunda olmasını çocuk sthdamının kısa döneml etkler arasında sayarken, uzun dönemde, bugün şç olmanın verdğ güdü le, çocuğun geleceğne zarar verecek olan daha az beşer sermaye yatırımları le muhatap olma durumunun gerçekleşeceğn belrtmştr. Hazan ve Berdugo (2002), çocuk sthdamının yarattığı az gelşmşlk tuzağını çocuk şgücü kullanımının sanay devrm sonrası oldukça yaygın olduğu ancak daha sonra bu bozukluğu gdereblen İngltere, Amerka Brleşk Devletler ve Galler gb ülkeler üzernden tanımlamış ve tartışmıştır. Hazan ve Berdugo ya (2002) göre gelşmne henüz başlamış ekonomlerde çocuk şgücü, emek sağlayıcıları tarafından yoğun br şeklde arz edlmekte, yüksek br doğum oranına rastlanmakta ve kşbaşına üretm düşük düzeylerde gerçekleşmektedr. Gelşmşlk patkasının sonrak yıllarında, teknolojk gelşmelerden ötürü, çocuk le yetşkn ücretler arasındak fark artar ve çocuğun şgücüne yollanmasından elde edlen fayda azalır. Bu aslında daha önce değnlmş olan fakrlk döngüsünün kırıldığı noktayı şaret etmektedr. Çünkü çocuk ve yetşkn ücretler arasındak farkın gderek açılması çalışmak yerne evde çocuk bakımı le meşgul olmanın malyetn arttırırken çocuğu okula göndermenn malyetn düşürür. Bununla beraber çalışmamanın yarattığı fırsat malyet doğum oranının da düşmesne neden olur. Hazan ve Berdugo ya (2002) göre bu döngünün daha küçük aleler ve daha eğtlmş (beşer sermaye yatırımı almış) breyler yaratması le fakrlk döngüsünden kurtulunmuş olunur ve refahın sürdürüleblrlğn her yen neslde arttırarak lerleyen br ekonomye yakınsanır. Hazan ve Berdugo nun (2002) zledğ bu nedensellk zncr, çocuk şgücünün kullanımının önüne geçecek poltkların yokluğu le brlkte düşünüldüğünde, artık, fakrlğn sürdürüleblrlğn her yen neslde arttırarak lerleyen br ekonomye yakınsama durumu le son bulmaktadır.

17 6 İKİNCİ BÖLÜM ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2.1. Türkye de Çocuk İsthdamı Üzerne Yapılmış Çalışmalar Çocuk sthdamının gelşmekte olan ekonomlere uzun dönemde getrdğ dezavantajın etkler daha sağlıklı br şeklde ortaya kondukça Türkye de de bu alanda yapılan teork ve uygulamalı çalışmaların sayısı artmaktadır. Bu bölümde çocuk sthdamının boyutları ve nedenler üzerne Türkye de yapılmış bu çalışmalar özetlenecek ve ulaşılan bulgular gözler önüne serlecektr. Türkye de çocuklar üzerne yapılmış çalışmalardan br Tansel (2002) tarafından yapılan çocukların eğtme katılımını tartışan ve belrleyclern ortaya koyan çalışmadır. Tansel (2002) çalışmasında çocuk şgücü olgusunu doğrudan ele almasa da çocuğun şgücü pyasasına katılımındak etmenlern örüntüsü üzerne puçları vermektedr. Tansel n (2002) çalışmasının çocuk şgücünün br analz olarak ele almanın okuyucuya getrdğ malyet se okula katılım le şgücüne katılım kararı alma durumlarının brbr le asla bağdaşmayacağını varsaymaktır. Dğer br değşle bu çalışmayı çocuk şgücünün belrleycler hakkında dolaylı blgler veren br çalışma olarak ele almak amacı le çocukların hem çalışıp hem de eğtme katılamayacağı, buna karşılık bu k durumdan ancak brne mensup olableceğ varsayılmıştır. Tansel (2002) çocuğun eğtme katılımının belrleyclern cnsyet, kamet edlen bölge le lk, orta ve lse olmak üzere eğtm düzey boyutunda ayrıntılı olarak ncelemştr. Tansel (2002), çalışmasında aşağıdak sıralı probt (ordered probt) modeln tahmn etmştr; * y = b x + u (2.1.1) Burada x breysel, hanehalkı ve bölgesel değşkenler kapsayan bağımsız değşken kümesdr. Ayrıca * y gözlemlenemeyen sürekl değşken göstermektedr. Bu durumda a lar, a -1 = -, a = 0 0 ve a = j olduğunu varsayan b le brlkte tahmn edlmes gereken blnmeyen eşk değer parametreler olmak üzere, * y = j eğer a j-1 y a j, j = 1,..., J (2.1.2)

18 7 değern almaktadır. Çalışma Türkye İstatstk Kurumu tarafından 1994 yılında yapılmış hanehalkı gelr ve tüketm anket çalışmasından alınmıştır. Tansel (2002) çalışmasında 14-19, ve olmak üzere üç yaş grubu çn modeln tahmnn yapmıştır yaş grubu çn yapılan ve eğtme katılımı açıklayan modelde eğtme katılım le hanehalkının sürekl gelr arasında güçlü br lşk bulunmuştur. Ayrıca ebeveynn eğtm düzey de çocuğun şgücüne katılımını doğrudan etklemektedr. Bu bulgular, her ne kadar yaş grubunun çocuk şgücü tanımında kabul edlen yaş grubuna ancak kısm uyumu ve çocukların eğtm le şgücüne katılım arasında br seçm yaptıklarını kabul eden güçlü varsayım neden le tedbrl olunması gerekse de, çocuk şgücünün köken üzerne, dolaylı da olsa, br şeyler söylenmesne olanak vermektedr. Dayıoğlu ve Assaad (2003), Türkye nn Kentsel Bölgelernde Çocuk İşgücünün Belrleycler (The Determnants of Chld Labor n Urban Turkey), başlıklı çalışmalarında çocuk sthdamının ebeveyn le çocuğun gelrnn br fonksyonu olduğu yapısal br denklem tahmn etmşlerdr. Dayıoğlu ve Assaad (2003), çalışmalarında hanehalkının madd refahı (materal well-beng) ve ebeveynn eğtm düzey gb etmenlern de bulunduğu çeştl hanehalkı karakterstklernn çocuğun şgücüne katılımı üzerne etklern de analz etmşlerdr. Dayıoğlu ve Assaad (2003), bu çalışmanın Türkye nn sadece kentsel bölgeler le sınırlandırılmasının temel neden olarak kırsal kesmde ücretl şlern oldukça zor bulunur olmasını göstermş ve kırsal bölgelerde genellkle küçük ölçekl ve tarım le uğraşan ale şletmelernn varlığının söz konusu olduğunu vurgulamışlardır. Buna karşılık cnsyetn neden olduğu farklı yönelmler ortaya çıkarmak adına analz cnsyet dkkate alacak şeklde yapılandırmışlardır. Dayıoğlu ve Assaad (2003), çalışmalarında 1994 yılında Devlet İstatstk Kurumu tarafından yapılan Gelr Dağılımı Anket adlı çalışmadan elde edlen verler kullanmışlardır. Bu ver 18,264 hanehalkından 80,380 brey çermektedr. Bu breylerden yaşları aralığında olan ve 7,809 hanehalkına mensup 12,747 çocuk seçlmştr. Bu 12,747 çocuktan br kısmı hanehalkının resnn çocuğu olmaması, çocuğun hanehalkından ayrılmamasına rağmen evlenmş olması gb nedenlerle ver kümesnden çıkarılmış ve çalışma 11,683 gözlem üzernden yapılmıştır. Dayıoğlu ve Assaad ın (2003) kullandığı ver kümes meslek, ş durumu, brncl ve kncl şlerden

19 8 kazanç ve kazanç dışı gelr (unearned ncome) gb breylern şgücü pyasası le olan lşklerne yönelk ayrıntılı blgler vermektedr. Dayıoğlu ve Assaad (2002), çalışmalarında ham ver kümesnn söyledklern özet statstkler le tartışmış ve grafkler kullanarak görselleştrmşlerdr. Dayıoğlu ve Assaad (2003), çalışmalarını hanehalkı üretm model ve pazarlık modelne (barganng models) dayandırmışlardır. Hanehalkı üretm model, hanehalkını gelr kısıtı altında br ortak fayda fonksyonunu maksmze eden br aktör olarak ele alır (Becker, 1965). Bu modele göre hanehalkı, üyelernn sahp olduğu zaman le şgücü pyasasına zaman ataması yolu le elde edlmş pyasa mallarını, fayda sağlayan br mal üretmek amacıyla kombne etmektedr. Dayıoğlu ve Assaad ın (2003) da belrttğ gb şgücü pyasasına ve şgücü pyasası dışı aktvtelere ayrılan zaman atamalarının en uygun bleşen bu kombnasyon sürec sonucu ortaya çıkmaktadır. Dayıoğlu ve Assaad (2003) çalışmalarında kullandıkları amprk forma ulaşmak çn kullandıkları br dğer model, ya hanehalkındak tüm breylern aynı fayda fonksyonuna sahp olması anlamına gelen ya da hanehalkında alınan tüm kararlara hükmeden domnant br brey tanımlayan, ortak hanehalkı fayda fonksyonun varlığını reddeden ve Manser ve Brown (1980) tarafından önerlmş pazarlık modeldr (barganng model). Dayıoğlu ve Assaad (2003), bu modelde hanehalkındak farklı breylern fayda fonksyonlarının farklılık göstermesnden dolayı, hanehalkındak breylern hanehalkı kaynaklarının çoğunu kendlerne en çok faydayı getrecek mallara yönlendrme gayret çersnde olduğunu ve hanehalkı kaynaklarının atamasının aleye mensup breylern sahp olduğu görel pazarlık gücüne bağlı olduğunu ynelemşlerdr. Dayıoğlu ve Assaad (2003), bu k modeln farklı varsayımlara dayanıyor olsa da ndrgenmş formlarının fyat, ücret ve kazanılmamış gelr olmak üzere aynı dışsal değşkenlere bağlı olduğunu belrtmştr. Dayıoğlu ve Assaad ın (2003), probt le tahmn etmek üzere yazdıkları model aşağıdak gbdr; L k = Â a W + b V + g X + e (2.1.3) j kj j k k k Bu modelde W ücret, k alt m çocuğun cnsyetn, j çocuk, anne ya da babadan hangs olduğunu ve de hanehalkını göstermektedr. Ayrıca V alenn ücret dışı gelr (unearned ncome) ve X de çocuğun ve/veya hanehalkının dğer

20 9 karakterstklern göstermektedr. Modeldek bağımlı değşken çersnde çalışıp çalışmadığıdır. çocuğun 12 ay Dayıoğlu ve Assaad (2003), çocuğun ve ebeveynn ücretnn çsel belrlenen ntelklernden ötürü ham olarak kullanmamış ve ücret alt örneklem çersnde rastsal olmayan br seçlmn önüne geçmek adına Heckman ın (1976) önerdğ prosedürü yürütmüşler ve modeln tahmnnde bu düzeltlmş ücret düzeylern kullanmışlardır. Tahmn edlen probt model netcesnde Dayıoğlu ve Assaad (2003), büyük ölçüde beklentler le örtüşen sonuçlar bulmuşlardır. Bu sonuçlara göre çocuğun şgücüne katılımı çocuğun ve babanın ücretne karşı gayet hassastır. Bununla beraber çalışma netcesnde elde edlen öneml bulgulardan brs de referans kız ve erkek çocukların ücrette meydana gelecek br artışa karşı oldukça duyarlı olduklarıdır. Modelde çocuk sthdamına karşı gelştrleblecek br poltkanın puçları da serglenmektedr.bu çerçevede Dayıoğlu ve Assaad ın (2003), babanın ücretnde meydana gelecek br artışın çocuğun şgücü pyasasından çeklmes le son bulması, lteratürde tartışılan ve yetşkn ücretlerndek artışın çocuk sthdamının görülme sıklığını düşüreceğ ddası le örtüşmektedr. Dayıoğlu ve Assaad ın (2003), bu hususta verdkler daha ayrıntılı bulgular arasında olan ve babanın ücretndek %10 luk br artışın erkek ve kız çocuğun şgücüne katılım olasılığını sırası le %2 ve %0,5 oranında düşürmes, erkek çocuğundak düşüşün kız çocuğundak düşüşe oranla daha yüksek olması le brlkte düşünüldüğünde, baba ve oğulun arz ettğ şgücünün brbr yerne kame edleblr olduğu teors le de örtüşmektedr. Ebeveynn çocuk sthdamı üzerndek etks annenn üzernden, babanın üzernden olana oranla daha fazladır. Dğer br değşle Dayıoğlu ve Assaad ın (2003), model annenn eğtm durumundak br artışın çocuğun şgücü pyasasına grmes olasılığını azaltıcı yönde etkledğn göstermektedr. Bununla beraber, çocuğun yaşı özellkle erkek çocukları çn çalışma durumunu açıklayan öneml br değşkendr ve yaşı arttıkça şgücü pyasası tarafından çerlme olasılığı azalan oranda artmaktadır. Dayıoğlu ve Assaad (2003), ayrıca çocuk sthdamının Türkye dek bölgelere göre farklılık gösterp göstermedğn de test etmştr. Bulgulara göre özellkle Ege ve Marmara bölgelernde yaşayan erkek çocuklarının çalışma olasılıklarının daha yüksek olduğu tahmn edlmştr. Yazarlar bu bulguyu Ege ve Marmara bölgelernde, başta tekstl olmak üzere, malat sanaynn yoğunlukla yerleşk olması le açıklamışlardır.

21 10 Türkye de çocuk sthdamına yönelk br dğer çözümleme Dayıoğlu (2005) tarafından yayımlanan Türkye dek Çocuk İşgücünde ve Eğtme Katılımdak Değşmn Yapısı: Zorunlu Eğtmn Etks (Patterns of Change n Chld Labour and Schoolng n Turkey: The Impact of Compulsory Schoolng) adlı çalışmasında eğtm le şgücüne katılım arasındak negatf lşky tartışmıştır. Dayıoğlu nun (2005) çalışmasının brncl hedef 1994 ve 1999 yılları çn elde edlmş ver aracılığı le çocuğun eğtme katılımı le şgücüne katılım kararı arasındak ters yönlü lşky vurgulamaktır. Dayıoğlu (2005), araştırmanın yapıldığı yıllar arasında öneml br yapısal farklılık olduğunu belrtmştr. Dayıoğlu na (2005) göre bu öneml fark zorunlu eğtmn söz konusu yıllar arasına denk düşen 1997 yılında 5 yıldan 8 yıla yükseltlmesdr. Dayıoğlu (2005), zorunlu eğtm süresndek bu artışın, Uluslararası Çalışma Örgütü- Çocuk İşçlğn Önleme Programı (IPEC) le brlkte 1992 yılından ber yürütülen projeler ve Brleşmş Mlletler Çocuk Hakları Sözleşmes nn 1994 yılında tanınması le brlkte, eğtme katılımın 1994 çn ölçülen %88 düzeynden 1999 yılı çn ölçülen %91,5 düzeyne yükselttğn ve bu yleşmenn çocuk sthdamına karşı tüm dünyada verlen mücadelenn çarpıcı br zafer olduğunu belrtmştr. Dayıoğlu (2005), çalışmasında bu yleşmenn boyutunu ve dernlğn analz etmştr. Dayıoğlu (2005), çalışmalarının amprk boyutunu Rosenzweg ve Evanson un (1977) gelştrdğ yaklaşım üzerne kurmuşlardır. Buna göre, çocuğun zaman ataması, hanehalkının ortak br fayda fonksyonunu bütçe kısıtı altında maksmze ettğ, neoklask br yaklaşım le ele alınmıştır. Dayıoğlu (2005), çalışmaya ve eğtme olan talep denklemlernn ndrgenmş formlarının çocuğun ve ebeveynn karakterstklernn br fonksyonu olarak yazılableceğn ynelemştr. Dayıoğlu (2005), çalışmasında k değşkenl (bvarate) probt olmak üzere aşağıdak model tahmn etmştr; W = * t X t b + m t t, t = 1994, 1999 (2.1.4) W = 1 eğer X b m 0 t t t + t W t = 0, dğer durumda

22 11 S = * t X t g + n t t t = 1994,1999 (2.1.5) S = 1eğer X g n 0 t t t + t S t = 0, dğer durumda Burada * Wt ve * S t sırasıyla çocuğun çalışmaya ve eğtme olan eğlmn gösteren örtülü (latent) değşkenlerdr. Bu modele göre çocuk ancak belrl ancak gözlemlenemeyen br eşk değern aşılması durumunda şgücüne katılmaktadır. X çocuğun ve hanehalkının sahp olduğu karakterstkler gösteren değşken vektörüdür. Ayrıca m ve n fadeler de brbr le lşkl olmasına zn verlen hata termlerdr. Böyles br modelde söz konusu yıllar çnde gerçekleşen eğtme katılım oranındak artış ve çocuk sthdamındak azalışın zorunlu eğtmn yıl bazında arttırılması dışında ve popülasyonun karakterstklern olumlu etkleyen etmenler tarafından da tetklenmş olableceğn akılda tutan Dayıoğlu (2005), çersnde böyles ntelkte br dış şokun gerçekleşmedğn not etmştr. bu dönem Dayıoğlu (2005), 1994 ve 1999 yılları çn parametrelern ayrı ayrı tahmn ettğ modellerdek eğtme ve şgücüne katılım kararı çn hesapladığı korelasyon katsayısı rhonun, beklenldğ gb statstksel açıdan anlamlı ve negatf olduğunu belrtmş ve çalışma le okula devam aktvtelernn brbr le bağdaşmaz kararlar olduğunu vurgulamıştır. Dayıoğlu nun (2005) bu negatf korelasyona lşkn br dğer öneml bulgusu, bu korelasyon katsayısının 1999 yılı çn daha ler düzeyde br negatf korelasyon serglemş olduğudur. Dayıoğlu (2005), buna ek olarak çocuğun yaşı ve cnsyet, ebeveynn eğtm düzey, babanın çalıştığı şkolu, hanehalkındak çocuk sayısı, hanehalkının tarımsal faalyetlerle alakadar olması ve kırsal kamet gb ale karakterstklernn de şgücüne ve eğtme katılım kararının öneml brer belrleycs olduğunu belrtmştr. Böylelkle çalışma ve eğtme katılım faalyetlernn brbr çne gremez ntelklernn altını çzen Dayıoğlu (2005), eğtme katılımdak artışı ve şgücüne katılımdak düşüşü 1994 ve 1999 dönemler bazında yaptığı karşılaştırmalı çalışma le açıklamış ve bu kararlardak değşmn, büyük ölçüde, zorunlu eğtmn yıl bazında arttırılması kaynaklı olduğunu özetlemştr.

23 12 Türkye de çocuk şgücünün ntelğ bağlamında yapılan br dğer çalışma Dayıoğlu (2006) tarafından yapılan ve çocuk şgücü le hanehalkı gelr arasındak lşky rdeleyen Türkye nn Kentsel Bölgelernde Hanehalkı Gelrnn Çocuk İşgücü Üzerndek Etks (The Impact of Household Income on Chld Labour n Urban Turkey) başlıklı çalışmadır. Dayıoğlu (2006) bu çalışmasında yne Türkye de çocuk sthdamının belrleycler üzernde durmuş ve gelr faktörünün çocuk sthdamı olgusu üzerndek etksne ayrı br lg göstermştr. Çalışmasının temel noktası hang gelr gruplarının çocuk şgücü arzı yaratmaya daha eğlml olduğunun ortaya çıkarılmasıdır. Dayıoğlu (2006) çalışmasını 1994 yılında DİE tarafından yapılmış Hanehalkı Gelr Dağılımı Anket verlernden elde edlmş 11,675 gözleme dayandırmıştır. Çalışmada kullanılan vernn öneml br eksklğnn 12 ve üzer yaşlardak çocuklar çn toplanmış olduğunun altını çzen Dayıoğlu (2006), yaşları 6-11 arasında değşen ve çalışan çocukların çalışan toplam çocuklar arasındak payının sadece %2,5 olduğunu belrterek vernn yarattığı bu dezavantajlı durumun tahammül edleblr olduğunu açıklamıştır. Çalışma Becker (1965) tarafından gelştrlen ve hanehalkını ortak br fayda fonksyonunu bütçe kısıtı altında maksmze edyor olmakla tanımlayan hanehalkı üretm model çerçevesnde ele alınmıştır. Bu çerçevede Dayıoğlu (2006), hanehalkının üyelernn sahp olduğu zamanı, kendsne fayda sağlayan mal üretm amacıyla şgücü pyasasına atanan zaman aracılığı le elde edlmş mallar le kombne ettğn br kez daha belrtmştr. Dğer br değşle şgücü pyasasına atanacak zaman le şgücü pyasasına atanmamış olan zamanın optmal kombnasyonu bu optmzasyon sürec netcesnde elde edlr. Lteratürde düşük hanehalkı gelr çocuk şgücü arzının gözlemlenmesndek en öneml faktör olarak ortaya atılmıştır (Grootaert ve Kanbur, 1995). Buna ek olarak Basu ve Van (1998), çocuğun çalışmaya yollanmamasının lüks br mal ntelğnde olduğunu ve ancak gelrn bu lüks mal tüketmne müsaade etmes durumunda çocuğun çalışmaya yollanmayacağını açıklamışlardır. Dahası, Basu ve Van (1998), yetşkn ücret hadlernde meydana gelecek olan br artışın çocuğun şgücü sağlaması üzernde azaltıcı br etks olduğunu öne sürmüştür. Bu görüşler Türkye nn kentsel bölgeler çn geçerllğn test eden Dayıoğlu (2006), hanehalkı gelrnn çocuk şgücü arzı üzerndek

24 13 etky gözler önüne sermek amacıyla hanehalkının gelr, babanın ücret ve ücret dışı gelr gb değşkenlern de çerldğ br çok göstergey çalışmasına dahl etmştr. Bu bağlamda, Dayıoğlu (2006) bağımlı değşken çocuğun 12 ay çersnde çalışıp çalışmadığı olan k probt model tahmn etmş ve Türkye nn kentsel kesmnde hanehalkı gelrnn çocuğun şgücü arzı sağlaması üzernde br etks olduğu bulgusuna ulaşmıştır. Bu modellerden lknde hanehalkı gelr bağımsız değşken olarak modelde yer alırken, kncsnde sadece ebeveyn gelr modele bağımsız değşken olarak dahl edlmştr. Bu bulgu Basu ve Van ın (1998) çoklu denge teors le örtüşmektedr. Ayrıca Dayıoğlu (2006), çocuk sthdamının düşük gelr düzeynde daha belrgn olduğunu da belrtmştr. Çocuk sthdamının Türkye dek ntelğne ve çözüm önerler üzerne br dğer çalışma Gürses (2006) tarafından yapılmıştır. Gürses (2006) çalışmasında lk olarak fakrlğn çocukların sahp olduğu potansyeln tam olarak kullanılamamasına değnmş ve çocukluk dönemnn gelecektek vermllğ dernden etkleyen ve belrleyen br dönem olduğuna dkkat çekmştr. Türkye dek son yıllardak ekonomk yleşme snyal verdğn belrten Gürses (2006), bu olumlu gelşmelere gelr dağılımındak br yleşmenn eşlk etmedğn, aksne, 1980 lerde uygulanan neo-lberal ekonom poltkalarının, 2001 fnansal krznn ve globalleşmenn bambaşka br ntelkte sınıflanmış toplumlar, hç görmedğmz şehr yerleşm formları ve kültürel dnamkler yarattığını vurgulamıştır. Gürses e (2006) göre hızlı demografk değşmler, çoğunlukla kentsel bölgelerde olmak üzere, nüfus artış hızını tetklemştr. Ekonomnn yapısının emeğn yoğun olduğu tarım sektörü odaklı olmaktan çıkıp endüstr ve servsler sektörüne doğru kayması le çalışmaya hazır ve nüfus artışı netcesnde sayısı artmış olan genç nüfus olgusunun brleştğn not eden Gürses (2006), bu sürecn sonucunda büyük br fakrlk sorununun ortaya çıktığını belrmştr. Gürses (2006), bu yaşanan fakrlğe karşı en kırılgan olan kesmn çocuklar olduğunun altını çzmştr. Gürses (2006), çalışmasında ekonomnn yapısında ve uluslar arası ekonomk trendlerde saydığı değşklklern, çocuğu şgücüne daha kuvvetl br şeklde ten koşullar yarattığını savunmuştur.

25 Dünyada Çocuk İsthdamı Üzerne Yapılmış Çalışmalar Çocuk şgücü üzerne dünyada yapılan çalışmalar sanay devrm dönem İngltere s le brlkte hız kazanmıştır. Bu alanda yapılan lk çalışmalar çocuk sthdamının ntelğ ve sonuçları üzerne teork tartışmalar çerrken daha yakın tarhl çalışmalar uygulamalı analzler de çermştr. Marx (1867), çalışmasında çocuk şgücünün çocuğun km ş alanlarına olan fzksel yatkınlığının br sonucu olduğunu ler sürmüş ve bu ntelkte br sthdamın toplumun ekonomk durumunu kötüleştreceğn tartışmıştır. Marshall (1920), çocuk şgücünün gelecek nesller üzerndek etksn beşer sermaye yatırımına olan negatf etks bağlamında tartışmış ve beşer sermaye yatırımlarının dkkate alındığı durumda şçlern kazançlarında meydana gelecek olan poztf değşmelern br sonrak nesle sağlanacak olan olanaklar üzernden, olumlu yansıyacağını belrtmştr. Schultz (1960) makalesnde eğtm nsana yapılan br yatırım olarak tanımlamış ve eğtm le vazgeçlen gelr (çocuğun çalışmaması durumu) arasındak lşky araştırmıştır. Schultz (1960), gelşmekte olan ülkelern temel eğtme katılımı teşvk eden br program tasarımlarında çocuğun okula katılmasından kaynaklanan gelr kaybının mutlaka dkkate alınması gerektğn söylemştr. Fshlow (1966), tarhsel br perspektf kullandığı çalışmasında eğtmn yarattığı malyetn sadece vazgeçlen gelr üzernden okunamayacağını ve verml olmayan alternatfler üzernden de toplumsal br malyetn doğduğunu söylemştr. Fshlow (1966), aynı zamanda kredlere erşeblrlğn ve kred mekanzmasında yaşanacak pyasa başarısızlıklarının daha düşük br eğtme katılıma neden olacağını saptamıştır. Can (1977), Bangladeş n kırsal kesm çn yaptığı çalışmasında çocuk şgücünün hanehalkı bütçes üzerndek etklern analz etmştr. Can (1977), blhassa erkek çocukların 12 yaşına kadar hanehalkının üretmne katkı sağlayan br breye dönüştüğünü serglemş ve 15 yaşında se o zaman kadar yaptığı kümülatf tüketm telaf edecek katkıyı hanehalkına sağladığını öne sürmüştür. Basu ve Van (1998), çalışmalarında şgücü pyasasındak k durumlu dengeden bahsetmşlerdr. Basu ve Van (1998) bu dengelerden lknn çocukların şgücü

26 15 pyasasına katıldıkları durumu çerdğn söylerken, dğer denge durumunun yetşkn ücretlernn yeternce yüksek ve böylelkle çocuğun şgücü pyasasına katılmadığı durum olacağını belrtmşler ve bu denge durumlarından geçerl olanın ale büyüklüğü le yakından lşkl olacağını tartışmışlardır. Çocuk şgücü üzerne yapılmış br dğer çalışma Basu (1999) tarafından yapılmış ve çocuk şgücünü engellemek üzere gelştrlen poltkaların başarısının sorunun ntelğne bağlı olduğunu açıklamıştır. Basu (1999), alelern çocuklarını şgücü pyasasından br yasak netcesnde çekmesnn yetşkn ücretlernde yukarıya doğru br hareket yaratacağını ve böylelkle hanehalkının ekonomk durumunun çocuğunu ş pyasasına yolladığı durumla oranla daha y olacağını savunmuştur. Basu (1999), bununla beraber böyles yasakçı br uygulamanın çok fakr ekonomlerde çocuğun durumunu daha da kötüleştrebleceğn de saptamıştır. Basu (1999), çocuk şgücünün yasakçı br anlayışla kaldırılmasının mutlaka zorunlu eğtme katılım programı le desteklenmes gerektğn çünkü böylelkle şten çeklen çocuğun durumunun kontrol edlebleceğn söylemştr. Baland ve Robnson (2000), çalışmalarında çocuk şgücünün sosyal olarak etkn olmamasına rağmen neden yne de var olduğunu tartışmışlardır. Baland ve Robnson (2000), çalışmalarında lk kalfye olmayan şgücüne yer veren br üretm fonksyonuna sahp ve kncs kalfye olan şgücüne yer veren br üretm fonksyonuna sahp olan k tp frmanın varlığından bahsetmşlerdr. Ravallon ve Wodon (2000), çocuk şgücünün eğtme daha az katılıma neden olduğu ve gttkçe kemkleşen br fakrlk yarattığı görüşünü devlet yardımlarını da dkkate alarak Bangladeş e at br ver set üzernden test etmşlerdr. Ravallon ve Wodon (2000), devlet yardımlarının çocuğun okula katılımı üzernde olumlu br etks olduğunu saptamış, buna karşılık çocuğun şgücünden çeklmesnn belrsz olduğunu belrtmşlerdr. Ravallon ve Wodon (2000), bu bulguya devlet desteğ programlarının çocuk şgücüne katılım üzernde yarattığı azaltıcı etknn, çocuğun okula katılımı üzernde yarattığı arttırıcı etkden daha az olmasından hareketle ulaşmışlardır. Ray (2000), çalışmasında Peru ve Pakstan üzernden çocuk şgücünün belrleyclern tartışmış ve temel olarak çocuk şgücüne lşkn lüks mal ve kame hpotezlern test etmştr. Ray (2000) çalışması netcesnde Pakstan çn adı geçen hpotezler reddetmş ve gelr ve gelr türev değşkenlernn çocuğun çalışması üzernde

27 16 beklenen negatf etkye sahp olmadığını saptamıştır. İk ülkey karşılaştırarak yaptığı çalışmasında Ray (2000), Pakstan da kadın şgücü ücretlerndek artışın ve Peru da erkek şgücü ücretlerndek düşüşün çocuk şgücüne katılımını arttırdığını tahmn etmştr. Bununla beraber Ray n (2000) bulduğu br dğer sonuç ebeveyn eğtmnn ve temel altyapı olanaklarının her k ülkedek çocuk şgücüne katılım üzernde br negatf etks olduğu yönündedr. Hazan ve Berdugo (2002), çalışmalarında çocuk şgücünün evrmn, doğurganlığı ve gelşme aşamasında beşer sermaye yatırımlarının ntelğn ncelemşlerdr. Hazan ve Berdugo (2002), gelşme aşamasında çocuk şgücünün bol mktarda arz edldğ, doğurganlığın yüksek ve şgücü başına çıktının düşük olduğu tehlkel ve tuzak br dönem le yola çıkıldığını belrtmşlerdr. Hazan ve Berdugo (2002), gelşmenn ler aşamalarında se ekonomnn çocuk sthdamının ortadan kalktığı ve doğurganlığın düşük olduğu br duruma yöneldğn tartışmışlardır. Hazan ve Berdugo (2002), çocuk sthdamının yasaklanmasının bu sürec hızlandırdığını ve br Pareto dengesne ulaşmada yardımcı olduğunu ler sürmüşlerdr. Doftor (2004), çocuk sthdamı le mücadele eden svl toplum örgütlernn yapı çersndek rollern Bangladeş ve Nepal ülkeler üzernden tartışmıştır. Doftor (2004), çocuk sthdamını önlemeye yönelk çalışmalarda svl toplum örgütlernn gelşmekte olan ülkelerde edndkler deneymn büyük br potansyel taşıdığını söylemektedr. Kırsal kesmdek çocuk sthdamının eğtm engellemesnn önüne geçlebleceğn söyleyen Doftor (2004), ders saatlernde yapılan küçük düzenlemelern çocuğun eğtmne katkısını arttırableceğn vurgulamaktadır. Doftor (2004), bununla beraber çocuğun okula katılımının yarattığı alternatf malyetn spesfk kamu poltkaları le karşılanması gerektğn söylenmektedr. Doftor (2004), Bangladeş ve Nepal de hzmet vermekte olan ve svl toplum örgütler tarafından yürütülen eğtm kurumları le kamu okulları arasında deneym paylaşımı olması gerektğne ancak bu şbrlğnn stenlen düzeyde olmadığına vurgu yapmaktadır. Edmonds ve Pavcnk (2005), çalışmalarında ABD de çocuk şgücünün engellenmesne lşkn yasal düzenlemeler özetlemş ve çocuk şgücü tanımının yalnızca endüstryel alanda kullanılan tp le sınırlı kalındığı eleştrsn getrmştr. Edmonds ve Pavcnk (2005), çocuk şgücünün çok farklılıklar gösterdğn ve endüstr dışı alanlarda da yaygın br şeklde kullanıldığını tartışmıştır. Edmonds ve Pavcnk

28 17 (2005), çalışmalarında temel olarak çocuk şgücünün karakterstklern tanımlamış ve bu olgu le lşkl durumları rdelemştr. Edmonds ve Pavcnk (2005), çocuk sthdamının fakrlk temell br sorun olduğunu ynelemş ve globalleşme le brlkte artan şgücü talebnn yetşkn şgücü arzı le brlkte çocuk şgücü arzını de arttırableceğn ler sürmüştür. Bununla beraber Edmonds ve Pavcnk (2005), yetşkn şgücüne olan talep artışının ücretlerde br artış le brlkte hanehalkı gelrn yükseltebleceğn ve böylelkle çocuk şgücü kullanımını azaltableceğn de vurgulamıştır. Edmonds ve Pavcnk (2005), çocuk şgücü kullanımının hızla azaltılması yolunda eğtm ve fnansal özendrc poltkaların doğrudan cezalandırıcı poltkalardan daha etkn olableceğn ler sürmüştür. Edmonds (2005), çalışmasında Vetnam a at br ver set üzernden kş başına harcamalarda meydana gelen artışın çocuk şgücü üzernde gerçekten azaltıcı br etks olup olmadığını test etmştr. Edmonds (2005), çalışmasında hanehalkının tüketmnde meydana gelen yleşmelern çocuk şgücüne katılımda meydana gelen azalmanın %80 n açıkladığını bulmuştur. Edmonds (2005), bu bulgudan hareketle ktsad gelşme le çocuk şgücüne katılımın ters yönlü olduğu bulgusuna ulaşmıştır. Bhalotra (2007), çalışmasında Pakstan ın kırsal kesmne at br ver üzernden fakrlk ve çocuk şgücüne katılım arasında olduğu öne sürülen poztf lşky test etmektedr. Bhalotra (2007), bu hpotez çocuk şgücünün ücret esneklğnn negatf olup olmadığını test etmek üzernden gerçekleştrmştr. Bhalotra nın (2007) temel bulguları erkek ve kız çocuklar çn sırasıyla negatf br ücret esneklğ ve sıfırdan anlamlı olarak farklı br ücret esneklğ olmuştur. Böylelkle Bhalotra (2007), erkek çocukların fakrlk nedenyle şgücüne katıldıklarını çıkarsarken kız çocuklarının şgücüne katılmalarının nedennn net olmadığı sonucuna ulaşmıştır. Bell ve Gersbach (2009), çalışmalarında okuma yazma oranı düşük ve düşük vermllğe sahp br ekonomnn kendsn sürekl br büyüme patkasına tecek poltkaları tartışmışlardır. Bell ve Gersbach (2009), bu amaçla beşer sermayenn çocuğu yetştrme ve eğtm temelnde şekllendğ br örtüşen nesller model kullanmış ve ekonomnn çersnde bulunduğu azgelşmşlk durumundan zorunlu eğtm yada verg ve transfer programları le çıkableceğn ler sürmüşlerdr. Guarcello, Meall ve Rosat (2010) çalışmalarında Guatemala ya at br ver set üzernden şokların ve kred kullanma üzerndek kısıtların çocuk şgücü arzı ve eğtme

29 18 katılım üzerndek etksn analz etmşlerdr. Guarcello, Meall ve Rosat nn (2010) bulguları kred kısıtlamalarının eğtme ve çocuk şgücüne katılımda öneml br rolü olduğunu göstermektedr. Guarcello, Meall ve Rosat (2010) aynı zamanda şoklara mazur kalmanın da hanehalkı kararlarını etkledğn ve çocuğu şgücü pyasasına ttğn saptamış ve sgortanın se okula katılımı arttırıp şgücüne katılımı azalttığını vurgulamışlardır.

30 19 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM HANEHALKI ÜRETİM TEORİSİ 3.1. Hanehalkı Üretm Teors İktsat lteratüründe toplumun küçük ölçekl br yansıması olan ale ve alenn ktsad davranışları, hem hanehalkı sektörü üzernden tüketme etks hem de şgücü arzı üzernden üretme katkısı açılarından her zaman dkkat çekmştr. Alenn ktsad tutumunun analznn lk aşamalarında, her ne kadar hanehalkının br küçük fabrka olduğu ve üretmde de tüketmde olduğu kadar çerlmş olduğu tartışılsa da (Carncross, 1958), br malın aleye olan malyetnn, sadece tüketc ntelğn göz önüne alınmasıyla, satın alınan malın fyatına eşt olduğu görüşü hakm olmuştur. Bununla beraber, 60 lı yılların başında, satın alınan br malın hanehalkına getrdğ tek malyetn malın fyatı olduğu görüşü üzernde şüpheler artmış ve Mncer (1963), Dean (1963) ve Owen (1964), şe ayrılmamış olan zamanın ktsad davranışlar üzerndek etksn tartışmıştır. Bu çalışmalardan brnde farklı mallara olan talebn gelr esneklğ tahmnlernn, malın tüketme hazır hale getrlmes çn kullanılacak zamanın hesaba katılmaması durumunda, yanlı olduğu Mncer (1963) tarafından spatlanmıştır. 60 lı yılların ortalarında Becker (1965), ale davranışlarını açıklayan teorlere, hanehalkının tüketc ntelğnn yanında üretken yönünü de ele alan ve yen hanehalkı ekonoms olarak adlandırılan br çözümleme le öneml br katkı yapılmıştır. (Ironmonger, 2000) Becker (1965), analznde klask teornn ortaya attığı durumdan, yan hanehalkının gelr kısıtı altında (3.1.1) nolu eştlktek fayda fonksyonunu maksmze ettğ durumda hareket etmektedr; ( y y ) U = U,..., (3.1.1) 1, 2 y n Bu fayda fonksyonunun bütçe kısıtı (3.1.2) nolu eştlkte verlmştr. Â p y = I = W + V (3.1.2)

31 20 Burada y, pyasadan satın alınmış olan mallar ve p de bu malların fyatlarıdır. Ayrıca I parasal gelr, W ücret ve V dğer, yan ücret dışı, gelrlerdr. Becker n (1965, 1981) buradak hareket noktası çalışmaya atanmamış zamanın bu fayda fonksyonuna sstematk br şeklde katılımıdır. Çünkü Becker e (1965) göre hanehalkı sahp olduğu zamanı ve pyasadan satın alınan malları, fayda fonksyonuna doğrudan greblecek malların üretm amacıyla kombne etmektedr. Pyasadan alınan br malın zaman le brleştrlerek fayda sağlayacak br mal üretmnde kullanılmasının örneklernden brs, Becker n (1965) de vurguladığı üzere, uyku malı dır. Çünkü uyku malının üretm çn gerekl olan grdler, ev, yatak (hatta uyku hapları) ve zamandır. Yan tüketc pyasadan aldığı ev, yatak ve uyku hapı mallarını sahp olduğu zaman le kombne etmek suretyle fayda fonksyonuna grecek ve tüketme hazır br nha mal olan uykuyu üretmektedr. Yne bu ntelkte br mal çn yemek uygun br örnek olablr. Yemek örneğnde; ekonomk aktör hanehalkı, üretm yapablmek çn pyasadan satın aldığı malları (et, sebze, doğal gaz vs. ) sahp olduğu zamanı da br grd olarak kullanarak üretm sürec netcesnde tüketme hazır olan yemeğ üreteblmektedr. Becker (1965), bu yolla üretlp fayda fonksyonuna gren malları Z olarak göstermş ve (3.1.3) nolu eştlktek hanehalkı üretm fonksyonunu yazmıştır; Z = f ( x, T ) (3.1.3) Bu fonksyonda x pyasadan satın alınan malları gösterrken T üretlecek ve fayda fonksyonuna grerek fayda yaratacak nc nha malın üretmnde kullanılacak zaman grdsn gösteren vektördür. Becker (1965) bu çalışmasında grdler pyasadan satın alınan mallar ve zaman olan bu üretm fonksyonu le brlkte hanehalkının hem üretm hem de fayda maksmzayonunu hedefleyen br aktöre dönüştüğünü vurgulamıştır. Çünkü hanehalkı böylelkle sahp olduğu zaman ve pyasadan satın aldığı mallar le üretm yapmakta ve üretlen malların en y kombnasyonunu br fayda fonksyonunu maksmze etmek amacıyla seçmektedr. Bu durum çn Becker (1965), maksmze edlecek fayda fonksyonunu ve kısıtı sırası le (3.1.4) ve (3.1.5) nolu eştlkler le vermştr;

32 ( Z Z ) U ( f,... f ) U ( x,... x ; T T ) U = U,... (3.1.4),... m 1 m 1 m 1 m 21 g ( Z Z ) Z,... (3.1.5) m = sınırıdır. Burada g, Z lerden oluşan br harcama fonksyonu ve Z de kaynakların Becker n (1965), analznde amacın bu g ve Z değerlernn gözlemleneblr ölçümlernn bulunması olduğunu belrtmş ve bunun en kolay yolunun (3.1.4) numaralı fadede verlen fayda fonksyonunun pyasadan alınan mallara yapılan harcama ve sahp olunan zaman le verlen üretm fonksyonu ((3.1.3) numaralı eştlk) kısıtı altında maksmze edlmeye çalışıldığını varsaymak olduğunu belrtmştr. Üç adet kısıtın tanımlandığı bu durumda, yazarın mal kısıtı çn yazdığı fade aşağıdak gbdr; m  =1 p x = I = V + T w w (3.1.6) Burada p, x mallarının brm fyatlarını veren br vektör, T w ; şte harcanan zamanı veren br vektör ve w se br brm Tw karşılığında verlen zamanı göstermektedr. Becker n (1965) zaman çn yazdığı kısıt se (3.1.7) numaralı eştszlkte gösterlmştr. m  1 T = T = T - T c w (3.1.7) Bu kısıtta Tc tüketme atanmış zamanı ve T de sahp olunan toplam zamanı göstermektedr. Ayrıca Becker (1965), (3.1.3) numaralı fadede verlen üretm fonksyonu şu şeklde yenden yazmıştır; T t Z (3.1.8a) x b Z (3.1.8b) Üretm fonksyonlarının yenden yazıldığı bu fadelerde t, grdler pyasadan alınan mallar ve hanehalkının zamanı olan Z malının brm üretmnde kullanılan

33 22 zaman grdsn göstermektedr. se br brm malı üretmnde kullanılan pyasadan alınan mal grdsn göstermektedr. (3.1.4) numaralı fadede verlen fayda fonksyonunun maksmzasyonunu (3.1.6), (3.1.7) ve (3.1.8a) le (3.1.8b) numaralı fadelerde verlen yen kısıtlar le ele alan Becker (1965), kısıtlardan (3.1.6) ve (3.1.7) numaralı fadelerde verlen, sırasıyla, harcama ve zaman kısıtlayıcılarının, brbrnden bağımsız olamayacağını ve brbr çne yuvalanmış olduğunu belrtmş ve böylelkle söz konusu fadeler tek br kısıtta brleştrmştr. Becker n (1965) burada zledğ yol (3.1.7) numaralı fadedek T w fadesnn T ve  m 1 T cnsden değern (3.1.6) numaralı harcama kısıtı çersne yazmaktır. Bu yolla, (3.1.6) ve (3.1.7) numaralı kısıtlar aşağıdak kısıta ndrgenmş olur;  p x  T w = V + + Tw (3.1.9) Bu kısıtın çersne (3.1.8) numaralı fadede tanımlanan üretm fonksyonlarının da yazılması le;  ( p b + t w ) Z = V + T w (3.1.10) amaç fonksyonun kısıtına ulaşılmıştır. Becker (1965), tartışmanın kolaylığı açısından aşağıdak kısaltmaları da eklemştr; p p b t w (3.1.11a) + S V + Tw (3.1.11b) S, sahp olunan tüm zamanın çalışmaya atanması durumunda elde edlecek gelr göstermektedr. Bu fadeler aracılığı le br malın malyetnn sadece o malın fyatı le ölçülemeyeceğn daha formel br şeklde gösterme fırsatı bulan Becker (1965), br brm Z p ) malının malyetnn, malın fyatı ve o mal brm başına kullanılan ( zamanın fyatının toplamına eşt olduğunu göstermştr. Dğer br değşle, br malı tüketmenn nha bedel, aynı beşer sermaye yatırımının hem doğrudan hem de dolaylı br malyet getrmes gb, drekt ve zımn fyatların toplamından baret olacaktır (Becker, 1965).