SUYA ER M VE ATIK SU SORUNU ÇÖZÜMÜNDE KATILIMCI BR UYGULAMA SNOP DURAAN HACIMAHMUTLU KÖYÜ ÖRNE

Transkript

1 ORMAN KÖYÜ KALKINDIRMA KOOPERATFLER YÖNETC VE ÜYELERNN ORMAN EKOSSTEMLERNDEK BYOLOJK ÇETLL YERNDE KORUMA ETM PROJES (GEF SGP TUR/98/G52) SUYA ER M VE ATIK SU SORUNU ÇÖZÜMÜNDE KATILIMCI BR UYGULAMA SNOP DURAAN HACIMAHMUTLU KÖYÜ ÖRNE Ertan KARABIYIK Ankara-2002

2 SUNU Görünen köy klavuz istemez! ster mi? Çoumuz, gözümüzle görmek, kulamzla duymak isteriz emin olmak için. Ne var ki, çou zaman bu olana bulamayz. Bulamadmz için de güvenmeyiz; ne anlatlanlara ne de yazlanlara. Okumu%lar hep öyle söylemez mi: Köylü milletinin kula/akl gözündedir! Artk, çounlukla böyle deil ku%kusuz. Köylü milleti de okuduklaryla, söylenenlerle örenmeye çal%yor ve çou ki%i %a%ryor ama, öreniyor da. Yine de nerelerde, kimlerin, neleri, nasl ba%arabildiklerinden örnekler vermek yararl olabilir. Bu kitapçk da bu amaçla hazrland: Orman köylerinin de çounluunda ya%anan yeterli ve kaliteli su salayabilme sorununun elbirliiyle nasl çözümlenebildiini gözler önüne sermeye çal%yor. ster inann ister inanmayn, Sinop un Duraan lçesinin Hacmahmutlu köylüleri, su sorunlarn elbirliiyle i%te böylece çözümleyebildi... Kimbilir, ba%ka hangi köylerde, bunun gibi ne çok ba%arl çal%ma yaplyordur. Bunlar bilmek gerekiyor. Öyle ya, atalarmz bo%una m söylemi%; akl akldan üstündür ve birlikten güç doar ya da bir elin nesi var, iki elin sesi var sözlerini. Kitapçkta açklanan ba%arl çal%mann, bu türden sorunlarn çözümleme çabasna girecekler için bir esin kayna olabileceine inanyoruz. KIRSAL ÇEVRE 2

3 <<...Muslu&u çevirdi&inizde bir tek damla suya dahi ula2amaman3n ne demek oldu&unu, su s3k3nt3s3 çeken insanlar çok iyi biliyorlar. Onlar için gerçekten su s3n3rl3 bir kaynakt3r. Biz henüz çok iyi fark3nda olmasak da su kaynaklar3 bugün önemli sorundur. Bu sorun su tasarrufunun neden gerekli oldu&unu da aç3klamaktad3r.>> Amerika Birleik Devletleri Tarmsal Yaym Hizmetleri Bölümü 3

4 Ç N D E K L E R Giri# Baz Saylar Sinop-Duraan lçesi Hacmahmutlu Köyü Birinci A#ama: Su Kaynaklar.n. Geli#tirme ve Suyun Köye Getirilmesi (1994) Ortam ve Geçmi%; Sorunun Tanmlanmas Çözüme Yönelik Öneriler Faaliyetler kinci A#ama: Suyun Depolanmas. ve Evlere Da8.t.m. ( ) Suyun Depolanmas Suyun Evlere Datm Üçüncü A#ama: Kanalizasyon n#as., Suyun Ar.t.lmas. ve Ar.t.lm.# Suyun Bitkisel Tar.mda Kullan.m. ( ) Yeni Bir Sorun Kanalizasyon n%as Artma Tesisi (Filtrasyon Havuzu) Artlm% Suyun Bitkisel Tarmda Kullanlmas Deerlendirme Maliyetler 4

5 GR Salkl, yeterli, düzenli, maliyeti ve fiyat dü%ük su her geçen gün önemini daha da artryor. Çünkü su kaynaklar sanayile%me, kentle%me, tarmsal faaliyetler vb. nedenlerle kirlenmekte, mevcut kullanlabilir tatl su kaynaklar azalmaktadr. Bu nedenle suya olan talep kentlerde teknolojinin de olanaklaryla salanmaya çal%lmakta, suya eri%im yasal çerçevede daha formel ve yerel yönetimlerin kontrolünde gerçekle%mektedir. Ku%kusuz bu alanda da sorunlar ya%anmaktadr. Ba%ta suyun birim fiyat, özellikle yoksul kesimlerin su kullanmn oldukça kstlamaktadr. Krsal alanda ise su kaynaklarna eri%im ve payla%m daha çok kaynaklar kontrol edenlere ve kamu yatrmlarna bal bulunmaktadr. Bu alanda suya eri%im ve datm konusunda ileri teknoloji kullanmn engelleyen faktörlerin ba%nda suya ula%ma maliyeti ve bu maliyeti kar%layacak gelirin yetersizliidir. Bu nedenle krsal alanda suyun parasal deeri çou yerle%imde %imdilik hemen hemen bulunmamaktadr. Suya Eri im ve Atk Su Sorununun Çözümünde Katlmc Bir Uygulama Sinop Duraan Hacmahmutlu Örnei, halkn, özellikle de su konusunda zorluklar içinde bulunan kadnlarn, ara%trma (TÜBTAK), kamu (Orman Bakanl), özel (malzeme salayan firmalar), uluslararas (Birle%mi% Milletler Kalknma Program UNDP, Birle%mi% Milletler Gda ve Tarm Örgütü FAO) ve gönüllü kurulu%un (Türkiye Kalknma Vakf) i%birlii salanarak; su kaynaklarnn geli%tirilmesi ve korunmas, kaynan köye getirilmesi ve depolanmas, depolanan suyun datm ve datm sisteminin yönetilmesi, atk suyun uzakla%trlmas, artlmas ve artlan suyun bitkisel üretimde kullanlmas ile bu sistemin yönetimi, üzerinde odakla%maktadr. Ksacas su konusunda sürecin bütün a%amalarn kapsayan; teknik, sosyal ve çevresel boyutlar içeren, tekrarlanmas mümkün görünen bir deneyim olarak ele alnabilir. 5

6 Baz. Say.lar Dünyada; Dünya insanlarnn % 20 ye yakn, günlük gereksinimlerini kar%lamak için hiçbir i%leme tabi tutulmam% su kaynana bamldr. Kentsel nüfus, krsal nüfusa göre daha iyi hizmet almaktadr. Fakat belediyelerce temin edilen %ebeke suyu bile, hastalk ta%yan organizmalar ve endüstriyel atklar tarafndan kirletilmektedir. Salkl suya eri%im olanandan yoksun olanlar, gereksinimlerini kar%lamak için her gün mücadele vermek ve sürekli olarak, suyla ta%nan hastalk tehlikesiyle kar% kar%ya olmak durumundadrlar (UNDP, Herkes çin yi Bir Dünya Bro%ürü 2000) Çe%itli uluslararas kurulu%larn verilerine göre 1950 li yllarda yalnzca birkaç ülkede su sorunu bulunurken, 1990 larda 300 milyon insann ya- %ad 26 ülkede, 2050 ylnda ise Dünya nüfusunun 2/3 ünün ya%ayaca- 66 ülkede orta ya da %iddetli su skntsnn olduu ve ya%anaca, bu durumun küresel su krizi olaca belirtilmektedir. Dünya Salk Örgütü (WHO) ve Birle%mi% Milletler Uluslararas Çocuk Fonu (UNICEF) raporlarna göre bula%c hastalklarn % 80 i kirli sular ve su yokluundan kaynaklanmaktadr. Ayrca yeryüzünde 1 milyar insann temiz su kaynaklarndan yararlanamad, 2 milyar insann da kanalizasyon, atk su (sanitasyon) sistemlerine sahip olmad kaydedilmektedir. Türkiye de; Ülkemizde temiz suya eri%ilebilirlik oran % arasnda dei%mekte ve bölgelere göre farkllklar göstermektedir. Türkiye su kaynaklarnn çe%itlilii nedeniyle temiz suya eri%ilebilirlik bakmndan endüstrile%mi% ülkelerin oldukça gerisinde kalmaktadr. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüü verilerine göre köylerimizin % 73 ünde yeterli içme suyu bulunmaktadr. Ancak bu yeterliliin süreklilik, salkllk vb. konular oldukça tart%maldr. Tarm ve Köy %leri Bakanl verilerine göre kanalizasyona sahip olan köy says 1950 olup, toplam köy saysna oran % 5.5 tir. Sinop-Dura8an lçesi Hac.mahmutlu Köyü Hacmahmutlu Köyü, Sinop a bal Duraan ilçesinin bir orman köyüdür. Yamaç ve engebeli bir yere kurulmu% bulunan köyün denizden yükseklii ortalama 1000 m. dir. Köyde 86 hanede 371 ki%i ya%amaktadr. Ortalama yllk ya% mm. arasnda dei%mekte, yöre orta Karadeniz in ç 6

7 Anadolu ya geçi% zonunu olu%turmaktadr. Köyün ilçeye uzakl 24, l e uzakl ise 144 km. dir. Köy, Kzlrmak n yan havzalarndan birinde yer almakta, köyün atk sular yan dereler araclyla rmak üzerinde kurulu bulunan Altnkaya Baraj Gölü ne akmaktadr. *** B R N C A A M A SU KAYNAKLARININ GELTRLMES ve SUYUN KÖYE GETRLMES (1994) Ortam ve Geçmi#: Sorunun Tan.mlanmas. Köy kadnlar içme, kullanma ve hayvanlar için su sras bekleme ve suyu eve ta%mak için günde 3 saat harcadklarn, buna ramen yeterli su kullanamadklarn, su ta%rken kullandklar yayklardan * dolay bel ve omuz ars çektiklerini, k% aylarnda yollarn çamur, kar ve donlu olmasndan dolay sakatlanmalar olduunu belirtmi%lerdir. Köyün erkekleri ise, suyun yetersizliinden ve dolaysyla ba%ta hane halk olmak üzere hayvanlar için de yeterli su kullanamadklarndan söz etmi%lerdir. Suyun temin edildii çe%me mekanlarnn hijyenik ko%ullarnn yetersizlii, içme suyu amaçl olarak da kullanlan bu mekanlardan hayvanlarn da yararland görülmü%tür. Çözüme Yönelik Öneriler Öncelikli olarak köye getirilmesi dü%ünülen suyun çoaltlmasna yönelik alann belirlenmesi, * Yay.k, ah%aptan yaplan, bo% olduunda 7-10 kg., su ile dolduunda ise kg. arlna ula%an, daha çok ayrandaki ya ayrmak amacyla kullanlan, ancak baz orman köylerinde su ta%mak amacyla da kullanlan ince uzun bir kaptr. 7

8 Suyun cazibe yöntemiyle köye getirilecek güzergahn uygunluunun saptanmas, % program ve bölü%ümün yaplmas, taraflarn (Orman Bakanl-FAO, gönüllü kurulu%, köylüler) kar%lkl olarak katklarnn netle%tirilmesi. Çal.#malar Su miktarnn artrlmasna yönelik farkl kaynaklarn bir araya getirilmesi ve küçük bir havuzda toplanmas amacyla kapitajlarn in%as, Daha sonra farkl kaynaklardan toplanarak çoaltlan suyun köye getirilmesi ve çe%meye balanmas amacyla 6 km. lik hattn kazm, borularn dö%enmesi ve kanaln kapatlmas. Yukarda sözü edilen çal%malar 23 günde tamamlanm%tr. % program ve bölümü köylülerden olu%an proje kurulu * tarafndan gerçekle%tirilmi% ve hanelerin yeti%kin kadn ve erkek i%gücü temel alnm%tr. K N C A A M A SUYUN DEPOLANMASI VE EVLERE DADITIMI ( ) Uzun ura%lar sonucu köye getirilen su, eski çe%meye balanm%, sürekli ve yeterli su salanm%tr. Ancak her çal%ma yeni fikirler dourmakta ve sürekli akan suyun özellikle gece saatlerinde bo%a akt ifade edilmektedir. Bo%a akan suyun kontrol edilmesi (yani depolanmas) ve evlere datmna yönelik köylülerle birlikte ve kadnlarn talebi üzerine ikinci a%ama bir proje geli%tirilmi%tir. * Proje Kurulu: Kalknma programlarnda çe%itli projeleri uygulamaya dönük olarak katlm salamak, süreç içinde yerel örgütsel kapasiteyi geli%tirmek amacyla, görevi projenin süresiyle snrl olarak olu%turulan bir örgütlenme biçimi. 8

9 Suyun Depolanmas. Köyün en üst bölümünde yer alan ve bir köylünün arazisini ba%lad bir alana 45 ton kapasiteli bir su deposu in%as benimsenmi%, köylülerin talebi dorultusunda temin edilen i% makinas ile deponun toprak altnda kalacak ksmnn kaz i%lemleri yaplm%, köylüler de düzeltme çal%malarn üstlenmi%lerdir. Depo yeri hazrlandktan sonra in%aat çal%malar ba%latlm%, bu süreçte depo in%as için Devlet Su %leri nden mühendislik hizmeti alnm%tr. Suyun Evlere Da8.t.lmas. Depo in%as tamamlandktan sonra köylüler suyu evlerine almak istediklerini, evlere datm yapldktan sonra kontrollü olarak kullanmaya yönelik su saati takacaklarn, toplanacak su parasyla da köy ortak sorunlarn ve sistemin bakm ve onarmndaki giderleri kar%layacaklarn belirtmi%lerdir. Ancak bütün evlere su sayaçlar taklmasna kar%n, bu sayaçlar 2 yl kadar görev yapm%, daha sonra ek su kaynann depoya balanmas ve halkn tasarruflu su kullanmay örenmesi, bir süre sonra sayaçlarn bir bölümünün çe%itli nedenlerle bozulmasndan dolay kullanlan suyun ölçümü ve fiyatlandrlmas sisteminden vazgeçilmi%, zamana bal ve kontrollü su datm uygulanm%tr. Yeterli ve düzenli akan suyun evlere datmyla özellikle kadnlar üzerinde olan yükün giderilmesi, daha fazla su kullanlmas amaçlanm%tr. Gönüllü kurulu%, kamu kurulu%lar ve köylülerin aktif katlmyla suyun evlere datm böylece gerçekle%tirilmi%tir. 9

10 Su borusu dö#eme çal.#mas. yapan Hac.mahmutlu köylüleri (Foto: Mahmut Sevgi) Ü Ç Ü N C Ü A A M A KANALZASYON NASI, SUYUN ARITILMASI VE ARITILMI SUYUN BTKSEL TARIMDA KULLANIMI ( ) Yeni Bir Sorun Projenin her a%amas yeni bir talep yaratrken yeni bir sorun da yaratmaktadr. Yeni bir talep yaratmas, özellikle suya ula%mada daha az zaman ve bol miktarda suyla, sorun yaratmas ise daha fazla su talebi ve suyun fazla kullanmnn getirdii sonuçlarla ilgilidir. Fazla su kullanmnn yaratt etkilerin ba%nda atk su sanitasyon sorunu gelmektedir. Çünkü evlerde kullanlan suyun (mutfak banyo, tuvalet vb.) tamam sokaklara akmakta ve köyün her tarafn kirletmektedir. Kirletmekle kalmayp çe%itli hastalklarn olu%- masna ve yaygnla%masna neden olmaktadr. Köylüler bu durumdan oldukça rahatsz olduklarn, birlikte çözüm üretilmesi gerektiini belirtmi%ler, yörede çe%itli kalknma amaçl proje uygulamalarnda bulunan bir gönüllü 10

11 kurulu%un (TKV nin) UNDP ye hazrlad proje araclyla hem kanalizasyon hem de kanalizasyonun ta%d atk suyun artlmasna yönelik filtrasyon havuzlar in%as gerçekle%tirilmi%tir. Daha sonra ise filtrasyon havuzlarndan çkan suyun bitkisel tarmda kullanlmasna yönelik bir proje geli%tirilmi% ve uygulanm%tr. Kanalizasyon in#as. Krsal alanda kanalizasyon çal%malar oldukça snrl yerle%imlerde, kamu finansman ve ihale yöntemiyle müteahhitler araclyla gerçekle%tirilmektedir. Köylünün planlama, uygulama ve i%letme sistemine katlm söz konusu deildir. Hacmahmutlu Köyü kanalizasyon çal%masnda ise köylülerin, projenin tasarm a%amasndan uygulama ve sistemin i%letilmesine kadar bütün süreçlerine aktif katlm salanm%tr. Öncelikle ana hattn geçecei ve logarlarn yaplaca alanlar belirlenmi%, kazm için i% makinasndan yararlanlm%tr. Kanallara kum dö%eme, boru balantlarnn yaplmas, logarlarn in%as ve kanallarn kapatlmas köylüler tarafndan gerçekle%tirilmi%tir. Buradaki girdiler ise proje tarafndan salanm%tr. Daha sonra her hane evinden çkan sv atklar ana hatlara kendi olanaklaryla balam%tr. Kanalizasyondan gelen her türlü sv atklar köyün altnda yer alan filtrasyon havuzlarnda toplanmaktadr. Ar.tma Tesisi (Filtrasyon Havuzu) Krsal alanda kanalizasyon sistemleri genelde köy içinde yaylarak dalan sv atklar younla%trarak derelere veren bir model %eklinde tasarlanmakta ve uygulanmaktadr. Doal olarak atklarn aktld derelerde hem koku hem de youn kirlilik yaratmaktadr. Hacmahmutlu Köyü nde ise, kanalizasyon sisteminden gelen sv atklarn 3 adet filtrasyon havuzlarnda bekletilmek suretiyle biyolojik artmaya tabi tutularak bitkisel üretimde kullanlabilecek nitelie getirilmesi öngörülmü%- tür. Bu konuda deneme çal%mas ve çe%itli modelleri bulunan TÜB- TAK tan teknik destek salanm%, krsal alan için hazrladklar modellerden yöreye uygun olan tercih edilmi%tir. 11

12 Kanalizasyondan birinci filtrasyon havuzuna akan sv atklar sistemin tam kapasite kullanlmas durumunda 21 günde dolmaktadr. Birinci havuzun fazla svs ikinci havuza geçmekte, daha sonra üçüncü havuzu doldurmaktadr. Bu süreçte havuzlar yosunlarla kaplanmakta ve atklar parçalamaktadr. Daha sonra üçüncü havuzun dolmasyla da fazla sv dereye aktlmaktadr. Ar.t.lm.# Suyun Bitkisel Tar.mda Kullan.lmas. Dereye aktlan fazla svnn bitkisel üretimde deerlendirilmesi amacyla filtrasyon havuzlarnn alt bölümünde yer alan arazi sahipleriyle yaplan görü%meler sonucunda bir araya gelen köylüler 70 dekarlk kapal meyve bahçesi tesis etmi%lerdir. Bu kapsamda yakla%k 1000 meyve fidan dikimi gerçekle%tirilmi% olup, meyve bahçelerini sulamaya yönelik sulama sistemi tesis edilmi%tir. DEDERLENDRME 1. Sorunu en can alc %ekilde ya%ayan kadnlar hem çözüm üretmede hem de faaliyet sürecinde aktif olarak katlm%lardr. 2. Köy içi dayan%mann çokluu projenin/projelerin aksamadan yürütülmesinde önemli bir faktördür. 3. Proje kurullarnn olu%turulmas hem i% programnn hazrlamas hem de uygulamalarda i%lerin yürütülmesinde çok önemli rol oynamaktadr. 4. Halkn bütün süreçlere katlm projenin sürdürülebilirlii olarak görülen sistemin i%letme, bakm, onarm konularnda yetkinle%mesini salamaktadr. 5. Muhtarlk seçimlerinden kaynaklanan köy içi çat%malar bu proje sayesinde azalm%, köy içi dayan%ma ve yardmla%ma artm%tr. 6. Proje daha ksa sürede ayn özellikleri ta%yan yerle%imlerde tekrarlanabilir özelliklere sahiptir. 7. Projede köylüye ek yük getirecek maliyetlerden kaçnlm%, topografik yap dikkate alnm%tr. 8. Kamu tarafndan gerçekle%tirilen projelere göre maliyet etkin olduu söylenebilir. 9. Projelerin tasarlanma a%amasnda yarataca sosyal ve çevresel etkileri önceden kestirilmelidir. 12

13 MALYETLER 1. Suyun Yayladan Köye Getirilmesine li#kin Maliyetler (1994) 10 atü, 40 mm lik 4000 m. boru 10 atü, 32 mm lik 1000 m. boru 6 atü, 32 mm lik 300 m boru 4 adet kaptaj yapm için 50 torba çimento 10 traktör kum kaptaj yapm, kanal kazm, boru dö%eme kanal kapatma 2. Suyun Depolanmas.na li#kin Maliyetler (1994) 45 tonluk su deposu için çimento, demir, kalplk, kireç, kum, sika vs. Ustalk 3. Köyiçi Da8.t.m ebekelerine li#kin Maliyetler (1995) 10 atü, 32 mm lik 800 m. (6 m. boyunda 134 adet) 10 atü, 32 mm lik 450 m. boru Fitign malzemeleri (dirsek, T boru, nipel, ma%on, galvaniz boru, yap%trc, sika vs.) Su tesisat ustal 4. Kanalizasyon ve Ar.tma Tesisi Maliyeti ( ) 1000 m, 200 mm lik pis su borusu 1750 m, 125 mm lik pis su borusu 1250 m, 100 mm lik pis su borusu Kum, çimento, demir, % makinas, Dan%manlk (TÜBTAK) Fiting malzemeleri 5. Ar.t.lm.# Suyun Tar.msal Üretimde Kullan.lmas.na li#kin Maliyetler (2001) Yukarda ayrntl olarak açklanan maliyetler yakla%k USD dr. Bu tutar, çal%malar yürüten gönüllü kurulu%un giderlerini kapsamamaktadr. 13