TÜRKİYE TURİZM TALEBİNİN EKONOMETRİK ANALİZİ: ZAMAN SERİSİ YAKLAŞIMI

Transkript

1 T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ EKONOMETRİ ANABİLİM DALI DOKTORA TEZİ TÜRKİYE TURİZM TALEBİNİN EKONOMETRİK ANALİZİ: ZAMAN SERİSİ YAKLAŞIMI Çiğdem DEMİR Danışman Prof. Dr. M. Veda PAZARLIOĞLU 200

2 Yemin Meni Dokora Tezi olarak sunduğum Türkiye Turizm Talebinin Ekonomerik Analizi: Zaman Serisi Yaklaşımı adlı çalışmanın, arafımdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin kaynakçada göserilenden oluşuğunu, bunlara aıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belirir ve bunu onurumla doğrularım. Tarih /./. Çiğdem DEMİR ii

3 DOKTORA TEZ SINAV TUTANAĞI Öğrencinin Adı ve Soyadı : Çiğdem DEMİR Anabilim Dalı : Ekonomeri Programı : Ekonomeri Tez Konusu : Türkiye Turizm Ekonomerik Analizi: Zaman Serisi Yaklaşımı Sınav Tarihi ve Saai : Yukarıda kimlik bilgileri belirilen öğrenci Sosyal Bilimler Ensiüsü nün...arih ve.. Sayılı oplanısında oluşurulan jürimiz arafından Lisansüsü Yönemeliğinin 30. maddesi gereğince dokora ez sınavına alınmışır. Adayın kişisel çalışmaya dayanan ezini. dakikalık süre içinde savunmasından sonra jüri üyelerince gerek ez konusu gerekse ezin dayanağı olan Anabilim dallarından sorulan sorulara verdiği cevaplar değerlendirilerek ezin, BAŞARILI OLDUĞUNA Ο OY BİRLİĞİ Ο DÜZELTİLMESİNE Ο* OY ÇOKLUĞU Ο REDDİNE Ο** ile karar verilmişir. Jüri eşkil edilmediği için sınav yapılamamışır. Öğrenci sınava gelmemişir. Ο*** Ο** * Bu halde adaya 6 ay süre verilir. ** Bu halde adayın kaydı silinir. *** Bu halde sınav için yeni bir arih belirlenir. Tez, burs, ödül veya eşvik programlarına (Tüba, Fulbrigh vb.) aday olabilir. Tez, mevcu hali ile basılabilir Tez, gözden geçirildiken sonra basılabilir. Tezin, basımı gerekliliği yokur. Eve Ο Ο Ο Ο JÜRİ ÜYELERİ İMZA Başarılı Düzelme Red.. Başarılı Düzelme Red... Başarılı Düzelme Red. Başarılı Düzelme Red... Başarılı Düzelme Red. iii

4 ÖNSÖZ Türkiye Turizm Talebinin Ekonomerik Analizi: Zaman Serisi Yaklaşımı başlıklı dokora ez çalışmamın hazırlanma sürecinde her açıdan beni desekleyen, bilgi ve deneyimleriyle yönlendiren, anlayışıyla bana güç veren değerli danışmanım ve hocam Sayın Prof. Dr. M. Veda PAZARLIOĞLU na, Öğrencilik yaşanımın en başından beri beni yalnız bırakmayan, kakılarını ve deseğini esirgemeyen, hep yanımda olduğunu hisseiren sevgili hocam Sayın Prof. Dr. Şenay ÜÇDOĞRUK a Turizmin eorik kısmını hazırlarken beni cesarelendirip eşvik eden ve yapıcı görüşleri ile yönlendiren Tez İzleme Komiesi üyelerinden Sayın Prof. Dr. İge PIRNAR a Yürüdüğüm yaşam ve akademisyenlik yolunda her zaman yanımda olan, eğiimin zorlu virajlarını almamda büyük emek ve fedakarlık göseren, sabır ve özveri sahibi babam Yakup DEMİR e, annem Emine DEMİR e, ağabeyim Çağlar DEMİR e ve kardeşim Cansu DEMİR e Ayrıca, uzun soluklu dokora ezi boyunca verdikleri psikolojik deseğin yanısıra sağladıkları kakılar ve ilgilerinden dolayı sevgili doslarım; Özlem KIZILGÖL e, Gökçe BAYSAL KINCAL a, Sibel SELİM e, M. Hanifi VAN a ve her ürlü yardımda bulunan büün arkadaşlarıma sonsuz eşekkürlerimi sunarım. İzmir 2009 Çiğdem DEMİR iv

5 ÖZET Dokora Tezi ( Türkiye Turizm Talebinin Ekonomerik Analizi: Zaman Serisi Yaklaşımı ) (Çiğdem Demir) Dokuz Eylül Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Ekonomeri Anabilim Dalı Ekonomeri Programı Turizm sekörü, günümüzde Türkiye dahil olmak üzere birçok gelişmiş ve özellikle de gelişmeke olan ülkelerde yaraığı külürel ve dinamik ekonomik ekilerle ilgi odağı haline gelmiş ve sözkonusu ülkelerin urizme daha çok önem vermesine neden olmuşur. Türkiye nin planlı dönemle birlike önemli gelişmeler kaydeiği urizm sekörünün yapısal değişimi ve gelişiminin hızlanması 980 li yıllarda başlamışır. Bu sekörün Türkiye nin ekonomik sıkınılardan geçiği dönemlerde yaşanan ekonomik sorunların ve darboğazların aşılmasında oynadığı kili rol, Türkiye Turizm Talebinin analiz edilerek Turizm Maser Planı ve Sürdürülebilir Gelişme Sraejilerine ışık uacak sonuçlara ulaşmayı gerekli kılmışır. Bu bağlamda, Türkiye ye yönelik urizm alebi ve bu alebi ekileyen ekonomik fakörler arasındaki ilişkinin analizi çalışmanın emelini oluşurmakadır. Çalışma kapsamında, Türkiye ye uris gönderen ilk on ülkenin her biri için ayrı ayrı Türkiye Turizm Talep Modeli ahminlenerek uygulanacak urizm poliikalarının belirlenmesi amaçlanmışır. Bu amaç doğrulusunda, dönemine ai yıllık veriler kullanılarak kısa ve uzun dönem ilişkilerini birleşiren Wickens-Breusch Haa Düzelme yaklaşımı, dinamik yapıyı oraya çıkaran Vekör Ooregressif Model (VAR) yaklaşımı ve paramere değişimine olanak anıyan Zamanla Değişen Paramereler (TVP) yaklaşımlarıyla Türkiye Turizm Talebi Modelleri kurulmuşur. Modellerin sonuçlarına göre, Türkiye ye v

6 gelecek uris sayılarını ekileyen fakörlerin ve bu fakörlere göre uygulanacak urizm poliikalarının neler olduğu oraya konulmuşur. Anahar Kelimeler: Turizm Talebi, Zaman Serisi Analizi, Tahminleme vi

7 ABSTRACT Docoral Thesis (Economerics Analysis of Turkey Tourism Demand: Time Series Approach) (Çiğdem DEMİR) Dokuz Eylul Universıy Insiue of Social Sciences Deparmen Economerics Economerics Program Nowadays, ourism secor aracs aenion in los of developed counries including Turkey and especially in developing counries by creaing culural and dynamic economic effecs and i causes o give more imporance o ourism in hese counries. Along wih planning period in Turkey, acceleraion of srucural change and developmen in ourism secor sared in 980s and i recorded imporan developmens. This secor has a key posiion for overcoming economic difficulies in economic rouble periods and worries and i has required o analyse Turkish ourism demand and o reach o oucomes which can ligh on Tourism Maser Plan and Susainable Developmen Sraegy. In his conex, he fundamenal of his sudy is he analysis of relaionship beween ourism demand for Turkey and economic facors which effec i. Wih conen of he sudy, i is aimed o esimae Turkish Tourism Demand Model separaely for op en ouris sender counries o Turkey and i is aimed o designae ourism policies. Wih his aim of direcion, Turkish Tourism Demand Models were formed for Turkey by using yearly daa for period by using Wickens-Breusch Error Correcion Approach which joins shor and long run relaionships, by using Vecor Auoregressive Model (VAR) which reveals he dynamic srucure and by using Changing Parameers in he Course of Time (TVP) which enables o change parameer. According o vii

8 he resuls of he models, facors which effec he number of coming ouriss o Turkey and ourism policies which will be applied in order o hese facors were exposed. Key Words: Tourism Demand, Time Series Analysis, Esimaion viii

9 TÜRKİYE TURİZM TALEBİNİN EKONOMETRİK ANALİZİ:ZAMAN SERİSİ YAKLAŞIMI YEMİN METNİ TUTANAK ÖNSÖZ ÖZET ABSTRACT İÇİNDEKİLER KISALTMALAR ŞEKİL LİSTESİ TABLO LİSTESİ ii iii iv v vii ix xi xiii xv GİRİŞ BİRİNCİ BÖLÜM TURİZM VE TURİZM TALEBİ. Turizm Talebi 6.. Turizm Talebinin Belirleyenleri 7... Ekonomik Fakörler 8... Desinasyon Ülkesinin Fiyaı Orjin Ülkenin Geliri İkame ( Rakip) Fiyalar Dış Tanıım Sosyal ve Demografik Fakörler Ailevi Özellikler Yaş Cinsiye Eğiim Düzeyi, Meslek ve Külür Psikolojik Fakörler Moivasyon Algılama Öğrenme Tuum 24.2 Türkiye de Turizm Sekörünün Gelişimi Yılı Öncesinde Türkiye de Turizm Sekörü 25 ix

10 Döneminde Türkiye de Turizm Sekörü Sonrasında Türkiye de Turizm Sekörü 32.3 Türkiye Ekonomisinde Turizmin Yeri 37.4 Dünyada Turizm Sekörü 55 İKİNCİ BÖLÜM ZAMAN SERİSİ ANALİZİ 2. Eşümleşme Analizi Haa Düzelme Modelleri (ECM) Engle-Granger İki Aşamalı Yaklaşım Wickens- Breusch Tek Aşamalı Yaklaşım Vekör Ooregressif Modelleri (VAR) Granger Nedenselliğini Tes Eme ve Dışsallık Granger Nedensellik Kavramı Granger Nedensellik Tesleri Eki Tepki ve Varyans Ayrışırma Analizi Eki- Tepki Fonksiyonu Varyans Ayrışırması Zamanla Değişen Paramereler Modeli (TVP) 96 ve Kalman Filiresi ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE TURİZM TALEBİNİN KARŞILATIRMALI ANALİZİ 3. Çalışmada Kullanılan Veriler ve Ekonomerik Yönem Wickens-Breusch Haa Düzelme Model Sonuçları VAR Modeli Sonuçları Zamanla Değişen Paramere Modeli ( TVP) Sonuçları 30 SONUÇ 39 KAYNAKLAR 4 EKLER 53 x

11 KISALTMALAR A ADF ADLM AKTOB ARMA BDT CPI Ç Çvr. DPT DTÖ DTSK ECM EG-ECM EKK GATT GDP GSMH KDV KF KKDP KS MSE PPP SARS SS T.C. TÜİK TÜRSAB TVP Aylık Genişleilmiş Dickey Fuller Ooregressif Dağıılmış Gecikme Modeli Akdeniz Turisik Oelciler ve İşlemeciler Birliği Ooregressif Harekeli Oralama Modeli Bağımsız Devleler Topluluğu Tükeici Fiya İndeksi Çeyrek Çeviren Devle Planlama Teşkilaı Dünya Turizm Örgüü Dünya Turizm ve Seyaha Konseyi Haa Düzelme Modeli Engle Granger-Haa Düzelme Modeline En Küçük Kareler Yönemi Gümrük Tarifeleri ve Ticare Genel Anlaşması Gayrisafi Yuriçi Hasıla Gayri Safi Milli Hasıla Kama Değer Vergisi Kalman Filiresi Kaynak Kullanımı Desekleme Primi Kalman Smooher Öngörü Oralama Haa Karesi Saın Alma Gücü Pariesi Severe Acue Respiraory Syndrome Sae Space Türkiye Cumhuriyei Türkiye İsaisik Kurumu Türkiye Seyaha Aceneleri Birliği Zamanla Değişen Paramere Modeli xi

12 UNWTO US USD VAR VECM WB WDI Y Unied Naion World Tourism Organizaion Unied Saes Unied Saes Dollar Vekör Ooregressif Modeli Vekör Haa Düzelme Modeli Wickens Breusch World Developmen Indicaors Yıllık xii

13 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil : Türkiye ye Gelen Turis Sayısı ve Türkiye nin Turizm Geliri s.4 Şekil 2: Türkiye nin Turizm Gelirlerinin GSMH İçindeki Payı s.43 Şekil 3: Türkiye nin Turizm Gelirlerinin İhraca Gelirleri s.45 İçindeki Payı (Milyon $) Şekil 4: Türkiye de Turizm İşleme Belgeli ve Turizm Yaırım Belgeli s.48 Tesis Sayısı Şekil 5: Döneminde Türkiye ye En Çok Turis Gönderen s.53 İlk On Ülke Şekil 6: Uluslar arası Turis Gelişleri ve Uluslar arası Turizm Geliri s.60 Şekil 7: Bölgelere Göre Uluslar arası Turis Gelişleri s.62 Şekil 8: 2008 Yılında Uluslar arası Turis Gelişlerinin s.63 Bölgesel Dağılımı Şekil 9: Almanya VAR modeli için Eki-Tepki Fonksiyonları s.0 Şekil 0: Fransa VAR modeli için Eki Tepki Fonksiyonları s.3 Şekil : İngilere VAR modeli için Eki-Tepki Fonksiyonları s.6 Şekil 2: Hollanda VAR modeli için Eki-Tepki Fonksiyonları s.9 Şekil 3: US VAR modeli için Eki-Tepki Fonksiyonları s.23 Şekil 4: İran VAR modeli için Eki-Tepki Fonksiyonları s.26 Şekil 5: Bulgarisan VAR modeli için Eki-Tepki Fonksiyonları s.29 Şekil 6: Almanya TVP Modeli Kasayılarının s.34 Kalman Filire Tahminleri Şekil 7: Rusya TVP Modeli Kasayılarının s.34 Kalman Filire Tahminleri Şekil 8: İngilere TVP Modeli Kasayılarının s.35 Kalman Filire Tahminleri Şekil 9: Bulgarisan TVP Modeli Kasayılarının s.35 Kalman Filire Tahminleri Şekil 20: Hollanda TVP Modeli Kasayılarının s.36 Kalman Filire Tahminleri Şekil 2: İran TVP Modeli Kasayılarının s.36 xiii

14 Kalman Filire Tahminleri Şekil 22: Fransa TVP Modeli Kasayılarının s.37 Kalman Filire Tahminleri Şekil 23: Gürcisan TVP Modeli Kasayılarının s.37 Kalman Filire Tahminleri Şekil 24: Ukrayna TVP Modeli Kasayılarının s.38 Kalman Filire Tahminleri Şekil 25: US TVP Modeli Kasayılarının s.38 Kalman Filire Tahminleri Şekil 26: Almanya Modelindeki Kasayıların s.53 Tekrarlı (Recursive) Tahminleri Şekil 27: Bulgarisan Modelindeki Kasayıların s.53 Tekrarlı (Recursive) Tahminleri Şekil 28: Fransa Modelindeki Kasayıların s.54 Tekrarlı (Recursive) Tahminleri Şekil 29: Gürcisan Modelindeki Kasayıların s.54 Tekrarlı (Recursive) Tahminleri Şekil 30: Hollanda Modelindeki Kasayıların s.55 Tekrarlı (Recursive) Tahminleri Şekil 3: İngilere Modelindeki Kasayıların s.55 Tekrarlı (Recursive) Tahminleri Şekil 32: İran Modelindeki Kasayıların s.56 Tekrarlı (Recursive) Tahminleri Şekil 33: Rusya Modelindeki Kasayıların s.56 Tekrarlı (Recursive) Tahminleri Şekil 34: Ukrayna Modelindeki Kasayıların s.57 Tekrarlı (Recursive) Tahminleri Şekil 35: US Modelindeki Kasayıların s.57 Tekrarlı (Recursive) Tahminleri xiv

15 TABLO LİSTESİ Tablo : Turizm Talebini Ekileyen Ekonomik Fakörler s.9 Tablo 2: Gereksinmelerle Güdüler Arasındaki İlişkiler s.22 Tablo 3: Planlı Dönemde Türk Turizmindeki Gelişmeler s.30 Tablo 4: Döneminde Türkiye ye Gelen Turis Sayısı ve s.40 Türkiye nin Turizm Geliri Tablo 5: Türkiye nin Turizm Gelirlerinin GSMH İçindeki Payı s.42 Tablo 6: Türkiye nin Turizm Gelirlerinin İhraca Gelirleri s.44 İçindeki Payı (Milyon $) Tablo 7: Yıllarında Turizm Sekörüne Verilen s.46 Yaırım Teşvik Belgeleri Tablo 8: Türkiye de Turizm İşleme Belgeli ve s.47 Turizm Yaırım Belgeli Tesisler Tablo 9: Turizm Belgeli Yeme-İçme Tesislerinin Sayısı s.48 Tablo 0: Turizm Belgeli Eğlence Yerlerinin Sayısı s.49 Tablo : Sekörler İibarıyla İsihdam Başı Gereken Yaırım s.50 Tablo 2: Döneminde Türkiye ye s.52 En Çok Turis Gönderen İlk On Ülke Tablo 3: Bölgelere Göre Uluslar arası Turis Gelişleri s.6 Tablo 4: Uluslar arası Turis Gelişlerinde İlk On Ülke s.63 Tablo 5: Uluslar arası Turizm Gelirinde İlk On Ülke s.64 Tablo 6: Bölgelere Göre Uluslar arası Turis Gelişlerinin Öngörüleri s.65 Tablo 7: Uluslar arası Turis Gelişlerinin s.66 Amacına Göre Dağılım ( ) Tablo 8: Wickens-Breusch Haa Düzelme Model Tahminleri s.07 Tablo 9: Granger Nedensellik Tes Sonuçları s.09 Tablo 20: Almanya dan Gelen Turis Sayısının s.2 Varyans Ayrışırma Sonuçları Tablo 2: Fransa dan Gelen Turis Sayısının s.5 Varyans Ayrışırma Sonuçları Tablo 22: İngilere den Gelen Turis Sayısının s.8 xv

16 Varyans Ayrışırması Sonuçları Tablo 23: Hollanda dan Gelen Turis Sayısının s.2 Varyans Ayrışırma Sonuçları Tablo 24: US den Gelen Turis Sayısının s.24 Varyans Ayrışırması Sonuçları Tablo 25: İran dan Gelen Turis Sayısının s.27 Varyans Ayrışırması Sonuçları Tablo 26: Bulgarisan dan Gelen Turis Sayısının s.30 Varyans Ayrışırması Sonuçları Tablo 27: TVP Modellerinin Kalman Filire Tahminleri s.33 xvi

17 GİRİŞ Ekonomik akivielerdeki çarpan ekisi ile dünyanın en dinamik ve en büyük endüsrilerinden biri olan urizm endüsrisi; ulusal ve uluslar arası düzeyde kazandığı dev boyularla yaırım ve iş hacmini gelişiren, gelir yaraan, döviz sağlayan, yeni isihdam alanları açan, sosyal ve külürel hayaı ekileyen, siyasal bakımdan da önemli oplumsal ve insancıl fonksiyonların gerçekleşirilmesini kolaylaşıran bir nieliğe sahipir. Küreselleşen dünyada külürel sınırları da yok eden urizmin özellikle 990 lı yıllardan iibaren göserdiği gelişmeler dikkaleri bu sekör üzerine çekmişir. Turizm seköründe yaşanan gelişmeler, urizm ile ilgili plan ve poliikaların belirlenmesinde urizm alep ahminlerinin gerekliliğini oraya koymakadır. Turizm plan ve poliikalarının başarısı, urizm alep ahminlerinin doğruluğuna bağlıdır. Ülkedeki siyasal ve sosyal olayların ekilediği oldukça riskli bir sekör olan urizm seköründe doğru alep ahminleri yapabilmek, bilimsel emele dayanan yönemlerle mümkün olabilmekedir. Turizmde büyük bir ivme yakalayan Türkiye, uluslar arası urizm pazarında en çok uris ve urizm geliri çeken ilk on ülke arasında yer almakadır. Türkiye nin 980 yılında milyon civarında olan uris sayısı 2008 de 26 milyona, aynı dönemlerde urizm geliri 0.3 milyar dolardan yaklaşık 22 milyar dolara ulaşmışır. 982 yılında çıkarılan 2634 sayılı Turizm Teşvik Kanunuyla birlike özellikle konaklama arzında yaşanan gelişmeler, Türkiye ye yönelik uluslar arası urizm alebine yanı verebilecek nielikedir. Çalışmada, Turizm Maser Planına ve Sürdürülebilir Gelişme Sraejilerine ışık uacak urizm poliikalarının belirlenmesi amaçlanmışır. Belirilen bu amaç doğrulusunda çalışma üç ana bölümden oluşmakadır. Birinci bölümde genel olarak urizm ve urizm alebi kavramları açıklanmış, urizm alebine eki eden ekonomik, sosyal-demografik ve psikolojik fakörler ayrınılı bir şekilde ele alınmışır. Aynı zamanda bu bölümde, urizm sekörünün

18 Türkiye ekonomisindeki yeri, zaman içersinde Türkiye de nasıl bir gelişme göserdiği ve küreselleşmeyle birlike dünyada yaraığı ekiler değerlendirilmişir. Zaman Serisi Analizi başlığını aşıyan ikinci bölümde, eşümleşme analizi, eşümleşme esleri anlaılmış, Engle-Granger iki aşamalı ve Wickens-Breusch ek aşamalı yaklaşımlarıyla Haa Düzelme Modellerine yer verilmiş, ayrıca zaman serileri arasındaki ilişkileri denklem sisemi içinde ele alan VAR modelleri ile ekonomerik ilişkilerde paramerelerin sabiliği varsayımını geçersiz kılan Zamanla Değişen Paramereler Modeli üzerinde durulmuşur. Son bölümde, Türkiye urizm alebi ve bu alebi ekileyen ekonomik fakörler arasındaki ilişkinin dönemi yıllık verileriyle ekonomerik analizi yapılmışır. Bu analiz, Türkiye ye en çok uris gönderen ilk on ülke için üç farklı yaklaşımla Türkiye Turizm Talep Modellerini ahminleyerek gerçekleşirilmişir. Turizm alebi ve urizm alebini ekileyen fakörler arasındaki kısa ve uzun dönemli ilişkileri birleşiren bir yaklaşım olarak Wickens-Breusch Haa Düzelme Modeli kullanılırken, urizm alep değişkenleri arasındaki ilişkileri sisem yaklaşımıyla ele alıp bu değişkenler arasındaki dinamik yapıyı oraya koymak için Vekör Ooregressif Modeli ercih edilmişir. Ayrıca uris davranışlarının zaman içinde değişebileceği gerçeğinden yola çıkarak urizm alep elasikiyelerindeki (paramerelerdeki) değişimi görebilmek amacıyla Zamanla Değişen Paramereler Modeli kullanılmışır. 2

19 BİRİNCİ BÖLÜM TURİZM VE TURİZM TALEBİ Tüm dünya genelinde son yıllarda görülen poliik yumuşama ve soğuk savaşın sona ermesi, eskiden iki farklı kuba mensup ülkelerin insanlarının birbirlerine yakınlaşmasına neden olmuşur. Özellikle Doğu Bloğu ülkelerindeki rejim değişiklikleri, hem bu ülkelerin vaandaşlarının dünya arihine daha akif kaılmalarını sağlamaya başlamış, hem de baı ülkelerinde yaşayan insanların uris olarak bu ülkelere yönelmelerine neden olmuşur. Ayrıca, dünyadaki eknolojik gelişmeler sonucu sınırların oradan kalkması ve dünyanın küçülmesi insanları daha uzak mesafelere seyaha emeye yönelmişir. Dolayısıyla urizm, endüsri öesi oplumun günümüzdeki özelliklerini en iyi yansıan ve gelecekeki emel eğilimleri konusunda ipuçları veren ekinliklerin başında gelen bir olgudur (Unur, 2002). Turizm kavramının kökenini, Laince de dönme harekeini ifade eden ornus sözcüğü oluşurmakadır. İngilizce deki ouring deyimi ile our deyimleri de bu sözcüken üremişir. Tour dairesel bir harekei, bazı sie ve yörelerin ziyareini, iş ve eğlence amacıyla yapılan yer değişirme harekeini ifade eder. Bugün kullandığımız uris kelimesi, seyyah kelimesinin karşılığı olan raveller ın yerine, 800 lerin başında Samuel Pegge arafından kullanılmışır. Turizm kelimesi ise, 8 yılında ilk kez İngilere nin spor dergisi arafından kullanılmışır. Türkçe de seyyah kelimesi uris, seyaha kelimesi ise urizm deyimlerinin karşılığıdır. Her ne kadar uris, urisik kavramları ilk kez İngilizler arafından kullanılmışsa da ana dilimize bu deyimler, Fransızca dan gelip yerleşmiş ve uunmuşlardır (Bulu, 200:72; Unur, 2002: ). S. Augusine, Dünya bir kiap gibidir, evde duran sadece bir sayfa okur diyerek dikka çekmişir. Dolayısıyla eskiden beri seyaha emek dayanılmaz bir dürü olmuşur. Yüzyıllar boyunca insanlar göç, icare ve askerlik gibi nedenlerle hep seyaha emişlerdir. Ancak bu seyaha eden insanların pek azı bugünkü anlamda uris olarak kabul edilebilirler. Öznesini insanın eşkil eiği urizm şimdiye kadar bir çok uzman arafından anımlanmışır. En çok sözü edilen anım W. Hunziker in 94 yılında yapığı anımdır. Hunziker e göre urizm; yabancıların bir yere yapıkları 3

20 yolculuklardan ve devamlı kalma, para kazanma amacı gümeyen konaklamalardan doğan ilişkilerin ümüdür (Bulu, 200:72; Khan, Toh ve Chua, 2005:72; N.Kozak, Akoğlan Kozak ve M. Kozak, 2000:3; Unur, 2002:). Turizm, çok çeşili mal ve hizmeleri içerdiği için kompleksir ve farklıdır, çünkü her desinasyon benzersiz (eşsiz) özelliklere sahipir. Ayrıca urizm, ükeicilerin ürünü elde emek için fiziksel olarak üreim yerine (urizm fabrikasına) gimelerini gerekiren olağan dışı bir üründür ve seyaha, ürünün bir parçasıdır. Seyaha emek, dinlenmek, eğlenmek, spor yapmak ve külürlerini genişlemek insanların vazgeçilmez beşeri isekleridir. Bu isek urizm olayının yaraıcı unsurudur. İnsanların çalışma saalerini azalarak kendilerine ayırdıkları zamanı arırmaları, aillerini yılın belli bir periyodundan çıkararak, yılın muhelif zamanlarına yayma çabaları ve ulaşım araçlarındaki gelişmeler dünyada urizm olayının sürekli gelişeceğinin ifadesidir (Bull, 995:28; Luzzi, Flückiger, 2003:289; DPT Sekizinci Kalkınma Planı Turizm Özel İhisas Komisyonu Raporu, 200: 5). Kar amacı gümeyen urizm organizasyonları, pazarlama hizmeleri, konaklama ve ulaşırma hizmeleri, yiyecek içecek faaliyeleri, perakende saış mağazaları ve çeşili animasyon ekinlikleri gibi birbirinden farklı faaliyeleri bir şemsiye alında oplayan koruyucu, uyarıcı ve sürükleyici bir endüsri olma özelliği aşıyan urizm endüsrisinin günümüzdeki gelişme düzeyine ulaşabilmesi Endüsri Devrimi ile ivme kazanmış, çağdaş urizmin oraya çıkmasını sağlayan unsurlar bu dönem sonrasında oluşmaya başlamışır. Zaman içersinde özellikle boş zamanların arması, eknolojik gelişmeler, kenleşme, nüfus arışı ve insan ömrünün uzaması, ücreli ail, sosyal güvenlik, seyaha özgürlüğü gibi ümüyle endüsri devriminin bir sonucu olan bu oplumsal fakörlerin her biri urizmin gelişmesine kakıda bulunmuşur. Arık urizm dünyada hızla gelişen ve bacasız sanayi olarak adlandırılan bir sekördür. Özellikle yirminci yüzyılın ikinci yarısından iibaren ülke ekonomilerinin karşılaşığı dar boğazların aşılmasında adea bir çıkış nokası haline gelmişir. Turizm, gelişmeke olan ülkelerin kalkınmalarını amamlayabilmeleri için ihiyaç duyulan dövizi sağlaması, ülkede üreim çeşililiğini arırması ve isihdam 4

21 oluşurması bakımından çok önemlidir (Haya, 2008:3; Kar, Zorkirişçi ve Yıldırım, 2004:87; Naude, Sayman, 2004:2). Turizmin ekonomik önemi ve bu açıdan ne kadar büyük bir poansiyele sahip olduğu 20. yüzyılın oralarında anlaşılmasına karşın 950 lere kadar kalkınma, büyüme ve zenginlik için yapılan küresel araşırmalarda urizm sekörü genellikle göz ardı edilmişir. Ekonomik öneminin zamanla anlaşılması sonucu, 2. yy. küresel ekonomisinde elekomünikasyon ve bilgi eknolojileri ile birlike en hızlı gelişen sekör olmuşur. Yapılan araşırmalar urizmin gelişmesinde rol oynayan başlıca fakörlerin; dünya ekonomik refahındaki arış, ulaşırma araç ve imkânlarındaki arış, ileri sanayi oplumlarında ücreli izin sürelerinin uzaması, ileişim eknolojisindeki gelişme, sanayileşmenin geirdiği yeni oplumsal örgülenme ve aile yapısındaki değişme, eknolojik yaşamın yaraığı sres, dünya barışının büyük ölçüde güvence alına alınması olduğunu oraya çıkarmışır (Bahar, 2006:37, 38; Akaş, 2005:64). Günümüzde parasal ve kilevi bir olay haline gelen urizmin yaraığı ekonomik ve poliik ekiler, ülke ekonomilerinde ve özellikle uluslar arası ekonomik ve poliik ilişkilerde önemli sonuçlar doğurmakadır. Bu durum, yalnız uluslar arası urizm harekeinden büyük pay alan gelişmiş ülkelerde değil, aynı zamanda gelişmeke olan ülkelerde de urizme verilen önemi arırmakadır. Ulusal ve uluslar arası düzeyde kazandığı dev boyularla urizmin; yaırımları ve iş hacmini gelişiren, gelir yaraan, döviz sağlayan, yeni isihdam alanları açan, sosyal ve külürel hayaı ekileyen, siyasal bakımdan da önemli oplumsal ve insancıl fonksiyonların gerçekleşirilmesini kolaylaşıran bir nielik kazanması, ülkelerin dikkainin bu ekonomik olay üzerinde yoğunlaşmasına neden olmuşur. Özellikle gelişmeke olan ülkelerin karşılaşıkları ekonomik sorunların ve darboğazların aşılmasında urizmin yaraığı dinamik ekonomik ekiler, söz konusu ülkelerin urizme daha çok önem vermesine neden olmuşur (Bulu, 200:7). Bir ülkeye yabancı bir urisin gelmesi, geçici bir süre konaklayarak ve ülke içinde seyaha ederek çeşili ükeim harcamalarında bulunması, durgun bir suya aılan aşın su üzerinde giderek yayılan halkalar oluşurması gibi ülkenin ekonomik 5

22 ve sosyal yapısı üzerinde giderek büyüyen ekiler doğuracakır. Turizm, urisler arafından hem mal ve hizmelerin saın alımı hem de ükeimini kapsadığından dolayı ekonominin çoğu sekörünü ekileyebilir. Turizmin ekonomik ekisi en çok, ulaşım ve ur operaörleri, konaklama, cazibe merkezleri gibi sekörlerle urizmle ilgili perakende işlerde (resoran ve hediye dükkânları gibi) görülmekedir (Akaş:2005:63; Chan, Lim ve McAleer, 2005:459)... Turizm Talebi Talebe ilişkin yapılan anımlar yazarların kişisel görüşlerine bağlı olarak farklılıklar gösermekedir. Örneğin; ekonomislere göre alep, belirli bir dönem içersinde kişilerin belirli bir fiyaa almaya gönüllü oldukları mal ve hizme mikarı iken psikoloji uzmanları alebi moivasyon ve davranış bilimlerine dayanarak anımlamakadırlar. Turizm alebi ise özel bir desinasyon için ükeicilerin belirilen bir periyo da verilen şarlar alında saın almak isedikleri urizm ürününün mikarı (yani urizm mal ve hizmelerinin bir kombinasyonu) olarak anımlanabilir. Ekonomi disiplininin yapmış olduğu anıma göre urizm alebi; yeerli saın alma gücüne ve boş zamana sahip olup belirli bir zaman diliminde belirli bir hedef doğrulusunda urisik mal ve hizmelerden faydalanan ya da yararlanmak iseyen kişi ya da kişiler opluluğu olarak ele alınabilir. Tanımdan anlaşılacağı üzere, urizm alebi sadece ükeimde bulunan kişilerden oluşmamakadır (İçöz, 2005:0; N.Kozak, Akoğlan Kozak ve M. Kozak, 2000: 64; Song, Wi, 2000:2). Turizm alebi belli başlı üç bileşenden oluşmakadır (N.Kozak, Akoğlan Kozak ve M. Kozak, 2000: 64); Bir urizm desinasyonuna giderek urizm faaliyelerine doğrudan kaılan efekif alep Seyaha emeleri için uyarılmış ancak, gerek zaman ve gerekse parasal kısılamalar nedeniyle bu iseğini gerçekleşiremeyen poansiyel alep Uyarıldığında seyaha edebilen ancak, sunulan olanaklar ve faaliyeler hakkında yeerli bilgiye sahip olmayan erelenmiş urizm alebi 6

23 İkisaçılar çoğunlukla oplam aleple ilgilenirler. Belirli bir zaman diliminde geçerli fiya düzeylerinde mal veya hizme saın almak iseyenlerin oplamı (efekif alep) genel ekonomi açısından önem aşır ve urizme yönelik oplam alep bu endüsri alanına yönelik alebi göserir. Belirli bir zaman diliminde urisik merkezleri ziyare edenler, bu kişilerin geldikleri yerler, konaklama ve geceleme gibi büyüklüklere ai oplamlar urizm alebini ülke düzeyinde ahmin emeye çalışanların sıkça kullandıkları verilerdir. Bu verilerin ümü oplam urizm alebine ai emel gösergelerdir (Yağcı, 2003:23). Turizm seköründe üreilen mal ve hizmelerin ükeiminin ancak üreimin yapıldığı yerde gerçekleşmesi zorunluluğu urizm alebinin önemini arırmakadır. Turizm alebi, urizmle ilgili büün iş kararlarının dayandığı bir emeldir. Hava yolları, ur operaörleri, oeller, eğlence faaliyei düzenleyenler ve dükkân sahipleri urislerin ürünlerine göserdikleri aleple ilgilenirler. Çoğu işin başarısı büyük oranda ya da amamıyla urizm alebinin durumuna bağlıdır. İş karlılığının bir belirleyeni olarak alebin anahar rolü nedeniyle beklenen gelecek alep ahminleri, büün planlama akivielerinde çok önemli bir unsurdur. Turizm alebinin doğru öngörüleri, urizmle ilgili işlerin ekili planlanması için şarır. Diğer bir ifadeyle, urizm endüsrisindeki değişkenler için ora ve uzun dönemli öngörüler, gelecek alebi karşılamak adına iyi karar verilmesi için gereklidir. Örneğin, boş koluklarla yapılan bir uçuşun poansiyel gelir kaybını elafi emek havayolları için imkânsızdır (Çeken ve diğerleri, 2008:73; Garcia-Ferrer, Queral, 997: 545; Preez, Wi, 2003:435,436; Song, Wi, 2000:; Lündberg, Savenga ve Krishnamoorhy, 998:39).... Turizm Talebinin Belirleyenleri Turizm alebinin belirleyenleri, niçin bazı ülke popülasyonlarının urizme kaılma eğilimleri yüksekken bazılarının düşük olduğunu açıklar (Vanhova, 2005:56). Belli bir urizm ürününe yönelik alebi belirleyen sayısız fakör olmakla birlike, urizm alebini belirleyen belli başlı fakörler; ekonomik, sosyal ve demografik ve psikolojik fakörler olarak sınıflandırılabilir. 7

24 ... Ekonomik Fakörler Turizm alebinin belirleyenleri arasında ekonomik fakörler, her sekörde olduğu gibi urizm seköründe de önemli bir ekendir. Yeerli saın alma gücüne sahip olmayan bir kimsenin urizm amaçlı olarak başka bir ülkeye gimesini beklememek gerekir. Yani, urizm olayından söz edilebilmesi için her şeyden önce kişinin geliri urizm harekeine kaılımı sağlayacak düzeyde olmalıdır. Aksi halde ne urizme poansiyel kazandıran iseğin oluşması ne de diğer fakörlerin hiçbir önemi kalmayacakır (Bahar, 2000:29; İçöz, 2005:7). Turizm alep modelini ele almadan önce, eorik modele göre bir malın ihraca hacmini (yur dışından alebi) nelerin ekilediği ele alınacakır. Buna göre (Garin- Munoz, Amaral, 2000: 525, 526 ); ) İhalaçı ülkenin geliri 2) İhracaçı ülkenin mal ve hizmelerinin fiyaı 3) Döviz kuru. İnsanlar, malların fiyalarıyla kendi paraları açısından ilgilenirler. O fiya, sadece orjin ülkedeki malın fiyaına değil döviz kuruna da bağlıdır. 4) Taşıma maliyeleri. Tükeicilerin ürün için ödemek zorunda oldukları son fiyaın öğelerinden biri aşıma maliyeleridir. Taşıma maliyelerindeki bir arış (diğer büün her şey aynı olduğunda ) alepe azalmayla sonuçlanır. 5) Populasyon. Poansiyel alepçi ülkelerin populasyonu ne kadar büyükse alebinde o kadar büyük olacağı düşünülür. 6) Orjin ülkelerin gelir seviyesi. Gayrisafi Milli Hasıla (GNP) ile ölçülür. Bu değişkenin değerlerini homojenleşirmek ve diğer ülkelerle karşılaşırabilmek için saın alma gücü pariesi (PPP) kullanılır. Bu durumda, farklı ülkelerin sabi fiyalarla ifade edilen GNP lerine sahip olundukan sonra ilgili ülkenin populasyonuyla bölünür ve kişibaşına değerleri elde edilir. 7) α i sabi erim. Her ülke için sabi erim, ülkenin bireysel spesifik ekilerini, ihmal edilen değişkenler kadar iyi hesaba kaar. 8

25 Deneysel araşırmalarda, urizm alebi belirleyenlerinin am ölçüsünü bulmak veri eksikliği nedeniyle zordur. Ayrıca urizm, farklı akivieleri içerdiği için urizm alebini modellemek de zordur. Faka, bazı ülkeler için urizm sekörünün ekonomilerindeki ağırlığı ve döviz kaynağı olarak urizmin önemi bilindiğinde uris akışlarının belirleyenlerini sapamak önemlidir. Tablo, urizm alebini belirleyen ekonomik fakörleri gösermekedir. Tablo de yer alan A grubu değişkenler uris kabul eden bölgeden bağımsız olarak, uris gönderen ülke ya da bölgedeki urisik ükeicilerin oluşurduğu alep üzerinde ekili olan değişkenlerdir. B grubu değişkenler bölgenin ekonomik olarak çekiciliği olarak anımlanmakadır. Bu değişkenler ürün yada arz ile ilgili olabilir. Üçüncü grupa yer alan değişkenler (C Grubu) ise uris çeken bölge ile uris gönderen bölge arasındaki özel bağlanı ilişkilerini gösermekedir. Diğer bir deyişle, yalnızca uris gönderen bölgeden uris kabul eden bölgeye olan alebi ekileyen değişkenlerdir (Garin-Munoz, Amaral, 2000: 525; İçöz; 2005:02; Song, Wi, 2000:3) Tablo : Turizm Talebini Ekileyen Ekonomik Fakörler Turis gönderen bölgedeki Turis kabul eden bölgedeki Bağlanı değişkenleri değişkenler (A Grubu) değişkenler (B Grubu) (C Grubu) * Kişi başına düşen gelir düzeyi * Genel fiya düzeyi * Turis Gönderen ülke ile * Gelir dağılımı * Arz olanakları ve fiya düzeyi hedef bölge arasındaki * Tail düzenlemeleri * Turizm ürününün kaliesi karşılaşırmalı fiyalar * Ulusal Paranın değeri * Turisler konusundaki * Turis gönderen ülkede (saın alama gücü) ekonomik düzenlemeler yapılan anıım çalışmaları * Vergi poliikası ve urizm * Döviz değişim kurları harcamaları konusundaki * Seyaha süresi ve maliyei konroller Kaynak: Bull, 995:29; İçöz, 2005:8 9

26 Uluslar arası urizm alebi, genellikle orjin (uris gönderen) ülkeden desinasyon (uris kabul eden) ülkesine giden urislerin sayısı açısından ölçülür, yada desinasyon ülkesinde orjin ülkeden gelen urislerin yapığı harcamalarla ölçülür. Desinasyonda urislerin kaldığı gece sayısı da alernaif bir ölçüdür. Li, Song ve Wi, dönemi ve bu dönemden günümüze uluslar arası urizm alep modellemesi ve öngörümlemesiyle ilgili çalışmaları incelemişler ve urizm alebi ölçülerinin çok değişmediğini görmüşlerdir. Turis gelişleri ile ölçülen alep değişkeni, urizm alebinin en yaygın kullanılan ölçüsüdür; bunu urizm harcaması izler. Li, yapığı lieraür araşırmasında 990 dan sonra yayımlanan 45 seçilmiş çalışma arasında 37 sinin bağımlı değişken olarak uris gelişlerini kullandığını, 6 sının urizm harcamasını ele aldığına işare emişir (Dwyer, Forsyh, 2006:89; Song, Wi, 2000:3). Teorik modele göre, uris gelişlerinin desinasyon ülkesi için ihraca geliri ve gönderen ülke için ihala gideri olduğu varsayılır. Bundan dolayı ihraca geliri (uris gelişleri); gönderen (ihal eden) ülkenin saın alma gücüne poziif, kabul eden (ihraç eden) ve gönderen (ihal eden) ülke arasındaki nispi fiyaa negaif olarak bağlı olacakır. Aslında, gönderen ülkenin daha fazla saın alma gücü demek müşerileri (desinasyon ülkeleri) için daha fazla urizm alebi, ve kabul eden ülkenin daha yüksek (gönderen ülkeye göre) fiya seviyesi demek bir desinasyon yeri olarak kabul eden ülke için daha düşük urizm alebi demekir (Proença, Soukiazis, 2005:9). Buradan harekele, urizm alebini belirleyen ekonomik fakörlerden en önemlilerinin desinasyon ülkesinin fiyaları, orjin ülkesinin geliri, ikame ülkelerin fiyaları ve dış anıım olduğu ifade edilebilir.... Desinasyon Ülkesinin Fiyaı Desinasyon ülkesinin fiyaı, poansiyel urislerin kararında önemli bir belirleyendir. Turizm fiyalarının uygun bir ölçüsünü elde emek zordur. Turizm de fiya iki öğeden oluşur; desinasyona seyaha maliyei ve desinasyondaki urislerin yaşam maliyei. Talebin bir belirleyeni olarak seyaha maliyelerini dahil emenin eorik gerekçesi arışılacak gibi görünmediği halde çoğu çalışma, poansiyel çoklu 0

27 doğrusallık problemi veya veri eksikliğinden dolayı alep fonksiyonundan bu değişkeni çıkarır. Bununla birlike, havayolu seyahai için orjin ve desinasyon arasındaki emsili ücreler, emsili perol maliyeleri ve/veya denizyolu seyahai için feribo ücreleri kullanılarak seyaha maliyeinin uygun bir ölçüsünü elde emek olasıdır (Song, Wi, 2000:4). Yaşam maliyei, ükeici fiya indeksi (CPI) ve nispi fiya olarak iki öğeye ayrılabilir. Genellikle bir desinasyon ülkesindeki ükeici fiya indexi (CPI), o ülkedeki urizm maliyei için bir vekil olarak alınabilir. Ancak desinasyonda urizm maliyei olarak CPI ı kullanmayla ilgili problem; o yerde ouranların yaşam maliyeinin desinasyona gelen yabancı ziyareçilerin yaşam maliyeini genellikle yansımadığıdır (özellikle fakir ülkelerde). Poansiyel urislerin kararı, onların yerel paralarına göre ölçülen desinasyondaki urizm maliyelerine dayanır yani, yur dışına seyaha edecekler, yerel fiyalara göre kendi paralarıyla elde edecekleri mal ve hizme mikarıyla ilgilenirler. Bundan dolayı desinasyon fiya değişkeni, döviz kuruyla ayarlanmalıdır. Diğer bir ifadeyle, desinasyondaki gerçek yaşam maliyeinin bir vekilini elde emek için nispi döviz kuruyla ayarlanmış desinasyon ülkesinin ükeici fiya endeksinin, nispi döviz kuruyla ayarlanmış orjin ülkenin ükeici fiya indeksine oranı olan nispi fiya belirlenmelidir (Eugenio-Marin, Morales ve Scarpa, 2004:3; Proença, Soukiazis, 2005:9; Song, Wi, 2000:4,5). Nispi fiyalar aşağıdaki formülle ölçülebilir (Song, Wong, 2003:6): NF = ev sahibi ülkenin ükeici fiya indeksi uris gön. ülkenin ükeici fiya indeksi döviz kuru döviz kuru Pay, ev sahibi ülkenin fiyalarını, payda ise uris gönderen ülkedeki fiyaları göserir. (Akış, 998:00).

28 Eğer desinasyondaki fiya aynı kalırsa ve orjin ülkenin para birimi nispi olarak değer kazanacak olursa, orjin ülke vaandaşları arafından ev sahibi ülkenin mal ve hizmeleri daha fazla alep edilecek sonuça urizm alebi arabilecekir. Ancak yapılan bazı araşırmalarda bu olayın her zaman böyle sonuç vermeyebileceği de görülmüşür. Örneğin 993 yılında US döviz kuru oranının düşük olması, çoğu ülkeden Amerika ya seyahai avanajlı hale dönüşürürken, am ersine aynı dönemde birçok Avrupa ülkesinde döviz kuru oranı yüksekliği, Amerika dan Avrupa ya seyahaleri çok pahalı hale geirmişir. Dolayısıyla, bir ülkenin döviz kuru oranları düşüğünde, o ülkeye gelen yabancı uris sayısı arma eğilimi göserir. Bununla birlike, bazı ülkelerdeki yüksek enflasyon, döviz kurlarının yaraığı bu fiya avanajını oradan kaldırabilmekedir (Bahar, 2000:32). Döviz kuru oranları da bazen urislerin yaşam maliyeini emsil emek için kullanılabilir. Döviz kurunun ayrı bir değişken olarak ele alınmasındaki gerekçe, urislerin nispi döviz kuruna desinasyondaki urizm maliyeinden daha fazla vakıf olmalarıdır. Onlar genellikle ükeici fiya indeks vekiline ilave gibi göründüğü halde urislerin yaşam maliyeinin ek emsilcisi olarak da kullanılabilirler. Bununla birlike alep fonksiyonunda yalnız döviz kurunun kullanımı çok yanılıcı olabilir. Marin ve Wi in (987) sunduğu deneysel çalışmalar, döviz kuruyla ayarlanmış ükeici fiya indeksinin, urizm maliyei için uygun bir vekil olduğunu faka döviz kurunun kendisinin kabul edilebilir bir vekil olamayacağını gösermişir (Salman, 2003: 328; Song, Wi, 2000:5; Wi, Wi, 992:9) Orjin Ülkenin Geliri Gelir insanların seyahae kaılmalarında en önemli unsurların başında yer almakadır. Bir ülkenin geliri ararsa daha fazla kişi uris olarak başka ülkelere ziyare eme (maddi) gücüne sahip olabilir (Akış,998:00). Bir urisin nerede ve ne kadar konaklayacağını, hangi mal ve hizmelerden ne ölçüde saın alacağını belirleyen emel fakörlerden biri, onun geliri ve bu gelirin ne kadarını urisik ükeime ayıracağıdır. Bazı urisler için konaklama yeri yalnızca 2

29 beslenme ve barınma gibi ihiyaçları giderici bir unsur olarak görülmesine karşın, bazıları içinde her ürlü sosyal faaliyei içinde barındıran ve diğer ihiyaçlarını giderebileceği bir unsur olarak görülmekedir. İnsanları konaklama yeri konusunda böyle karşı görüşe ien emel fakör gelir düzeyidir. Genellikle gelir düzeyi yüksek gruplar, lüks nielik aşıyan urisik mal ve hizmeleri alep ederler ve bu grupların seyaha eğilimleri fazladır. Düşük gelir gruplarının ise, hem seyaha eğilimleri az hem de alep eikleri urisik mal ve hizmelerin sandarları düşükür (Haya, 2008: 42). Turizm alep fonksiyonlarında orjin ülkenin geliri anahar açıklayıcı değişken olarak yer alır ve kişi başına formunda alep fonksiyonuna girer. Eğer ail alebi veya arkadaş ve akrabaları ziyarelerle ilgileniliyorsa bu durumda değişkenin uygun formu, ne şahsi gelir veya özel ükeimdir. Bununla birlike, iş ziyareleriyle ilgileniliyorsa o zaman daha genel bir gelir değişkeni (milli gelir veya GDP) yada orjin ve desinasyon ülkeleri arasındaki oplam ihala/ihraca gibi iş akiviesinin bir ölçüsü kullanılmalıdır (Song, Wi, 2000:4 ). Lim e (997) göre, iseğe bağlı gelir (orjin ülkelerde ihiyaçlara yapılan harcamalardan sonra kalan gelir) alep modelinde uris gelirinin uygun bir ölçüsü olarak kullanılmalıdır. Bununla birlike, bu subjekif bir değişkendir ve uygulamada kolaylıkla veri elde edilemez. Bu nedenle gelirin alernaif ölçülerinin, urisin iseğe bağlı geliri için bir vekil olarak kullanılması gerekir (Dwyer, Forsyh, 2006:95) İkame (Rakip) Fiyalar Desinasyon ve orjin arasındaki nispi fiyalara ek olarak alernaif (ikame) desinasyonlardaki fiyalar da urizm alebinin önemli bir belirleyenidir ve poziif bir ekiye sahip olması beklenir. Örneğin İspanya da ail fiyalarındaki arışın Porekiz e ail alebini arırması olasıdır. Çoğunlukla uluslararası urizm alebi çalışmalarında hesaba kaılan ikame olanakları, urislerin desinasyon yaşam maliyeleriyle kısılanır (Dwyer, Forsyh, 2006:9; Song, Wi, 2000:5 ). 3

30 İkame fiyaların iki biçimi vardır: biri, desinasyon ve rekabe eden birkaç desinasyon arasındaki ikameyi ayrı ayrı hesaba kaar. Diğeri, rekabe eden çeşili desinasyonlardaki yaşam maliyeinin ağırlıklı oralamasına göre ilgili desinasyondaki urizm maliyeini hesaba kaar ve bu indeks, ilgili döviz kurlarıyla ayarlanır. Ağırlık, her rekabe eden desinasyondaki (gelişler veya harcamalar) nispi pazar payıdır. İkincisi daha az değişkeni modele kaığı için deneysel çalışmalarda daha sık kullanılır (Dwyer, Forsyh, 2006:9; Kulendran, Wi, 200:295; C. A. Wi, S. F. Wi, 990:3) Dış Tanıım Turizm alebi konusunda yapılan birçok araşırmada dış anıım önemli bir değişken olarak sapanmışır. Reklâm ve propaganda gibi araçlardan yararlanılarak gerçekleşirilen dış anıımın alep üzerindeki en önemli ekisi, bir urisik bölge ya da ülke konusunda ükeiciyi haberdar emesi ya da bilgi vermesidir. Bu fakörün mevcu urizm alebini arırmaya yönelik ekisi olabileceği gibi, poansiyel alebi de harekee geçirme gücü vardır. Dış anıım, urizmin gelişmesi ve ülkeye yönelik alebin arması açısından hayai derecede önemlidir. Dış anıım sayesinde insanların dikkaini urisik mal ve hizmelerin üzerine çekme, onlara bu mal ve hizmelerin fiyaları, özellikleri, kalieleri gibi konularda bilgi verme, elkinde bulunma ve bunun sonucunda da hedef kile veya kilelerin nezdinde olumlu bir imaj yarama şansına sahip olunabilmekedir. Başlıca anıım araçları, dış anıımın yürüülmesi sırasında kullanılan Reklâm, Propaganda, Halkla İlişkiler ve Enformasyon faaliyeleridir (Şahbaz 2000:2,3; N.Kozak, Akoğlan Kozak ve M. Kozak, 2000: 76): Reklâm: Turizm pazarlaması araçları arasında büyük önem aşıyan, saış arırıcı bir ür haberleşme ekniğidir. Turizm reklamcılığı, icari reklamcılığın araç ve yönemlerini kullanarak urizm 4

31 harekelerini gelişirmek ve urisik mal ve hizme saışını arırmak amacıyla girişilen çabaların ümü olarak anımlanabilir. Reklam ve anıım, bir ülkenin uluslar arası urizm pazarındaki alebini ekileyen bir unsur olarak kabul edilmekedir. Reklam ve anıım faaliyelerinin urizm alebi üzerindeki en önemli ekisi, bir urisik bölge yada ülke hakkında ükeiciye bilgi vermesidir. Bu unsurun mevcu urizm alebini arırmaya yönelik ekisi olabileceği gibi, poansiyel urizm alebini de harekee geçirme gücü olacakır. Bu amaçla, uluslar arası urizmde söz sahibi olan ülkeler bir yandan sahip oldukları imajı koruyabilmek, diğer yandan da pazardan daha fazla pay alabilmek için reklam ve anıım ekinliklerine daha fazla pay alabilmek için reklam ve anıım ekinliklerine daha fazla kaynak ayırmakadır. Propaganda: Poansiyel urisleri efekif urisler haline geirme amacı güden, bir ülkenin veya bölgenin urizm değerleri hakkında bilgi vererek görmeye ikna edecek nielikeki çalışmalara, gayrelere urizm propagandası adı verilir. Halkla İlişkiler: Halkla ilişkiler ürünler, insanlar, mekânlar, fikirler, faaliyeler, organizasyonlar ve haa oplumlar ile ilgili olarak kullanılabilir. New York, New York u Seviyorum kampanyası ile değişirdiği imajı sonucunda çok sayıda uris arafından ziyare edilmişir. Ülkeler, Halkla İlişkileri daha fazla uris ve yabancı yaırımcı çekmek, uluslar arası desek sağlamak amacı ile kullanırlar. Enformasyon: Bir durum ve olay hakkında, bir kaynakan bir hedefe, onu aydınlamaya dönük her ürlü bilgi ileilmesi sürecidir. Turizm söz konusu olduğunda enformasyon, urizm bölgelerinin her ürlü zenginlik ve olanaklarından hedef kilelerin haberdar edilmesi olarak nielendirilebilir. 5

32 ...2. Sosyal ve Demografik Fakörler Turizm olayının insan yaşamındaki önemi kadar, bir büün olarak oplum açısından da büyük önemi bulunmakadır. Turizm, bir oplumun dünya görüşünü, anlayışını ve başka ülke insanları hakkındaki düşüncelerini ekileyen sosyal bir olaydır (Baruçugil, 989:3). Turizm alebi üzerinde ekili olan sosyal ve demografik fakörler; ailevi özellikler, yaş, cinsiye, eğiim ve külür düzeyi, meslek olarak sıralanabilir Ailevi Özellikler Aile yapısı da insanların seyahae çıkma ercihini ekileyen bir fakördür. Bekâr, evli veya çocuklu olup olmama, çocuk sayısı, aile ve akraba bağlılıkları bir bireyin urizme kaılmasını ve seyaha-konaklama biçimini önemli ölçüde ekilemekedir. Çünkü, gidilen bölgelerde bebek ve küçük çocuklar için herhangi bir akivie ya da hizme sunulmaması durumunda aileler az çocuk sahibi de olsa, önemli sorunlarla karşılaşmaka, dolayısıyla seyahai düşünmemekedirler. Bununla birlike, son yıllarda gerek ulaşım araçları, gerek ur operaörleri ve gerekse urizm bölgeleri çocuk sahibi aileler için değişik çalışmalar başlamışlardır (Baruçugil, 989: 33; Güleç, 2006:32; N.Kozak, Akoğlan Kozak ve M. Kozak, 2000:73). Son yıllarda, ekonomileri gelişmiş ülkelerde evli ve çocuklu olan kadınların büyük bir çoğunluğunun am gün veya yarım gün işlerde çalışığı, ev işlerinin küçüldüğü oram, bir norm olarak oraya çıkmışır. Aran boşanma olayları, ek kişilik yaşamı ve ev işlerini gündeme geirmişir. Bu da aile seyahaleri yapan çocuklar için de planlanmış olan urları ekilemekedir. Arık yaşanılan yerin dışına çıkmak, aile ve dos ziyareleri yapmak için nedenler doğmuşur ve urizm alebinin yönü değişmişir (Bilgin, 996:26). Ayrıca, ailede her bireyin farklı saüsü ve rolü vardır. Her bir rol saın almayı bir şekilde ekiler. Örneğin; bir işadamının uçaka birinci sınıfa ve bir çalışanın ise ekonomik sınıfa seyaha emesi gibi (Haya, 2008:44). 6

33 Yaş Kişinin yaşı urizme kaılmasını, seyaha hedeflerini ve ulaşırma araçlarının seçimini, konaklama biçimini ve ail seyahainin çeşidini ekilemekedir. Yaşın arışına paralel olarak, seyaha alışkanlıklarında nicelik ve nielik yönünden değişiklikler oraya çıkmakadır. Genellikle 4-28 yaşları arasındaki gençlerin ve yaşları arasındaki yaşlıların urizme daha büyük bir oranda kaıldıkları gözlenmekedir. Gençlerin bağımsızlıkları, gezme ve öğrenme arzuları, konaklama ve diğer gereksinimlerini karşılamada iddiasız ve hoşgörülü olmaları yorucu ve uzak seyahalere kaılmalarını yoğunlaşırmakadır. Ora yaş grubundaki insanların yaşamlarını kazanma uğraşları, aile sorumlulukları ve küçük çocuk sorunları, bunların urizme kaılmalarını güçleşirmekedir. Bu sorunları büyük ölçüde çözmüş bulunan yaşlarındaki kişilerin ise gençlere kıyasla farklı ihiyaçları olduğu, daha pasif ekinliklere kaıldıkları ayrıca oel ve oda donanımları ile hizmelerde belirli ercihleri olduğu belirilmekedir. Elli yaş ve üsündeki insanların urizm faaliyeleri, üçüncü yaş urizmi olarak anımlanmakadır. Çalışma yaşamından ayrılmış, yaşlılık dönemine girmiş bu kilelere günümüzde önemli bir ükeici opluluğu gözüyle bakılmakadır. Turizm alanındaki bu yeni ükeici grubunun varlığı, urisik mal ve hizmelerin de bu kileye özgü nielikler kazanmasına yol açmakadır. Yaşlılar üzerine yapılan çalışmalar, onların farklı ihiyaç ve ercihlerinin olduğunu gösermekedir. Eğer endüsri bu önemli pazarı ele geçirmek isiyorsa bu bölümün özel ihiyaçlarını amin emelidir. Dolayısıyla daha sık seyaha edebilecek ve daha çok harcama yapabilecek yaşlılar, oel yöneicilerinin izlemesi gereken bir pazar bölümüdür (Baruçugil, 989:32; Güleç, 2006:3; Haya, 2008:42; Özdipçiner, 2008:35). Yaşlıların çoğu seyaha emek için gereken zamana ve paraya sahipirler, ayrıca bu paradan önemli mikarda harcama eğilimindedirler. Günümüzde pek çok yaşlı birey, kazandığı parayı çocuklarına miras bırakma gibi geleneksel yaklaşımı değişirmiş, kendi ilgi ve iseğine harcamayı ercih eder hale gelmişir. Bol zaman ve bol mikardaki parayı nereye harcamakadırlar? Araşırmalar gösermekedir ki, insanlar emekli olunca seyaha isekleri birinci sırada yer almakadır. Araşırmacılara 7

34 göre urizm, yaşlılar arasında yaygın bir akiviedir. Dahası yaşlılar da urizmi, boş zaman ve rekreasyon ihiyaçlarının karşılanmasında önemli bir parça olarak görmekedirler. Bu bölümdeki bireyler, emeklilik sonrasındaki seyahalerini emekli olmadan önce planlamaya başlamakadırlar. Bu durum, emeklilik öncesi gruba hedeflenilmesi gerekiğini gösermekedir. Uluslar arası urizm harekeleri içersinde üçüncü yaş grubunun seyaha eğiliminin yüksek olduğu söylenebilir. Bu yaş grubunun en yoğun olduğu ülkeler Amerika, Kanada, Almanya, Avusurya, İngilere, İsviçre, Fransa ve Japonya dır. Bu ülkelerde üçüncü yaş grubu oplam nüfusun yüzde 7-25 ni oluşurmakadır (Özdipçiner, 2008:35) Cinsiye Cinsiye fakörü, seyahae kaılmanın ürü ve süresi üzerinde ekisini gösermekedir. Kadınlar ve erkekler arasında urisik yoğunluk nieliği bakımından önemli farklılıklar bulunmakadır. Kadınların konaklama süreleri erkeklere oranla daha uzun olduğu halde erkeklerde ransi seyahaler daha fazladır. Yine bazı ürünlerin saın alınmasında daha çok erkekler karar verici durumdayken, bazı ürünleri saın alma kararında kadınlar söz sahibidir. Ayrıca kadınlarda grup seyahalerine eğilim erkeklere oranla daha kuvvelidir (Bahar, 2000:42; Güleç, 2006:32; Haya, 2008:42) Eğiim Düzeyi, Meslek ve Külür Bir kişinin gelir düzeyine ve eğiimine bağlı olarak oraya çıkan sosyal durumu, onun urizme kaılma yoğunluğunu ve seyaha biçimini önemli ölçüde ekileyebilen bir fakördür. Eğiim, insanların ilgilerini, ufuklarını genişleir ve dolayısıyla seyaha alebini arırır. Eğiim düzeyi yüksek olan bir kimse ile eğiim düzeyi düşük bir kimsenin hem ürün ve hizmelere olan alebi farklılık göserecek, hem de anıma ve reklam faaliyelerinin ikna eme açısından ekinliği farklı olacakır (Baruçugil, 989:33; Güleç, 2006:32). 8

35 Eğiim düzeyi yükseldikçe daha fazla gelir ve oplumsal saü sağlayan mesleklerde çalışma olasılığı aran bireylerin beklenileri de armakadır. Bunun sonucu olarak bireyler, daha akif bir şekilde urizm harekelerine kaılmakadır. Merak, bu kesimin önemli bir özelliğidir. İnsanlar bilgi sahibi oldukları bölgeleri mulaka görmek ve oranın özellikleri hakkında daha yakından bir deneyime sahip olmak iserler. Ancak, her ne kadar eğiim durumu ile seyaha eme alışkanlığı arasında doğrusal bir ilişki kurulsa da, kile urizminin arması ile birlike uluslar arası seyahalere kaılan kesimin eğiim düzeyinde de değişimler gözlenmeye başlanmışır. Fiyaların çekici olması ve seyaha sırasında riskin minimum düzeye indirgenmesi ile birlike eğiim düzeyi ora ya da düşük olan kesimler de denizaşırı ülkelere yönelmeye başlamışlardır. Bu gelişmedeki diğer bir unsur ise, urizm harekelerinin büün kesimlere yaygınlaşırılması konusunda yapılan çalışmalardır. Turizm endüsrisindeki gelişmeler, kişinin eğiim düzeyi ile kaıldığı urizm ürü arasındaki özelliğe farklı bir boyu kazandırmışır. Eğiim düzeyi düşük olan kesimin kile urizmine yönelmesi sonucunda eğiim düzeyi yüksek kesim için daha farklı alernaif ürün ve desinasyonlar pazara girmişir. Doğu Avrupa ülkeleri külür urizmi, Alp Dağları nda kış döneminde kış sporları urizmi, Afrika, Lain Amerika, Uzakdoğu, Avusralya ve Pasifik ülkeleri külür ve kile urizmi bakımından eğiim düzeyi yüksek kesimler için önemli bir pazar haline gelmişir. Dolayısıyla, eğiim durumu urizm alebi konusunda yapılacak pazar sınıflandırmasında önemli bir unsur olmakadır. Seyaha aceneleri ise pazarın özelliğine uygun olarak ürün sunmakadır (Kozak ve diğerleri, 2000:7, 72). Turizm harekeine kaılmayı ekileyen fakörlerin hepsi birbiri ile bağlanılıdır. Çünkü iyi bir eğiim, iyi bir mesleği, iyi bir meslek de iyi geliri meydana geirir. Bu nedenle yukarıda eğiim düzeyi konusunda açıklanan bilgiler, meslek ile urizm alebi arasındaki ilişki için de geçerlidir. Özellikle üniversie eğiiminin ve yabancı dil bilmenin beraberinde geirdiği yüksek gelir, bilimsel ve külürel amaçlı gezilere kaılım oranını arırmakadır (Haya, 2008:42; Kozak ve diğerleri, 2000: 72). 9