EKONOMİK BÜYÜME VE ÇEVRE KİRLİLİĞİNİN SAĞLIK ÜZERİNDEKİ ETKİSİ: TÜRKİYE İLE İLGİLİ AMPİRİK KANIT

Transkript

1 EKONOMİK BÜYÜME VE ÇEVRE KİRLİLİĞİNİN SAĞLIK ÜZERİNDEKİ ETKİSİ: TÜRKİYE İLE İLGİLİ AMPİRİK KANIT Eyyup ECEVİT * Mura ÇETİN ** ÖZ Gelişen ekonomilerde hızlı ekonomik büyüme ve endüsrileşmenin sonuçlarından birisi, çevre şarlarının ve sağlık kaliesinin bozulmasıdır. Sağlık kaliesinin belirleyicileri konusu, son yıllarda eorik ve ampirik çalışmalarda yoğun bir şekilde arışılmakadır. Bu çalışma, dönemi iibariyle Türkiye ekonomisi için ekonomik büyüme ve çevre kirliliğinin sağlık üzerindeki ekisini araşırmakadır. Analizlerde kullanılan bağımlı değişken bebek ölüm oranı (sağlık kaliesi), bağımsız değişkenler ise kişi başına reel gelir (ekonomik büyüme) ve karbon salınımıdır (çevre kirliliği). Değişkenler arasındaki eşbüünleşme ve nedensellik ilişkilerinin varlığını es emek için Johansen-Juselius ve Phillips-Ouliaris eşbüünleşme meoları ile Granger nedensellik esi kullanılmışır. Ampirik bulgular; i) değişkenlerin birinci farklarında durağan olduğunu, ii) değişkenler arasında bir uzun dönem ilişkisinin varlığını, iii) kişi başına reel gelirin bebek ölüm oranını negaif ekilediğini, iv) karbon salınımının bebek ölüm oranını poziif ekilediğini, v) karbon salınımı ile bebek ölüm oranı arasında çif yönlü bir Granger nedenselliğin varlığını oraya koymakadır. Sonuçlar önemli poliika eğilimleri sunabilmekedir. Anahar Kavramlar: Ekonomik Büyüme, Çevre Kirliliği, Sağlık, Eşbüünleşme, Nedensellik. THE IMPACT OF ECONOMIC GROWTH AND ENVIRONMENTAL POLLUTION ON HEALTH: EMPIRICAL EVIDENCE FROM TURKEY ABSTRACT One of he consequences of rapid economic growh and indusrializaion in he developing economies has been deerioraion in environmenal condiions and healh qualiy. The deerminans of healh qualiy have been inensively discussed by he heoreical and empirical sudies in recen years. This sudy invesigaes he impac of economic growh and environmenal polluion on healh in case of Turkey over he period In oher words, he effec of per capia real income and carbon emissions on infan moraliy rae is analyzed. The Johansen-Juselius and Phillips-Ouliaris coinegraion mehods and Granger causaliy es are used o es for he presence of coinegraion and causaliy links beween he variables. Empirical findings reveal ha i) he variables are sable a heir firs differences, ii) here exiss a long run relaionship beween he variables, iii) per capia real income negaively affecs infan moraliy rae, iv) carbon emissions posiively affec infan moraliy rae, v) here exiss a bi-direcional Granger causaliy beween carbon emissions and infan moraliy rae. The findings can presen imporan policy implicaions. Keywords: Economic Growh, Environmenal Polluion, Healh, Coinegraion, Causaliy. * Doç. Dr., Erciyes Üniversiesi, İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi, İkisa Bölümü. ** Prof. Dr., Namık Kemal Üniversiesi, İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi, İkisa Bölümü. Makalenin kabul arihi: Ağusos 2016.

2 84 Erciyes Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı: 48, Temmuz-Aralık 2016 ss GİRİŞ Geçmişen günümüze, özellikle 1930 Dünya Buhranı ndan sonra gelişmiş ve gelişmeke olan ülkelerin ekonomik büyümelerinde ekin olan/olması beklenen unsurların neler olduğu araşırılmışır. Bu alandaki çalışmaların çoğunda, ülke ekonomilerinin am isihdam düzeyinde faaliyee bulunması önerilmekedir. Böylece kişi başına düşen gelir aracak ve oplumsal refah sağlanacakır. Bununla birlike, ekonomik büyümeyi arırmaya dönük girişimlerde çevre kirliliği gibi önemli bir konunun ihmal edildiği görülmüşür. Özellikle büyük kenlerdeki karbon salınımının yoğunluğu çevreye önem verilmesi gerekiğini gündeme geirmişir. Böylece çevreyi koruma konusu ülkelerin sanayileşme sraejilerinde giikçe önemli yer edinmeye başlamış ve bir akım yasal düzenlemelerin acilen yapılması gereği gündemdeki yerini almışır. İlerleyen yıllarda çoğu ülkelerin ekonomik poliikaları arasında çevre konusu da yer almış, haa uluslararası oraklıkların belirlenmesinde en önemli hususu eşkil emişir. Çevresel bozulmaların kısa ve uzun vadeli ekileri incelendiğinde, yerel düzeyde hava kirliliğinin insan sağlığı üzerinde ciddi sorunlara neden olduğu görülmekedir (Gangadharan, Valenzula, 2000: 4). Çevresel bozulmalara bağlı olarak sağlık kaliesinin bozulması, çeşili kanallarla ekonomik faaliyeler üzerinde de ekili olmakadır (Bovenberg, Smulders, 1996). Dolayısıyla, sağlık kaliesi, ekonomik büyüme ve çevresel unsurlar birbiriyle ekileşim içinde olan emel belirleyici değişkenlerdir (Karakilidis, Pasika, 2016: 218). Sağlık, çevre ve ekonomik faaliye arasındaki bu ilişki ülkelerin gelişmişlik düzeylerine bağlı olarak farklı sonuçlar doğurabilmekedir. Ayrıca söz konusu ilişki, ülkelerin ekonomik bakımdan yakınsama hızını düşürebilir (Drabo, 2010: 9). Bu çalışmanın amacı, ekonomik büyüme ve çevre kirliliğinin sağlık üzerindeki ekisinin Türkiye ekonomisi bağlamında incelenmesidir. Yerli ve yabancı lieraüre bakıldığında, ekonomik büyüme ve çevre kirliliğinin sağlık kaliesi üzerindeki ekisini Türkiye ekonomisi üzerinde ampirik olarak es eden çalışma sayısı sınırlıdır. Çalışma, bu bakımdan önem arz emekedir. Sağlık kaliesinin bozulmasında rol oynayan çok sayıda değişken arasından sadece ekonomik büyüme ve çevre kirliliği analize abi uularak konu bakımından sınırlandırılmışır. Ayrıca çalışma, dönemi iibariyle Türkiye ekonomisi üzerinde es edilerek zaman ve mekân bakımından sınırlandırılmışır. Çalışmanın girişen sonra yer alan ikinci bölümünde eorik ve ampirik lieraüre yer verilmekedir. Üçüncü bölümde ekonomerik model ve veri sei sunulmakadır. Dördüncü bölüm ampirik meodoloji hakkında bilgi verir. Beşinci bölümde ekonomerik analizlerden elde edilen ampirik sonuçlar verilmekedir. Çalışma sonuç bölümü ile son bulmakadır. I. TEORİK VE AMPİRİK LİTERATÜR Ekonomik büyüme ve çevrenin sağlık kaliesi üzerindeki ekisini ele alan çalışmaların çoğunda ekonomik büyüme ve çevre arasındaki bağ, eorik ve ampirik olarak deseklenmişir (Gangadharan, Valenzula, 2000; Drabo, 2010; Bloom vd., 2001; Selden, Song, 1994; Grossman, Krueger, 1995). Bu alanın

3 Ekonomik Büyüme ve Çevre Kirliliğinin Sağlık Üzerindeki Ekisi: Türkiye İle İlgili Ampirik Kanı 85 öncüsü olarak Kuznes in gelir ve çevre kirliliği arasındaki ilişkiyi ele alan Çevresel Kuznes Eğrisi göserilmekedir. Buna göre, ekonomik gelişmenin başlangıç aşamasında gelir düzeyi arıkça çevre kirliliği de armaka, gelir belirli bir seviyeye ulaşınca çevre kirliliği azalış gösermekedir. Bu nedenle eğri ers U şeklindedir (Kuznes, 1955: 8). Kuznes in bu çalışması çevre ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi ek boyulu olarak ele alırken, sağlık kaliesi üzerindeki ekisine yer vermemişir. Ekonomik büyümeye bağlı olarak aran çevre kirliliği belirli bir süre sonra üreim kapasiesi üzerinde olumsuz eki oluşuracakır (Pearson, 1994). Çevre kaliesini ihmal eden ekonomik faaliyelerdeki arış, büyümeye zarar verebilir, haa negaif oranda eki yapabilir. Yakın zamanda sağlıka olması muhemel bozulmalar çevrenin daha da bozulmasına neden olabilir. Bu durum bir kısır döngü gibi, ülkelerin çevresel sorunlar nedeniyle büyüme problemi yaşaması ve gelişmiş ekonomileri yakalama konusunda sürekli geride kalmasına neden olmakadır. Daha açık ifade emek gerekirse, daha az sağlıklı işgücü daha az verimli işgücü ve dolayısıyla ekonominin daha yavaş büyümesi demekir (Karakilidis vd., 2016: 218). Gelir ve çevre kaliesi arasındaki ilişki, Kuznes Eğrisi Hipoezi ile sınırlandırılmamalıdır. Çevresel bozulmanın ekonomik faaliye üzerinde olumsuz ekileri olduğu bilinmekedir (Bovenberg, Smulders, 1995; Bruvoll vd., 1999). Ekonomik faaliyelerdeki olumsuzluk da sarmal şeklinde sağlık kaliesinin bozulmasına yol açmakadır. Hasalıkların (morbidie) ve bebek ölüm oranının (moralie) armasında çevre kirliliğinin önemini oraya koyan çok sayıda çalışma mevcuur (Sern vd., 1996; Narayan, Narayan, 2008; Hansen, Sele, 2000; Hansen, King, 1996; Herwarz, Theilen, 2003). Çevre kirliliğini ölçmek amacıyla küresel ısınma, sera gazı, karbon monoksi gazı, sülfür oksi gazı ve nirojen oksi gazı gibi çok sayıda değişken kullanılmakadır. Global ısınma ve sera gazı emisyonlarının çevresel sonuçları fosil yakı ükeimiyle ilgili kaygıları arırmışır. Aynı zamanda endüsriyel faaliyelerin, rafiğin ve insan yoğunluğunun fazla olduğu, başka bir deyişle mere kareye düşen insan sayısının fazla olduğu kalabalık şehirlerde kirlilik oranında da arış görülmekedir. Söz konusu durum bireylerin daha fazla çevresel risklere maruz kalmasına neden olmakadır. Bu gerçek, çevrecilerin en az poliika yapıcılar kadar konuyla ilgilenmelerine neden olmuşur (Yazdı vd., 2014: 129). Çevre kaliesinin bozulmasının insan sağlığı üzerindeki ekileri hem yaşam kaliesinin kaybına hem de sağlığa yapılan harcamaların da armasına yol açmakadır (Assadzadeh vd., 2014). Ekonomik büyüme ve çevre arasında ampirik ilişki kuran çok sayıda çalışma bulunmakadır (Yazdı vd., 2014; Assadzadeh vd., 2014; Bovenberg, Smulders, 1995; Bruvoll vd., 1999; Gangadharan, Valenzula, 2000; Drabo, 2010; Bloom vd., 2001; Selden, Song, 1994; Grossman, Krueger, 1995). Bununla birlike büyüme, çevre ve sağlık konularını büün olarak dikkae alan çalışma sayısı azdır.

4 86 Erciyes Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı: 48, Temmuz-Aralık 2016 ss Karakilidis vd. (2016) çalışmalarında; dönemini kapsayacak şekilde ekonomik faaliye, sağlık kaliesi ve çevrenin bozulması gibi üç değişken arasındaki dinamik ilişkiyi incelemişlerdir. Ekonomik faaliye olarak gelir düzeyi, sağlık kaliesi olarak bebek ölüm oranı ve çevrenin bozulma gösergesi olarak CO 2 yi dikkae almışlardır. Kuznes ipi modellerden yararlanmışlar ve Granger nedensellik esleriyle, çeşili eşbüünleşme ekniklerini kullanmışlardır. Çalışmalarından elde eikleri sonuçlara göre, gelirden CO 2 ve bebek ölüm oranına doğru güçlü bir nedensellik ilişkisi vardır. Ayrıca ekonomik büyümenin bebek ölüm oranını uzun dönemde ekilediği sonucuna da ulaşmışlardır. Bloom vd. (2001), sağlığın ekonomik büyüme üzerindeki ekilerini incelemişlerdir. Doğrusal olmayan regresyon yardımıyla farklı ülkeler için yıllarını kapsayan panel veri analizi yapılmışır. Üreim fonksiyonlarında girdi olarak fiziki sermaye (emek) ve beşeri sermaye (eğiim ve sağlık) kullanılmışır. Elde edilen bulgulara göre, sağlığın ekonomik büyüme üzerinde poziif ve anlamlı bir ilişkisi vardır. Çalışma aynı zamanda, oplumun yaşam beklenisinde oraya çıkan bir yıllık arışın, çıkı üzerinde %4 lük bir arışa neden olduğunu oraya koymuşur. Ayrıca, kamunun sağlık harcamalarına yapacağı kakının emek verimliliği üzerinde poziif ve anlamlı bir ekiye sahip olacağını da vurgulamışlardır. Jerre vd. (2003), çevre kaliesi (emisyon) ve sağlık harcaması arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Uygulamada yaay kesi veri analizi 49 ülkeyi kapsayacak şekilde ele alınmışır. Analiz sonuçlarına göre, hava kirliliğinin daha yüksek olduğu ülkelerde kişi başına düşen sağlık harcamasının da yüksek olduğu oraya çıkmışır. Ayrıca çalışma kapsamında ülkelerde çevre kaliesini korumaya dönük harcamaların arığı gözlemlenmişir. Narayan ve Narayan (2006), çevre kaliesinin kişi başına düşen sağlık harcaması üzerindeki rolünü oraya koyan çalışmalarında değişkenler arasındaki kısa ve uzun dönem ilişkiyi belirleyebilmek için dönemine ai verilerle panel eşbüünleşme yaklaşımını kullanmışlardır. Sekiz OECD ülkesini kapsayan analizden elde edilen bulgulara göre, kişi başına sağlık harcaması, kişi başına gelir, karbon monoksi gazı, sülfür oksi gazı ve nirojen oksi gazı panel eşbüünleşik çıkmışır. II. EKONOMETRİK MODEL VE VERİ SETİ Ekonomik büyüme ve çevre kirliliğinin sağlık kaliesi üzerindeki uzun dönemli ekisinin araşırılmasında Karakilidis vd. (2016) arafından kullanılan aşağıdaki model baz alınmışır: LHEALTH 0 1LGDP 2LCO 2 (1) Modelde bağımlı değişken sağlık kaliesi, bağımsız değişkenler olarak ekonomik büyüme ve çevre kirliliği dikkae alınmışır. Sağlık kaliesi gösergesi olarak bebek ölüm oranı alınmış ve modelde HEALTH erimiyle yer almışır. Ekonomik büyümenin gösergesi olarak 2000 yılı sabi fiyalarla ABD doları bazında reel GSYİH alınmış ve modelde GDP olarak yer almışır. Çevre kirlili-

5 Ekonomik Büyüme ve Çevre Kirliliğinin Sağlık Üzerindeki Ekisi: Türkiye İle İlgili Ampirik Kanı 87 ğinin gösergesi olarak kişi başına karbon (merik on) salınımı alınmış ve modelde CO 2 şeklinde ifade edilmişir. Çalışmada kullanılan üm değişkenler doğal logarimik halleriyle analizlere dâhil edilmişlerdir. Böylece, Türkiye ekonomisinde dönemi iibariyle ekonomik büyüme, çevre kirliliği ve sağlık arasındaki ilişkinin analiz edilmesinde logarimik-doğrusal bir spesifikasyon kullanılmışır. Yıllık olarak analize dâhil edilen veriler Dünya Bankası nın Dünya Kalkınma Gösergeleri web siesinden elde edilmişir. β 1 ve β 2 kişi başına reel gelir ve karbon salınımının bebek ölüm oranıyla ilişkili uzun dönem paramerelerini gösermekedir. Bebek ölüm oranı kişi başına reel gelir ile negaif ilişkili olduğu için β 1 in negaif bir değer alması beklenmekedir (Karakilidis vd., 2016: 219). Diğer arafan, karbon salınımı bebek ölüm oranını poziif olarak ekilediği için β 2 nin beklenen değeri poziifir (Gangadharan, Valenzuela, 2000: 4). Tablo 1, analizlerde kullanılan değişkenlere ilişkin anımlayıcı isaisikleri sunmakadır. Tablo 1: Tanımlayıcı İsaisikler (Zaman Serisi: , Gözlem Sayısı=52) İsaisikler LHEALTH LGDP LCO2 Oralama Medyan Minimum Maximum Sandar Sapma Çarpıklık Basıklık Normal Dağılım III. AMPİRİK METODOLOJİ Ampirik analiz dör aşamadan oluşmakadır. Birinci aşamada ADF esi kullanılarak değişkenlerin birim kök analizi gerçekleşirilmişir. İkinci aşamada, değişkenler arasında uzun dönem (eşbüünleşme) ilişkisinin olup olmadığı Johansen-Juselius ve Phillips-Ouliaris eşbüünleşme eknikleri yardımıyla es edilmişir. Üçüncü aşamada, DOLS ve FMOLS ahmin eknikleri kullanılarak değişkenlerin uzun dönem kasayıları ahmin edilmişir. Bu aşamada ayrıca, ECM yaklaşımı ile kısa dönem dinamikleri de belirlenmişir. Son aşamada ise, Granger nedensellik esi ile değişkenler arasındaki nedensellik ilişkisinin yönü belirlenmişir. A. BİRİM KÖK ANALİZİ Çalışmada değişkenlerin birim kök özelliklerinin belirlenmesinde Dickey ve Fuller (1981) arafından gelişirilmiş olan ADF esi kullanılmakadır. Dickey-Fuller serinin birim kök esinin gerçekleşirilmesinde aşağıdaki gibi sabili ve rendli bir regresyon modeli belirlemişir:

6 88 Erciyes Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı: 48, Temmuz-Aralık 2016 ss y k 0 1T 2 y 1 i i1 y u (2) Bu denklemde fark operaörünü, α 0 sabi erimi, T rendi, y birim kök esine abi uulacak değişkeni, u ise haa erimini ifade emekedir. Modelde yer alan gecikme uzunluğunun belirlenmesinde Schwarz yada Akaike bilgi krierleri kullanılabilir. ADF esi genelde α 2 parameresinin isaisiğine bağlı olarak, isaisiki olarak anlamlı olup olmadığını analiz eder. Burada serinin durağan olmadığı sıfır hipoezi, serinin durağan olduğu alernaif hipoeze karşı es edilir. McKinnon kriik değerleri ADF es isaisiği değeri ile karşılaşırılır. Şaye ADF es isaisiği mulak anlamda kriik değerden büyük ise serinin durağan olduğu kanısına varılır. B. EŞBÜTÜNLEŞME ANALİZİ Eşbüünleşme eorisi, serilerin birinci farkında durağan olmaları başka bir ifadeyle büünleşme derecesinin I(1) olması durumunda eşbüünleşme (uzun dönem) ilişkisinin olabileceğini vurgular. Bu bağlamda kullanılabilecek olası eşbüünleşme eknikleri arasında Engle-Granger (1987) iki aşamalı ahmin yönemi, Johansen-Juselius (1990) çok değişkenli prosedürü ve Phillips-Ouliaris (1988) kalını odaklı es yer almakadır. Bu çalışmada Johansen-Juselius ve Phillips-Ouliaris eşbüünleşme yönemlerinden yararlanılmışır. Johansen-Juselius eş büünleşme yönemi, çoklu eşbüünleşme vekörlerinin es edilmesinde kullanılabilmekedir. Johansen-Juselius aşağıdaki gibi bir VAR modelini dikkae alarak analize başlamışlardır: y y Bu denklemde y u i 1 i i (3) i1 i1 Ai I ve i A j olarak hesaplanmakadır. ji1 П kasayı marisini ifade eder. Johansen-Juselius meodunda eşbüünleşmenin varlığı ve eşbüünleşik vekörlerin sayısını belirleyebilmek için iki es isaisiği gelişirilmişir. Bunlar; iz es isaisiği ve maksimum öz değer es isaisiği dir. Her bir es isaisiği aşağıdaki gibi formüle edilmekedir: J iz T max n ir1 ln 1 ˆ (4) i r1 J T ln 1 ˆ (5) İz es isaisiğinde eşbüünleşik vekör sayısının r kadar ya da daha az olduğu şeklindeki sıfır hipoezi, r den fazla eşbüünleşik vekörün olduğu alernaif hipoeze karşı es edilir. Maksimum özdeğer es isaisiğinde ise, r ane eşbüünleşik vekörün olduğu sıfır hipoezi r+1 ane eşbüünleşik vekör olduğunu beliren alernaif hipoeze karşı es edilir. Her iki es isaisiği de sandar da-

7 Ekonomik Büyüme ve Çevre Kirliliğinin Sağlık Üzerindeki Ekisi: Türkiye İle İlgili Ampirik Kanı 89 ğılım sergilemez. Hesaplanan es isaisiği değerleri Johansen-Juselius arafından gelişirilmiş asimpoik kriik değerler ile karşılaşırılır. Şaye es isaisiği değeri kriik değerden büyük ise bu durumda eşbüünleşmenin olmadığı sıfır hipoezi reddedilir. Dolayısıyla uzun dönem denge ilişkisinin olduğuna hükmedilir. Phillips-Ouliaris (1988) ise au esi ve z-esi olmak üzere kalınılar odaklı iki es gelişirmişir. İki es de birim kök esleri olarak aynı şekilde kullanılır. Ancak veriler eşbüünleşme regresyonlarından elde edilen kalınılardır. Her ikisi de marisler ya da çoklu seriler üzerine uyarlanmaka olup birinci fark ooregresyon denkleminin (AR1) kalınılarına dayanmakadır. İlave olarak söz konusu eslerde eşbüünleşmenin olmadığı yönündeki sıfır hipoezi eşbüünleşmenin olduğu şeklindeki alernaif hipoeze karşı es edilmekedir. C. UZUN DÖNEM TAHMİN METODLARI Ekonomik büyüme, çevre kirliliği ve sağlık arasındaki uzun dönem ilişkisinin varlığı es edildiken sonra bir sonraki aşamada değişkenlerin uzun dönem paramerelerinin ahmin edilmesi yer almakadır. Burada DOLS ve FMOLS ahmin ekniklerinden yararlanılmışır. Sock ve Wason (1993) arafından gelişirilmiş olan Dinamik En Küçük Kareler (DOLS) ahmin ekniği, Sandar En Küçük Kareler (OLS) yönemine göre önemli avanajlara sahipir. Bu yönem, eşbüünleşme siseminde geri beslemeyi elimine eden asimpoik olarak ekin bir ahmincidir. DOLS, eknik olarak ifade emek gerekirse, aşağıdaki gibi öncül ve gecikmelere sahip bir eşbüünleşme regresyonunun gelişirilmesini içerir (Mehmood, Shahid, 2014: 58): ' ' r ' y X D1 1 X j q j u1 (6) DOLS ekniği OLS yöneminin gelişmiş halidir. Bu eknik ile farkı alınmış serilere gecikme ve öncülleri eklenerek değişkenlerin içsellik sorunu giderilmeke, GLS yöneimini kullanarak da haa erimleri arasındaki seri korelasyon sorunu giderilebilmekedir (Al-Azzam, Hawdon, 1999). FMOLS ahmin ekniği ise eşbüünleşme regresyonlarının opimal ahminlerini sunabilmek için Phillips ve Hansen (1990) arafından gelişirilmişir. FMOLS bir eşbüünleşme ilişkisinin varlığından doğan değişkenlerdeki seri korelasyon ve içsellik sorunlarına çözüm bulabilmek için OLS ekniğini modifiye emişir. Bu yaklaşım aşağıdaki regresyon denklemlerini dikkae alır (Mehmood, Shahid, 2014; Belke, Czudaj, 2010): X ˆ ˆ (7) 21D1 21D1 21D1 21D1 X ˆ ˆ (8) FMOLS ahmincisi aşağıdaki gibi ifade edilebilir:

8 90 Erciyes Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı: 48, Temmuz-Aralık 2016 ss T 1 ' T Z Z Z m p ˆ ˆ ˆ T 12 (9) 1 1 ˆ 1 0 Burada ', ' ' 1 Z X D ve ˆ m p m p ˆ ˆ 1222u2 şeklinde ifade edilir ve dönüşürülmüş verileri emsil eder. ˆ ˆ ˆ 1 ˆ ˆ ise uzun dönem kovaryans marisleri ( ˆ ve ˆ ) ile birlike sapma düzelici erimi ifade eder. FMOLS ahmininde önemli noka, uzun dönem kovaryans maris ahmincilerinin oluşurulmasıdır. ˆ ve ˆ nın hesaplanması için uygun seçeneklerin belirlenmesinden önce skalar ahminciyi aşağıdaki gibi anımlamak mümkündür: ˆ ˆ (10) 1 ˆ 1,2 ˆ ˆ D. KISA DÖNEM (ECM) ANALİZİ Eşbüünleşme ilişkisi uzun dönem ilişkisinin varlığını gösermeke olup kısa dönem ilişkisi hakkında bilgi vermez. Eşbüünleşme analizinden sonra kısa dönem analizi için Haa Düzelme Modeli (ECM) kurulabilir. ECM yaklaşımının emel amacı kısa dönem dinamiklerini oraya koyabilmekir. Bu yaklaşım sadece farklı zaman serileri arasındaki uzun dönem denge ilişkisinin varlığını kanılamaz aynı zamanda kısa dönem sapmaları olduğunda uzun dönem dengesine nasıl gelineceğini göseren haa düzelme mekanizması hakkında da bilgi sunar. Bir ECM denklemi çalışmadaki değişkenleri de dikkae aldığımızda aşağıdaki gibi ifade edilebilir: LHEALTH 0 m n p 1 ilhealth i 2iLGDP i 3iLCO 2i ECM 1 i1 i0 i0 (11) Bu denklemde ECM -1 olarak bilinen ve uzun dönem modelinden ele edilen haa erimlerinin gecikmeli değerleri haa düzelme erimi olarak ifade edilmekedir. Bu erimin kasayısının negaif ve isaisiki olarak anlamlı olması değişkenler arasında uzun dönem denge ilişkisinin olduğunu gösermekedir. Burada farkı alınmış bağımsız değişkenlerin kasayılarının isaisiki olarak anlamlı olması söz konusu değişken ile bağımlı değişken arasında kısa dönem ilişkisinin varlığını yansıır. ECM modelinin uygunluğunu es emede bazı anısal eslerden yararlanılabilir. Bunlar; seri korelasyon, fonksiyonel form, normal dağılım ve değişen varyans esleridir. E. GRANGER NEDENSELLİK ANALİZİ Değişkenler arasındaki nedensellik ilişkisinin yönü hakkında ilk açıklamalardan birisi Granger (1969) arafından yapılmışır. Granger (1969) arafından gelişirilen klasik nedensellik esi aşağıdaki iki regresyon denkleminin ahminini dikkae alır: p p y 0 1, i yi 2, j x j 1 i1 j1 (12)

9 Ekonomik Büyüme ve Çevre Kirliliğinin Sağlık Üzerindeki Ekisi: Türkiye İle İlgili Ampirik Kanı 91 p p x 0 1, i xi 2, j y j 2 i1 j1 (13) Burada p gecikme sayısını, µ ise beyaz gürülü sürecine abi haa erimlerini ifade eder. α 2 parameresinin birlike anlamlılığı x, y nin Granger nedeni değildir sıfır hipoezinin reddedilebileceğini, dolayısıyla x in y nin Granger nedeni olduğunu oraya koyar. Diğer arafan β 2 parameresinin birlike anlamlılığı ise y, x in Granger nedeni değildir sıfır hipoezinin reddedilebileceğini, dolayısıyla y nin x in Granger nedeni olduğunu kanılar. IV. AMPİRİK BULGULAR Çalışmada serilerin durağanlık analizinde kullanılan ADF esine ilişkin sabili-rendli model sonuçları Tablo 2 de görülmekedir. Sonuçlar, serilerin düzey değerlerinde birim kökün varlığını espi emişir. Birinci farkları alındığında her üç seri de durağan hale gelmişlerdir. Bu durumda serilerin büünleşme derecesi I(1) olarak belirlenmişir. Serilerin I(1) bulunması, eşbüünleşme analizi için Johansen-Juselius (1990) ve Phillips-Ouliaris (1988) eslerinin kullanılmasına izin vermekedir. Tablo 2: Birim Kök Tes Sonuçları Değişkenler ADF es isaisiği Olasılık LHEALTH LGDP (0) LCO (0) ΔLHEALTH ΔLGDP (0) ΔLCO (0) No: Birim kök analizinde sabili-rendli model kullanılmışır. Opimal gecikme uzunluğu Akaike Bilgi Krieri ile belirlenmişir. Çalışmada değişkenler arasında eşbüünleşme (uzun dönem) ilişkisinin araşırılmasında kullanılan Johansen-Juselius ve Phillips-Ouliaris esleri uygun gecikme uzunluğunun belirlenmesini gerekirmekedir. Eşbüünleşme esleri için uygun gecikme uzunluğu klasik VAR modeli yardımıyla espi edilmişir. Tablo 3 de sunulan sonuçlara göre bilgi krierlerin hemen hepsine göre uygun gecikme uzunluğu 2 olarak belirlenmişir. Tablo 3: VAR Modeli Opimal Gecikme Uzunluğu Belirleme Gecikme LogL LR FPE AIC SC e e * 5.84e-12* * * e e * Krierler arafından belirlenmiş olan opimal gecikme uzunluğunu göserir. LR: Ardışık modifiye edilmiş LR es isaisiği; FPE: Son ahmin haası; AIC: Akaike bilgi krieri; SC: Schwarz bilgi krieri; HQ: Hannan- Quinn bilgi krieri

10 92 Erciyes Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı: 48, Temmuz-Aralık 2016 ss Tablo 4, Johansen-Juselius ve Phillips-Ouliaris eşbüünleşme es sonuçlarını oraya koymakadır. Johansen-Juselius arafından gelişirilmiş olan iz isaisiği ve maximum özdeğer isaisiği sonuçlarına göre %5 anlamlılık seviyesinde kişi başına reel gelir, karbon salınımı ve bebek ölüm oranı arasında eşbüünleşme yani uzun dönem denge ilişkisi mevcuur. Diğer arafan Phillips-Ouliaris au ve z isaisiği sonuçları, söz konusu değişkenler arasında uzun dönem denge ilişkisinin varlığını gösermekedir. Tablo 4: Eşbüünleşme Teslerinin Sonuçları Panel A: Johansen-Juselius Eşbüünleşme Tesi H0 H1 İz İsaisiği 5% Kriik Değer Olasılık R=0 R R 1 R R 2 R H0 H1 Max. Özdeğer İsaisiği 5% Kriik Değer Olasılık R=0 R R 1 R R 2 R Panel B: Phillips-Ouliaris Eşbüünleşme Tesi Tau isaisiği * Z isaisiği ** No: Tes isaisikleri sabili model sonuçlarını göserir. ** ve * %5 ve %10 düzeyinde isaisiki anlamlılığı göserir. Kişi başına reel gelir, karbon salınımı ve bebek ölüm oranı arasında uzun dönem ilişkisinin espi edilmesinden sonra her bir değişkenin uzun dönem paramerelerinin DOLS ve FMOLS ahmin eknikleri ile ahmin edilmesine geçilmişir. Bu bağlamda DOLS ve FMOLS ahmin sonuçları Tablo 5 e sunulmuşur. Ampirik bulgular uzun dönemde kişi başına reel gelir ile bebek ölüm oranı arasında %1 düzeyinde negaif ve isaisiki olarak anlamlı bir ilişkiyi oraya koymakadır. Bu sonuç aynı zamanda uzun dönemde ekonomik büyümenin sağlık kaliesini iyileşireceği şeklinde yorumlanabilir. Diğer arafan, karbon salınımı ile bebek ölüm oranı arasında uzun dönemde %1 seviyesinde poziif ve isaisiki olarak anlamlı bir ilişki espi edilmişir. Söz konusu bulgu, uzun dönemde çevre kirliliğinde meydana gelen bir arışın sağlık kaliesini düşürdüğü şeklinde yorumlanabilir. Uzun dönem ahmin sonuçları, ekonomik büyüme ve çevre kirliliğinin sağlığın emel bileşenleri olduğunu kanılar nielikedir. Her iki modelin anısal esleri arasında yer alan R 2 değerinin yüksek çıkması (0.98) bağımlı değişkendeki değişmelerin %98 inin bağımsız değişkenlerdeki değişmeler ile açıklanabildiğini gösermekedir. Bu, modellerin uygunluğu hakkında bir kanı nieliği aşır. Diğer arafan haa erimlerinin de normal dağılım sergilediği söylenebilir.

11 Ekonomik Büyüme ve Çevre Kirliliğinin Sağlık Üzerindeki Ekisi: Türkiye İle İlgili Ampirik Kanı 93 Tablo 5: Uzun Dönem Tahmin Sonuçları DOLS FMOLS LGDP *** *** LCO *** 1.146*** Consan *** *** Tanısal Tesler R Adj.R Jarque-Bera SE of Regression RSS No: Opimal gecikme uzunluğunun belirlenmesi Akaike bilgi krierine dayanır. *** %1 düzeyinde isaisiki anlamlılığı ifade eder. Değişkenlerin uzun dönemli ahminlerinin yanı sıra kısa dönem dinamikleri de analiz edilebilir. Çalışmada bu amaçla ECM yaklaşımı kullanılmışır. Tablo 6, söz konusu yaklaşımın ahmin sonuçlarını gösermekedir. Karbon salınımı değişkeninin farklarının gecikmeli değerlerine bakıldığında söz konusu değişken ile bebek ölüm oranı arasında kısa dönemde isaisiki olarak anlamlı bir ilişkinin olmadığı espi edilmişir. Diğer arafan kişi başına reel gelir değişkeninin farklarının gecikmeli değerleri ise birinci, üçüncü ve dördüncü gecikmeli değerlerde isaisiki olarak anlamlı bir sonucun olduğunu gösermekedir. Buna göre kısa dönemde kişi başına reel gelir ile bebek ölüm oranı arasında poziif bir ilişki espi edilmişir. ECM -1 (haa düzelme erimi) parameresinin negaif ve isaisiki olarak %1 seviyesinde anlamlı olduğu belirlenmişir. Bu sonuç, değişkenler arsında uzun dönem denge ilişkisinin varlığına bir kanı olarak yorumlanabilir. Tanısal esler ECM modelinin uygun bir model olduğunu gösermekedir. Yani, kalınılar serisinin normal dağılım sergilediği, oo korelasyonun ve değişen varyans sorunlarının olmadığı ve modelin fonksiyonel kurulumunda bir sıkınının bulunmadığı söylenebilir.

12 94 Erciyes Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı: 48, Temmuz-Aralık 2016 ss Tablo 6: Kısa Dönem Analizi (ECM) Sonuçları Değişkenler Kasayılar Olasılık ΔLCO2 (-1) ΔLCO2 (-2) ΔLCO2 (-3) ΔLCO2 (-4) ΔLGDP (-1) ΔLGDP (-2) ΔLGDP (-3) ΔLGDP (-4) ECM (-1) Tanısal Tesler R Adj.R F Jarque-Bera ARCH LM Bresch-Pagan Ramsey RESET No: Opimal gecikme uzunluğunun belirlenmesi Akaike bilgi krierine dayanır. Çalışmada son olarak değişkenler arasında bir nedensellik ilişkisinin olup olmadığı araşırılmışır. Bu amaçla klasik Granger nedensellik esine başvurulmuşur. Tablo 7, Granger nedensellik es sonuçlarını gösermekedir. Ampirik sonuçlar %10 anlamlılık seviyesinde karbon salınımının bebek ölüm oranının Granger nedeni olmadığı şeklindeki sıfır hipoezinin reddedildiğini, dolayısıyla karbon salınımından bebek ölüm oranına doğru işleyen bir Granger nedensellik ilişkisinin olduğunu gösermekedir. Ampirik sonuçlar aynı zamanda bebek ölüm oranının karbon salınımının Granger nedeni olmadığı şeklindeki sıfır hipoezinin reddedildiğini böylece bebek ölüm oranından karbon salınımına doğru bir Granger nedenselliğinin varlığını ispalamakadır. Bu sonuçlara göre karbon salınımı ile bebek ölüm oranı, başka bir deyişle çevre kirliliği ile sağlık kaliesi arasında iki yönlü bir nedenselliğin varlığı espi edilmişir. Diğer arafan kişi başına reel gelir ve bebek ölüm oranı, karbon salınımı ile kişi başına gelir arasında herhangi bir Granger nedenselliğine raslanmamışır. Tablo 7: Granger Nedensellik Tes Sonuçları Hipoezler F isaisiği Olasılık Nedensellik DLGDP DLHEALTH nin Granger nedeni değildir No DLHEALTH DLGDP nin Granger nedeni değildir No DLCO2 DLHEALTH in Granger nedeni değildir Yes DLHEALTH DLCO2 nin Granger nedeni değildir Yes DLCO2 DLGDP nin Granger nedeni değildir No DLGDP DLCO2 nin Granger nedeni değildir No

13 Ekonomik Büyüme ve Çevre Kirliliğinin Sağlık Üzerindeki Ekisi: Türkiye İle İlgili Ampirik Kanı 95 SONUÇ Sağlık kaliesinin belirleyicileri son yıllarda hem eorik hem de ampirik çalışmalara konu olan önemli bir araşırma alanı olarak görülmekedir. Türkiye ekonomisinde son yıllık dönem içerisinde kişi başına reel gelir, karbon salınımı ve bebek ölüm oranında meydana gelen gelişmeler söz konusu değişkenler arasındaki ilişkilerin ampirik analizinin gerçekleşirilmesini ön plana çıkarmaka ve çalışmanın moivasyon kaynağını eşkil emekedir. Bu çerçevede çalışmanın emel amacı Türkiye ekonomisinde dönemine ilişkin ekonomik büyüme ve çevre kirliliğinin sağlık üzerindeki ekisini analiz edebilmekir. Sağlık kaliesi değişkeni olarak bebek ölüm oranı, ekonomik büyüme değişkeni olarak kişi başına reel gelir ve çevre kirliliği gösergesi olarak da karbon salınımı dikkae alınmışır. Değişkenlerin birim kök analizlerinde ADF esi, uzun dönem ilişkisinin araşırılmasında Johansen-Juselius ve Phillips-Ouliaris eşbüünleşme meodları, uzun dönem paramerelerinin ahmininde DOLS ve FMOLS eknikleri, kısa dönem analizinde ECM modeli, nedensellik ilişkilerinin belirlenmesinde ise Granger nedensellik esi kullanılmışır. Ampirik sonuçlar; i) değişkenlerin birinci farklarında durağan olduklarını başka bir deyişle I(1) büünleşme derecesine sahip olduklarını, ii) değişkenler arasında bir eşbüünleşme yani uzun dönem denge ilişkisinin varlığını, iii) kişi başına reel gelir ile bebek ölüm oranı arasında uzun dönemde negaif bir ilişkinin olduğunu, iv) karbon salınımı ile bebek ölüm oranı arasında uzun dönemde poziif bir ilişkinin varlığını, v) karbon salınımı ile bebek ölüm oranı arasında çif yönlü bir Granger nedenselliğinin varlığını kanılar nielikedir. Uzun dönemde kişi başına reel gelir ile bebek ölüm oranı arasında negaif ampirik bir ilişkinin oraya çıkması ekonomik büyümenin bebek ölüm oranını düşürdüğü dolayısıyla sağlık kaliesini iyileşirdiği anlamına gelmekedir. Bu bağlamda bebek ölüm oranlarının daha da düşürülmesi yani sağlık kaliesinin arırılması iseniyorsa ülkenin büyüme ve gelişme seviyesini ileriye aşıyacak adımlar poliika yapıcıları arafından ön plana alınmalıdır. Diğer arafan karbon salınımı ile bebek ölüm oranı arasında poziif yönlü ampirik bir ilişkinin oraya çıkması da çevre kirliliğinin sağlık kaliesini düşürdüğü şeklinde yorumlanabilir. Bu çerçevede sağlık kaliesinin iyileşirilmesi ülkenin çevre kirliliğine yönelik akif adımlar amasını gerekli kılmakadır. Ancak, gelişmeke olan bir ülke olarak Türkiye nin çevre kirliliğini azalıcı önlemlere gimesi, reel sekör için ayrı bir maliye yükleyeceğinden ve ülkede çevreye duyarlı bir büyüme-kalkınma modelinin ön plana alınmasını zorunlu kılacağından kısa vadede bunun gerçekleşirilebilmesi olası görülmemekedir.

14 96 Erciyes Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı: 48, Temmuz-Aralık 2016 ss KAYNAKÇA AL-AZZAM, Ahmed and Hawdon DAVID; (1999), Esimaing he Demand for Energy in Jordan: A Sock-Wason Dynamic OLS (DOLS) Approach, Surrey Energy Economics Discussion Paper, No. 97, pp. 1-17, Inerne Address: %2097.pdf, Dae of Access: ASSADZADEH, Ahmad; Faranak BASTAN and Amir SHAHVERDI; (2014), The Impac of Environmenal Qualiy and Polluion on Healh Expendiures: A Case Sudy of Peroleum Exporing Counries, Proceedings of 29h Inernaional Business Research Conference, November, Sydney: Novoel Hoel Sydney Cenral, Inerne Address: hp://sudylib.ne/doc/ /proceedings-of-29h-inernaionalbusiness-research-conference, Dae of Access: BELKE, Ansgar and Czudaj ROBERT; (2010), Is Euro Area Money Demand (Sill) Sable? - Coinegraed VAR versus Single Equaion Techniques, DIW Berlin German Insiue for Economic Research Discussion Paper, No. 982, pp. 1-43, Inerne Address: publikaionen/73/diw_01.c de/dp982.pdf, Dae of Access: BLOOM, David E.; Canning DAVID and Sevilla JAYPEE; (2001), The Effec of Healh on Economic Growh: Theory and Evidence, Naional Bureau of Economic Research, Working Paper, No. 8587, Cambridge, pp. 1-26, Inerne Address: Dae of Access: BOVENBERG, Lans and Sjak SMULDERS; (1996), Transiional Impacs of Environmenal Policy in an Endogenous Growh Model, Inernaional Economic Review, 37(4), pp BOVENBERG, Lans and Sjak SMULDERS; (1995), Environmenal Qualiy Polluion-Augmening Technological Change in a Two Secor Endogenous Growh Model, Journal of Public Economics, 1, pp BRUVOLL, Anne; Solveig GLOMSROD and Haakon VENNEMO; (1999), Environmenal Drag: Evidence from Norway, Ecological Economics, 30, pp DICKEY, David A. and Wayne A. FULLER; (1981), Likelihood Raion Saisics for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo, Economerica, 49, pp DRABO, Alassane; (2010), Inerrelaionships beween Healh, Environmen Qualiy and Economic Aciviy: Wha Consequences for Economic Convergence, pp. 1-34, Inerne Address: hps://halshs.archivesouveres.fr/halshs , Dae of Access: ENGLE, Rober F. and Clive W. GRANGER; (1987), Co-inegraion and Error Correcion: Represenaion, Esimaion, and Tesing, Economerica, 55, pp

15 Ekonomik Büyüme ve Çevre Kirliliğinin Sağlık Üzerindeki Ekisi: Türkiye İle İlgili Ampirik Kanı 97 GANGADHARAN, Laa and Ma R. VALENZUELA; (2000), Inerrelaionships beween Income, Healh and he Environmen: Exending he Environmenal Kuznes Curve Hypohesis, Ecological Economics, 36, pp GRANGER, Clive W.; (1969), Invesigaing Causal Relaionships by Economeric Models and Cross-Specral Mehods, Economerica, 37, pp GROSSMAN, Gene and Alan B. KRUEGER; (1995), Economic Growh and he Environmen, The Quarerly Journal of Economics, 110, pp HANSEN, Ane C. and Harald K. SELTE; (2000), Air Polluion and Sickleaves: a Case Sudy Using Air Polluion Daa from Oslo, Environmenal and Resource Economics, 16, pp HANSEN, Paul and Alan KING; (1996), The Deerminans of Healh Care Expendiure: a Coinegraion Approach, Journal of Healh Economics, 15, pp HERWARTZ, Helmu and Bernd THEILEN; (2003), The Deerminans of Healh Care Expendiure: Tesing Pooling Resricions in Small Samples, Healh Economics, 12, pp JERRETT, Michael; John EYLES; C. DUFOURNAUD and S. BIRCH; (2003), Environmenal Influences on Healh Care Expendiures: an Exploraory Analysis from Onario, Canada, Journal of Epidemiology and Communiy Healh, 57, pp JOHANSEN, Soren and Kaarina JUSELIUS; (1990), Maximum Likelihood Esimaion and Inference on Coinegraion wih Applicaions o he Demand for Money, Oxford Bullein of Economics and Saisics, 52(2), pp KATRAKILIDIS, Consaninos; Ilias KYRITSIS and Visvabharai PATSIKA; (2016), The Dynamic Linkages beween Economic Growh, Environmenal Qualiy and Healh in Greece, Applied Economics Leers, 23(3), pp KUZNETS, Simon; (1955), Economic Growh and Income Inequaliy, American Economic Review, 45(1), pp MEHMOOD, Bilal and Amna SHAHID; (2014), Aviaion Demand and Economic Growh in he Czech Republic: Coinegraion Esimaion and Causaliy Analysis, Saisika, 94(1), pp NARAYAN, Paresh Kumar and Seema NARAYAN; (2008), Does Environmenal Qualiy Influence Healh Expendiures? Empirical Evidence from a Panel of Seleced OECD Counries, Ecological Economics, 65 (2), pp NARAYAN, Paresh Kumar; (2006), Examining Srucural Breaks and Growh Raes in Inernaional Healh Expendiures, Journal of Healh Economics, 25, pp

16 98 Erciyes Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Sayı: 48, Temmuz-Aralık 2016 ss PHILLIPS, Peer C. and Bruce E. HANSEN; (1990), Saisical Inference in Insrumenal Variables Regression wih I (1) Processes, The Review of Economic Sudies, 57, pp PHILLIPS, Peer C. and Sam OUALIARIS; (1988), Tesing for Coinegraion Using Principal Componen Mehods, Journal of Economics Dynamic and Conrol, 12(2-3), pp SELDEN, Thomas M. and Daqing SONG; (1994), Environmenal Qualiy and Developmen: Is There a Kuznes Curve for Air Polluion Emissions?, Journal of Environmenal Economics and Managemen, 27, pp STERN, David I.; Michael S. COMMON and Edward B. BARBIER; (1996), Economic Growh and Environmenal Degradaion: The Environmenal Kuznes Curve and Susainable Developmen, World Developmen, 24, pp STOCK, James H. and Mark W. WATSON; (1993), A Simple Esimaor of Coinegraing Vecors in Higher Order Inegraed Sysems, Economerica, 61(4), pp YAZDI, Soheila; Zahra TAMHMASEBI and Nikos MASTORAKIS; (2014), Public Healhcare Expendiure and Environmenal Qualiy in Iran, Recen Advances in Applied Economics, Proceedings of he 6h Inernaional Conference on Applied Economics, Business and Developmen, Business and Economics Series 16, Ocober 30-November 1, Lisbon-Porugal, pp World Bank; (2014), World Developmen Indicaors Daabase, Inerne Address:hp://daa.worldbank.org/daa caalog / world - developmenindicaors, Dae of Access: