TÜRKİYE DE KARBON EMİSYONU VE EKONOMİK BÜYÜME İLİŞKİSİ: DOĞRUSAL OLMAYAN EŞBÜTÜNLEŞME ANALİZİ. Arzu TAY BAYRAMOĞLU * Asuman KOÇ YURTKUR **

Transkript

1 Gönderim Tarihi: Kabul Tarihi: TÜRKİYE DE KARBON EMİSYONU VE EKONOMİK BÜYÜME İLİŞKİSİ: DOĞRUSAL OLMAYAN EŞBÜTÜNLEŞME ANALİZİ Arzu TAY BAYRAMOĞLU * Asuman KOÇ YURTKUR ** THE RELATIONSHIP BETWEEN ECONOMIC GROWTH AND CARBON EMISSIONS IN TURKEY: AN ANALYSIS OF NON- LINEAR COINTEGRATION Öz Bu çalışmada Türkiye de karbon emisyonu ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki doğrusal ve doğrusal olmayan eşbüünleşme eknikleriyle analiz edilmekedir. Çalışmada dönemi için doğrusal Engle-Granger eşbüünleşme ve Kapeanios, Shin ve Shell (KSS 2006) arafından gelişirilen doğrusal olmayan eşbüünleşme yönemleri uygulanmışır. Ekonomerik analiz sonuçlarına göre Türkiye de karbon emisyonu ile ekonomik büyüme arasında doğrusal bir ilişki bulunamazken doğrusal olmayan bir eşbüünleşme ilişkisi espi edilmişir. Buna göre Türkiye de ekonomik büyüme ile karbon emisyonu arasında doğrusal olmayan anlamlı uzun dönemli poziif bir ilişki mevcuur. Anahar Kavramlar: Çevresel Kuznes Eğrisi, Karbon Emisyonu, Ekonomik Büyüme, Koenegrasyon. Absrac In his sudy, he relaionship beween carbon emissions and economic growh in Turkey is analyzed wih linear and nonlinear coinegraion echniques. The linear Engle-Granger coinegraion and he nonlinear coinegraion mehod developed by Kapeanios, Shin and Shell (KSS 2006), were applied in he period of According o he resuls of he economeric analysis, here was no linear relaionship beween carbon emissions and economic growh in Turkey, bu a nonlinear coinegraion relaionship was deermined. Accordingly, we can say ha here is a nonlinear significan posiive relaionship beween carbon emissions and economic growh for he long erm in Turkey. Keywords: Environmenal Kuznes Curve, Carbon Emissions, Economic Growh, Coinegraion. * Yrd.Doç.Dr., Bülen Ecevi Üniversiesi, İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi, İkisa Bölümü, e-posa: arzuay@gmail.com. ** Yrd.Doç.Dr., Bülen Ecevi Üniversiesi, İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi, İkisa Bölümü, e-posa: asumankoc@gmail.com.

2 1.Giriş Çevresel sorunlar üm dünyada ve Türkiye de gündemi oluşuran ve arışılan en önemli konular arasında yer almakadır. Endüsriyel üreimin sanayi devrimiyle birlike göserdiği hızlı arış, dünyanın doğal düzeni üzerinde yıkıcı sonuçlar doğurmuş, aşırı kapasie kullanımıyla birlike global boyua negaif ekiler oraya çıkmışır. Bu ekiler sonucunda yaşanan küresel ısınma ve iklim değişikliği çevre kirliliği ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin önemini arırmışır. Bu bağlamda dünyadaki nüfus arışının kaynak ükeimi ve çevre kirliliği üzerindeki ekilerini arışmaya açan ilk kuruluş olan Roma Kulubü (Roma Club) 1968 yılında akademi dünyası, sivil oplum, diplomasi ve sanayi alanlarındaki önemli isimler arafından İalya nın başkeni Roma da kurulmuşur. Kulübün öncülerinden Meadows vd. (1972) Büyümenin sınırları adını verdikleri kiapları ve büyük ölçüde bu kiabın özelerinden oluşan raporları üm dünyada büyük yankı uyandırmışır. Bu raporlardan ilkinde kı olan kaynaklarla konrolsüz ekonomik büyümenin sürdürülmesi halinde 21. yy orasında küresel sisemin çökeceği ifade edilmekedir. Böylece Roma Kulübü nün en önemli argümanlarından biri ekonomik büyüme oranlarının yavaşlaılması şeklinde oraya çıkmışır (Bruvoll ve Medin 2003: 28) yılında yayımlanan ikinci raporda ise enerji verimliliğini arırmanın gerekliliği üzerinde durulmuş ve ancak bu akdirde çevresel ve ekonomik olarak sürdürülebilir bir oplumun mümkün olabileceği ifade edilmişir (Sencar 2007: 88-91). Roma Kulübü raporları büyüme ile çevre kirliliği arasındaki ilişkiyi arışan ilk araşırmalar olması nedeniyle önem aşımakadır. Bu raporlar ile başlayan süreç, çevre ile büyüme arasındaki ilişkiye dayalı arışma ve çalışmaların giderek armasına neden olmuşur. Bu bağlamda Kyoo prookolü, küresel ısınma ve iklim değişikliği konusunda mücadele emeyi sağlamaya yönelik uluslararası geçerliliği olan çevre ile ilgili ek prookoldür yılında imzalanıp 2005 e yürürlüğe giren prookol 160 ülkeyi kapsamakadır. Bu prookol ile amosferdeki sera gazı yoğunluğunun, çevre ve iklim üzerinde ehlikeli ekiler oluşurmayacak seviyelerde uulması amaçlanmakadır. Türkiye Kyoo Prookolü ne 2009 yılında kaılmışır. Bu prookolde Türkiye, rekabe gücünü zayıflaıcı ekisi olabileceği endişesi ve büyüme yolunda bir engel eşkil edeceği düşüncesi ile Ek-1 lisesinde 1 yer almakadır. Bu haliyle Türkiye, Kyoo prookolüne göre karbondioksi salınımını indirme yükümlülüğü alına girmemekedir. Bunun yanı sıra Türkiye nin çevre kirliliğini azalmaya yönelik çeşili yükümlülükleri bulunmakadır (ÇŞB 1998, 1 Birleşmiş Milleler çaısı alında Kyoo prookolünü desekleyen ülkeler gelişmiş ve gelişmeke olan ülkeler şeklinde ikiye ayrılmaka, gelişmiş ülkeler Ek 1 lisesinde yer almakadır. Bu lisedeki ülkeler sera gazı salınımını azalmayı kabul emiş ülke konumundadırlar. 32

3 hp:// 7 Şuba 2016 da erişildi). Gelişmeke olan bir ülke konumunda olan Türkiye bir yandan kişi başına düşen milli gelirini arırıp gelişmesini sürdürmeyi amaçlarken, bir yandan da çevre kirliliğine yönelik yükümlülüklerini de yerine geirme çabasındadır. Çevre kirliliğine ilişkin en önemli gösergelerden biri karbondioksi salınımı (CO 2 ) ölçümüdür. Türkiye nin karbondioksi salınımı 1990 yılında 141 milyon on iken, 2011 yılında 344 milyon ona ulaşarak yaklaşık % 244 gibi yüksek bir arış gösermişir (TUİK 2013, hp:// 25 Nisan 2013 de erişildi.). Bu arışa rağmen, Türkiye de kişi başı karbondioksi salınımı 2012 iibariyle dünya oralamasının alındadır. Diğer yandan Türkiye de perol ürünlerinden alınan yüksek vergiye rağmen sera gazı (su buharı, karbondioksi, mean, ozon gazları) salınım mikarının hızlı bir şekilde armaya devam emesi dikka çekicidir (OECD 2012, 12 Mar 2013 de erişildi). Türkiye de 2010 yılı iibariyle kişi başına düşen karbon emisyonu mikarı 5.5 on olarak gerçekleşmişir. Aynı yıl için bu oran OECD ülkelerinde 15 on ve AB üyesi ülkelerde 10.2 on olarak gerçekleşmişir (ÇŞB 2012, hp://iklim.cob.gov.r/iklim/files/brosr.pdf., 7 Şuba 2016 da erişildi) yılları arasındaki dönem incelendiğinde ise Türkiye de kişi başına düşen CO 2 emisyonunun %47.9 oranında arığı OECD ülkelerinde %2.77, AB üyesi ülkelerde ise %12.3 oranında azaldığı görülmekedir (EIA 2012, hp:// 10 Kasım 2013 e erişildi). Türkiye ile ilgili isaisiklere bakıldığında gelişmeke olan bir ülke olan Türkiye de ekonomik büyüme ve çevre kirliliği arasında poziif yönlü bir ilişki olduğu ve ekonomik büyümenin çevreye zarar verdiği söylenebilmekedir. Çevre kirliliği ile kişi başına düşen milli gelir arasındaki ilişki ekonomi eorisinde Çevresel Kuznes Eğrisi (ÇKE, Environmenal Kuznes Curve,) hipoezine dayandırılmakadır. ÇKE hipoezi, Kuznes (1955) arafından oraya aılan Kuznes Eğrisi Yaklaşımı nın yeniden yorumlanmış halidir (Ergün ve Pola 2015:117). Kuznes Eğrisi Yaklaşımı na göre, ekonomik büyüme ile gelir dağılımı adalesizliği arasında ers-u şeklinde bir ilişkinin varlığı söz konusudur. Bu eoride, ikisadi büyüme ve kalkınmayla birlike gelir dağılımının önce bozulacağı, gelir arışı devam eikçe gelir dağılımı adalesizliğinin azalacağı ileri sürülmekedir. Grossman ve Krueger (1995) yapmış oldukları çalışmalarında Kuznes Eğrisi ndeki büyüme ve gelir eşisizliği ilişkisini gelir ve çevre kirliliği ilişkisine dönüşürerek Çevresel Kuznes Eğrisini elde emişlerdir. ÇKE hipoezine göre, büyümenin ilk yıllarında çevre kirliliği ararken, büyümenin ilerleyen aşamalarında kirlilik azalmakadır (Dinda 2004: 433). Bu hipoeze göre çevre kirliliği ile kişi başına milli gelir arasında ers-u şeklinde bir ilişki oraya çıkmakadır 33

4 (Deacon ve Norman 2004; Dinda 2004; Müller-Fürsenberger ve Wagner 2007). Bu kapsamda ikisadi lieraürde ÇKE hipoezinin esine yönelik çok sayıda çalışma yapılmışır. Bu çalışmada ise ekonomik büyüme ve çevre kirliliği arasındaki ilişki daha önceki çalışmalardan farklı olarak doğrusal olmayan eşbüünleşme ekniğiyle analiz edilmişir. Bu bağlamda çalışmanın ikinci bölümünde konu ile ilgili lieraür araması sunulmaka, üçüncü bölümde ekonomerik model ve yönem anıılmaka, dördüncü bölümde ampirik sonuçlar göserilmekedir. Beşinci bölümde ise ekonomik sonuçlar doğrulusunda yapılan değerlendirme yer almakadır. 2. Lieraür Çevre duyarlılığı ve ekonomik büyüme-gelir ilişkisinin eorik ve praik olarak oraya konması konu ile ilgili önemli bir lieraürün oraya çıkmasını sağlamışır. İlgili lieraüre bakıldığında ÇKE hipoezi ile ilgili değişik sonuçlara ulaşıldığı görülmekedir. Hipoezin geçerli olduğunu söyleyen çalışmaların yanı sıra hipoezin lehine sonuç elde edemeyen çok sayıda çalışma mevcuur. Ancak hemen hemen üm çalışmalarda ekonomik büyüme, çevre kirliliği ve enerji ükeimi arasında uzun dönemli anlamlı bir ilişki elde edilmişir. ÇKE hipoezini doğrulayan çalışmaların başında Grossman ve Krueger (1991) gelmekedir. Ticare engellerindeki bir azalmanın çevreyi ekonomik ekinlik ölçeğini genişleerek, ekonomik faaliye kompozisyonunu değişirerek ve üreim ekniklerinde bir değişimi beraberinde geirerek ekileyebileceğini Meksika da icarein serbesleşmenin ekilerini değerlendirecek şekilde incelemişlerdir. Çalışmada çevresel bozulmaların belirleyicileri ile kişi başına gelir arasında bir ilişkinin var olduğuna işare emekedirler. Düşük gelir seviyelerinde kişi başına düşen GDP ile çevresel bozulmanın belirleyicilerinin seviyesinin arığını faka yüksek gelir seviyelerinde düşüğünü espi emişlerdir. Bununla birlike çalışmada çevresel kalienin ekonomik büyüme ile beraber düşüğüne dair herhangi bir kanı bulamamışlardır. Deacon ve Norman (2004), gerçekleşirdikleri zaman serisi analizinde ampirik olarak kullandıkları doğrusal olmayan yönemlerle kirlilik ile büyüme arasındaki ilişkinin ers-u biçiminde olmasının ekili bir genelleme olduğunu belirerek çevre kirliliğinin düşük gelirli ülkelerde gelir arışına bağlı olarak başlangıça arığını faka sonrasında gelir arışıyla beraber azaldığını, yüksek gelirli ülkelerde ise gelir arışıyla kirliliğin azaldığını ve son olarak ora gelirli ülkelerde gelir-kirlilik ilişkisinin ers-u şeklinde olduğu ileri sürmekedirler. Jalil ve Mahmud (2009), karbon emisyonu, enerji ükeimi, gelir ve dış icare arasındaki uzun dönemli ilişkiyi Çin ekonomisi için dönemi verileri ile analiz emişlerdir. Çalışmanın sonuçları karbon emisyonu ile kişi 34

5 başına GDP arasında ikinci dereceden ÇKE yi desekleyen bir ilişkiyi doğrulamakadır. Ahmed ve Long (2012), ÇKE hipoezini es eikleri çalışmalarında döneminde Pakisan da nüfus yoğunluğu, dış icare, enerji ükeimi, ekonomik büyüme ve CO2 emisyonu arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Bulgular kısa ve uzun dönemde ÇKE hipoezinin geçerli olduğunu ve CO2 emisyonu ile büyüme arasındaki ers-u şeklinde bir ilişkinin varlığını oraya koymakadır. Aran vd. (2015) ÇKE hipoezinin geçerliliğini Türkiye için döneminde es eikleri çalışmalarında ekonomik büyüme ve dışa açıklığın çevre kirliliği ile olan ilişkisini incelemişlerdir. Elde edilen bulgularda ekonomik büyüme ve icari açıklık ile çevre kirliliği arasında uzun dönemli bir ilişki espi edilmişir. Ayrıca ekonomik büyüme ile çevre kirliliği arasında ÇKE yi desekleyecek şekilde ers-u şeklinde bir ilişki bulunmuşur. Ergün ve Pola (2015), 30 OECD ülkesini ele aldıkları çalışmalarında CO 2 emisyonu, elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi döneminde incelemişlerdir. Ampirik bulgular pek çok OECD ülkesinde elekrik ükeimi ile CO 2 emisyonu arasında uzun dönemli bir ilişkiyi işare emekedir. Ayrıca CO 2 emisyonu ile ekonomik büyüme arasında ÇKE hipoezini desekleyen ve doğrusal olmayan bir ilişkinin varlığı espi edilmişir. Çevre ile büyüme arasındaki ilişkiyi koenegrasyon-eşbüünleşme analizi çerçevesinde ele alan çalışmalardan Halıcıoğlu (2009), karbon emisyonu, enerji ükeimi, gelir ve dış icare arasındaki ilişkiyi Türkiye için döneminde ARDL sınır esi yaklaşımını kullanarak es emişir. Ampirik sonuçlar Türkiye de karbon emisyonu, gelir ve dış icare arasındaki uzun dönemli ilişkiyi doğrulamakadır. Saaçi ve Dumrul (2011), dönemini ele aldıkları çalışmalarında Türkiye de çevre kirliliği ile ekonomik büyüme arasında uzun dönemli bir koenegrasyon ilişkisi olduğunu oraya koymakadırlar. Yönem (2013), Türkiye de karbon emisyonu ile ekonomik büyüme arasında uzun dönemli ve ekonomik büyümeden karbon emisyonuna doğru ek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğunu gösermişir. Nasir ve Rehman (2011), Johansen eşbüünleşme yönemi ile karbon emisyonu, enerji ükeimi, gelir ve dış icare arasındaki ilişkiyi Pakisan için dönemi için analiz emişlerdir. Ampirik sonuçlara göre, karbon emisyonu ve gelir arasında Çevresel Kuznes Eğrisini doğrulayan ikinci dereceden uzun dönemli bir ilişki espi edilmişir. Kısa dönem sonuçları ise Çevresel Kuznes eğrisinin varlığını reddemekedir. Wang vd. (2011), karbon emisyonu, enerji ükeimi ve ekonomik büyüme arasında eşbüünleşme ilişkisinin olup olmadığını Çin in 28 ili için yılı verileri ile es ederek panel eşbüünleşme analizi ile ilişkinin varlığına dair kanılar sunmuşlardır. Gülmez (2015) ekonomik büyüme ile çevre kirliliği arasındaki uzun dönemli ilişkiyi 24 OECD ülkesi için panel eşbüünleşme analizi ile 35

6 incelemişir. Bulgular ekonomik büyümedeki arışın uzun dönemde hava kirliliğini arırdığı şeklindedir. Saboori vd. (2012), dönemi verileri ile Malezya için Çevresel Kuznes eğrisi hipoezini ARDL yönemi ile es emişlerdir. Ampirik sonuçlar kişi başına karbon emisyonu ile kişi başına GDP arasında uzun dönemli bir ilişkinin var olduğunu oraya koymakadır. Kısa ve uzun dönemde ÇKE hipoezini doğrular nielike karbon emisyonu ile ekonomik büyüme arasında ers U biçiminde bir ilişki espi edilmişir. VECM modeline bağlı granger nedensellik esi sonuçlarına göre kısa dönemde karbon emisyonu ile ekonomik büyüme arasında bir ilişki bulunamazken uzun dönemde ekonomik büyümeden karbon emisyonuna doğru ek yönlü bir nedensellik espi edilmişir. Arı ve Zeren (2011), Çevresel Kuznes eğrisini Akdeniz ülkeleri için es eikleri çalışmalarında dönemini ele almışlardır. Karbon emisyonu, enerji ükeimi ve kişi başı gelir arasındaki ilişkinin panel veri ekniğiyle incelendiği çalışmada karbon emisyonu ile kişi başı gelir arasında N şeklinde bir ilişki oraya konarak ÇKE hipoezi reddedilmekedir. Yıldırım (2013), saınalma gücü pariesine göre hesaplanmış gayri safi yuriçi hasıla bakımından dünyada en büyük ekonomiye sahip 20 ülke için döneminde icari açıklık ve milli gelirin çevre kirliliği üzerindeki ekisini araşırdığı çalışmasında havuzlanmış en küçük kareler yönemini kullanmışır. Analiz sonuçlarına göre gelişmiş ve gelişmeke olan ülkelerin icaree bağlı kirlilik emisyonlarında belirgin bir arış söz konusudur. Ayrıca çalışma kapsamındaki ülkeler için çevresel kuznes eğrisi doğrulanmakadır. Alam (2014), dönemini incelediği çalışmasında Nijerya da karbon emisyonu ile kişi başına milli gelir arasındaki ilişkiyi analiz emiş ve ÇKE hipoezinin Nijerya da geçerli olmadığını oraya koymuşur. 3.Model ve Ekonomerik Meodoloji Bu çalışmada Türkiye de çevre kirliliği ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki dönemi için incelenmekedir. Çalışmada eşbüünleşme ilişkisi es edilecek model eşilik (1) de göserilmişir. Bu çalışmada lieraürdeki diğer çalışmalardan farklı olarak karbon emisyonu ile GSYİH arasındaki ilişki incelenirken açıklayıcı değişken olarak enerji ükeimi verisi kullanılmamışır. Böylece karbon emisyonu ile büyüme arasındaki ilişkiye odaklanılmışır. CO GSYIH (1) Doğrusal eşbüünleşme ekniklerinden Engle-Granger (1987) iki aşamalı eşbüünleşme analizinin ilk aşamasında birinci merebeden durağan olan iki değişken arasında aşağıdaki gibi bir regresyon kurulmakadır: y 0 1 x u (2) 36

7 İkinci aşamada ise bu regresyondan elde edilen haa erimlerine ADF birim kök esi uygulanarak elde edilen es isaisiği, Engle ve Granger (1987) ablo değeriyle karşılaşırılır. Eşilik (3) de p 0 olması halinde, kalınıların birim kök içerdiği ve dolayısıyla iki değişken arasında eşbüünleşme ilişkisinin olmadığını söyleyen emel hipoez kabul edilmekedir. u pu 1 e (3) Doğrusal eşbüünleşme analizinde bağımsız değişkendeki poziif ve negaif şokların ekisi bağımlı değişken üzerinde aynı yönde ekide bulunurken doğrusal olmayan eşbüünleşmede (asimeri) farklı yönlerde olabilmekedir. Kapeanios, Shin ve Shell (KSS 2006), Engle-Granger eşbüünleşme esini gelişirerek eşbüünleşme ilişkisinin olmadığını göseren emel hipoeze karşın, değişkenler arasında doğrusal olmayan uzun dönem ilişkisinin olduğunu ifade eden alernaif hipoezi sınayan yeni bir es gelişirmişlerdir. Bu ese, modele dahil edilecek deerminisik bileşenlere göre aşağıdaki regresyonlardan biri dikkae alınmakadır (Yılancı 2009: ): y y * x u (4) ' * 1 * ' x u (5) 1 Burada * üs indisi ile göserilen değişkenler oralamadan arındırılmış, + üs indisi ile göserilen değişkenler ise hem oralama hem de rendden arındırılmış veriyi gösermekedir. KSS esinde alernaif hipoez alında kalınıların üssel düzgün geçişli ooregresif (Smooh Transiion Auuregression, STAR) bir sürece uygunluk göserip gösermediği sınanmakadır. Kalınılar STAR modelde aşağıda göserildiği gibi ifade edilmekedir. 2 1 exp( u 1 u u 1 1 ) (6) Eşilik (6) de eşbüünleşme ilişkisinin olmadığını göseren emel hipoez 0, doğrusal olmayan eşbüünleşme ilişkisi olduğunu göseren alernaif hipoeze karşın 0 ve 2 0 yi sınamayla es edilebilmekedir. Kapeanious vd. (2006) (6) numaralı eşiliğe birinci merebeden Taylor serisi yaklaşımını uygulayarak ve (7) numaralı eşilik elde edilmişir. 3 u = 1,.,T (7) u 1 Burada, ilgilenilen değişkenler arasında eşbüünleşme ilişkisi olmadığını göseren emel hipoez 0, değişkenler arasında doğrusal olmayan uzun dönemli bir ilişki olduğunu göseren, diğer bir deyişle kalınıların üssel düzgün geçişli ooregresif modele uygunluk göserdiğini beliren alernaif hipoeze 0 karşın Kapeanios vd. (2006) arafından hesaplanan kriik değerler kullanılarak es edilmekedir. 37

8 4. Veri ve Ampirik Bulgular 4.1. Veri Sei Eşilik (1) de yer alan modelimizde CO2 değişkeni, kişi başına düşen CO 2 emisyonunu (kg) ifade emeke ve çevre kirliliğini emsil eden değişken olarak modelde yer almakadır. GSYIH değişkeni ise, kişi başına düşen gayrisafi yuriçi hasılayı (bin dolar) ifade emeke ve ekonomik büyümeyi emsilen modelde yer almakadır. Değişkenlerin doğal logarimaları alınarak modele dahil edilmişlerdir. Çalışmada kullanılan veriler yıllık olup, dönemini kapsamakadır. Tüm veriler Dünya Bankası isaisiksel veri abanından (World Daa Banks, 2015, hp://daabank.worldbank.org/daa/home.aspx, 15 Mar 2015 e erişildi) elde edilmişir. CO 2 ve GSYIH serilerinin zaman içerisindeki seyri Grafik 1 de, serilerin anımlayıcı isaisikleri ise Tablo 1 de yer almakadır. Grafik 1 de açıkça görüldüğü gibi incelenen zaman diliminde karbon emisyonu ile GSYİH serileri paralel hareke emekedir. Bu durumda sadece grafiklere bakılarak bile GSYİH ile Karbon emisyonu arasında uzun dönemli muhemel bir koenegre ilişkiden söz edilebilmekedir. 1.6 Grafik 1. Serilerin Zaman İçerisindeki Seyri CO

9 9.0 GSYIH Tablo 1. Serilerin Tanımlayıcı İsaisikleri CO2 GDP Oralama Medyan Maksimum Minimum Sd. Sap Çarpıklık(Skewness) Basıklık(Kurosis) Jarque-Bera Probabiliy(Olasılık) Gözlem Ampirik Bulgular Karbon emisyonu ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin doğrusal ve doğrusal olmayan eşbüünleşme ekniğiyle analizinde ilk olarak değişkenlerin durağanlık analizleri yapılmışır. Tablo 2 de kişi başına karbon emisyonu ve gelir serilerine uygulanan ADF (1979) birim kök esinin sonuçları yer almakadır. Çalışmada sadece kalınıların doğrusal olmayan STAR modeline uygunluğu sınandığından, Kapeanious vd.(2006) da olduğu gibi ADF birim kök esi uygulanmışır. Ayrıca değişkenlerin durağanlıkları Zivo and Andrews (1992) arafından gelişirilen kırılmalı birim kök esi ile de analiz edilmişir. Durağanlık eslerinin sonuçları Tablo 2 ve Tablo 3 de göserilmişir. 39

10 Tablo 2. ADF Birim Kök Tes Sonuçları Değişkenler ADF (düzey) ADF(Birinci Fark) lnco 2 (sabili) (sabi ve rendli) (sabisiz ve rendsiz) (-2.922) (-3.504) (-1.948) (-2.923) (-3.506) (-1.947) lngdp(sabili) (sabi ve rendli) (Sabisiz ve rendsiz) (-2.922) (-3.510) (-1.947) ( ) ( ) ( ) No: Paranez içerisindeki değerler k=4 için Akaike Bilgi Krierine göre hesaplanan MacKinnon %5 anlamlılık düzeyindeki kriik değerlerdir. Tablo 3. Zivo-Andrews Kırılmalı Birim Kök Tesi Sonuçları Sabili(Model A) isaisiği kırılma arihi Trendli(Model B) isaisiği kırılma arihi Sabili ve Trendli(Model C) isaisiği kırılma arihi lnc (-4.93) (-4.42) (-5.08) 1978 lngdp (-4.93) (-4.93) (-5.08) 1979 No: Paranez içerisindeki değerler k=4 için Zıvo-Andrews esi %5 anlamlık düzeyindeki kriik değerlerdir Tablo 2 de görüldüğü gibi lnco 2 değişkeni sabili-rendli ve sabisiz- rendsiz modellerde seviye iibariyle birim kök içerirken sabili modelde birim kök içermemekedir. lngdp değişkeni ise sabili modelde seviye iibariyle birim kök içerirken sabi-rendli ve sabisiz-rendsiz modellerde birim kök içermemekedir. Her iki değişkenin birinci farklarının üm modellerde birim kök içermediği yani durağan oldukları görülmekedir. Tablo 3 de yer alan Zıvo-Andrews es sonuçlarında görüldüğü gibi lnco 2 değişkeni üm modellerde birim kök içerirken, lngdp değişkeni sabili ve rendli modelde birim kök içermekedir. Öze olarak her iki değişkenin de ancak birinci farkları alındığında üm modellerde durağanlık şarını sağladığı görülmekedir. Bu durumda değişkenler arasındaki sahe regresyon sorununu çözmek için eşbüünleşme analizi önerilmekedir. Bu analiz sonucunda durağan olmayan zaman serileri arasında bir eşbüünleşme ilişkisi espi edilirse bu değişkenlerin düzey değerleri ile bulunan regresyon anlamlı olacak ve bu değişkenlerin ilk farklarının kullanılması durumunda kaybedilecek olan değerli bir uzun dönem ilişkisi arık kaybedilmeyecekir (Gujarai 2004:822).

11 Birinci merebeden durağan olan kişi başına karbon emisyonu ve kişi başına GSYİH değişkenlerine uygulanan doğrusal ve doğrusal olmayan eşbüünleşme es sonuçları Tablo 3 de görüldüğü gibidir. Grafik 1 de açıkça görüldüğü gibi seriler rende sahipir. Bu nedenle doğrusal olmayan eşbüünleşme analizi oralama ve rendden arındırılmış seriler arasında yapılmışır. Eşbüünleşme analizi sonuçlarının yer aldığı Tablo 4 de EG, doğrusal Engle-Granger es isaisiğini, KSS ise hem oralamadan hem de rendden arındırılmış veriden elde edilen KSS es isaisiğini gösermekedir. Elde edilen sonuçlar incelendiğinde, EG, es isaisiğinin mulak değerce %5 anlamlılık seviyesinde kriik değerlerden küçük, KSS es isaisiğinin ise büyük olduğu görülmekedir. Buna göre, kişi başına karbon emisyonu ve kişi başına GSYİH arasında doğrusal olarak uzun dönemli bir ilişki mevcu değilken oralama ve rendden arındırılarak yapılan analizde doğrusal olmayan uzun dönemli bir ilişkinin mevcu olduğu sonucuna varılmışır. Tablo 4. Eşbüünleşme Tesi Sonuçları Tes İsaisiği Kriik Değer (%5) EG KSS Sonuç ve Değerlendirme Bu çalışmada Türkiye de karbon emisyonu ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki dönemi için analiz edilmişir. Bu kapsamda ampirik sınama için doğrusal Engle-Granger eşbüünleşme ve Kapeanios, Shin ve Shell (2006) arafından gelişirilen doğrusal olmayan eşbüünleşme analizi yönemleri kullanılmışır. Çalışmanın bulgularına göre uzun dönemde Engle- Granger a göre değişkenler arasında eşbüünleşme ilişkisi espi edilemezken KSS eşbüünleşme analizine göre ilişki espi edilmişir. Bu çalışmanın özgünlüğü ekonomik büyüme ve çevre kirliliği arasındaki ilişkinin doğrusal olmayan bir eşbüünleşme ekniği kullanılarak enerji ükeim verisinden bağımsız olarak modellenmesidir. Bu çalışmanın sonucu olan ekonomik büyüme ve çevre kirliliği arasında enerji ükeim verisi kullanılmadan elde edilen uzun dönemli ilişki, enerji ükeimi verisinin bağımsız değişken olarak kullanıldığı doğrusal ekonomerik yönemlerin kullanıldığı diğer çalışmalarla paralellik arz emekedir. Elde edilen bulgular lieraürdeki diğer çalışmalara benzer şekilde faka farklı yönemle ekonomik büyüme ile karbon emisyonu arasında poziif yönlü önemli uzun dönem ilişkisine işare emekedir. Böylece yüksek oranda ekonomik büyüme amaçlayan Türkiye gibi gelişmeke olan bir ülkede ekonomik büyümenin çevre kirliğine neden olduğu sonucu oraya çıkmakadır. Bu kapsamda çevreye duyarlılığın önemli bir ekonomik başlık olduğu global ekonomik konjonkürde yenilenebilir emiz enerji kaynaklarının Türkiye için olan önemi oraya çıkmakadır. Ayrıca çalışmanın 41

12 ampirik sonuçlarına dayalı olarak bu alanda yapılacak olan diğer çalışmalarda doğrusal olmayan analiz ekniklerinin kullanılması önerilmekedir. Böylece çevre kirliliği ve ekonomik büyüme alanındaki çalışmaların Türkiye için daha gerçekçi sonuçlar oraya koyacağı düşünülmekedir. Kaynaklar Agras, Jean ve Chapman, Duane (1999). A Dynamic Approach o he Environmenal Kuznes Curve Hypohesis. Ecological Economics 28: Ahmed, Khalid ve Long, Wei (2012). Environmenal Kuznes Curve and Pakisan: An Empirical Analysis. Procedia Economics and Finance 1: Alam, Janifar (2014). On he Relaionship beween Economic Growh and CO2 Emissions: The Bangladesh Experience. IOSR Journal of Economics and Finance (IOSR-JEF) 5(6): Arı, Ayşe ve Zeren, Fama (2011). CO2 Emisyonu ve Ekonomik Büyüme: Panel Veri Analizi, Yöneim ve Ekonomi 18(2): Aran, Seyfein, Hayaloğlu, Pınar ve Seyhan, Burak (2015). Türkiye de Çevre Kirliliği, Dışa Açıklık ve Ekonomik Büyüme İlişkisi. Yöneim ve Ekonomik Araşırmalar Dergisi 13(1): Bruvoll, Annegree ve Medin, Hege (2003). Facors Behind The Environmenal Kuznes Curve A Decomposiion Of The Changes İn Air Polluion. Environmenal And Resource Economics 24: ÇŞB, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (1998). Kyoo Prookolü. (hp:// 7 Şuba 2016 da erişildi). ÇŞB, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (2012). İklim Değişikliği ve Türkiye. (hp://iklim.cob.gov.r/iklim/files/brosr.pdf, 7 Şuba 2016 da erişildi). Deacon, Rober ve Norman, Caherine S. (2004). Does he Environmenal Kuznes Curve Describe How Individual Counries Behave?. UCSB Working Papers. Dickey, David A. ve Fuller, Wayne A. (1979). Disribuion of he Esimaors For Auoregressive Time Series Wih A Uni Roo. Journal of he American Saisical Associaion 74(366): Dinda, Soumyananda (2004). Environmenal Kuznes Curve Hypohesis: A Survey. Ecological Economics 49:

13 EIA, U.S Energy Informaion Adminisraion (2012). Inernaional Energy Saisics. (hp:// 10 Kasım 2013 e erişildi). Engle, Rober F., Granger ve Clive, W. J. (1987). Co-Inegraion and Error Correcion: Represenaion, Esimaion, and Tesing. Economerica 55(2): Ergün, Suzan ve Aay Pola, Melike (2015). OECD Ülkelerinde CO2 Emisyonu, Elekrik Tükeimi ve Büyüme İlişkisi. Erciyes Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi 45: Grossman, Gene M. ve Krueger, Alan B. (1991). Environmenal Impacs of a Norh American Free Trade Agreemen. NBER Working Paper (hp:// 24 Mar 2013 arihinde erişildi). Grossman, Gene M. and Krueger, Alan B. (1995). Economic Growh and he Environmen, The Quarerly of Journal Economics 110(2): Gujarai, Domador (2004). Basic Economerics. Fourh Ediion. The MacGraw-Hill Companies. Gülmez, Ahme (2015). OECD Ülkelerinde Ekonomik Büyüme ve Hava Kirliliği İlişkisi: Panel Veri Analizi. Kasamonu Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi 9: Halıcıoğlu, Ferda (2009). An Economeric Sudy Of CO2 Emissions, Energy Consumpion, Income and Foreign Trade in Turkey. Energy Policy 37: Jalil, Abdul ve Mahmud, Syed F. (2009). Environmen Kuznes Curve for CO2 Emissions: A Coinegraion Analysis for China. Energy Policy 37: Kapeanios, George, Shin, Yongcheol ve Snell, Andy (2006). Tesing for Coinegraion in Nonlinear Smooh Transiion Error Correcion Models. Economeric Theory 22(2): Kuznes, Simon (1955). Economic growh and income inequaliy. American Economic Review 45(1): Meadows, Donnella H., Meadows, Dennis H., Randers, Jorgen ve Behrens III, William W (1972). The Limis o Growh: A Repor for he Club of Rome's Projec on he Predicamen of Mankind. Universe Books. ISBN Müller-Fürsenberger, Georg ve Wagner, Marin (2007). Exploring he Environmenal Kuznes Hypohesis: Theroical and Economeric Problem. Ecological Economics 62(3-4):

14 Nasir, Muhammed ve Faiz Ur Rehman (2011). Environmenal Kuznes Curve for carbon emissions in Pakisan: An empirical invesigaion. Energy Policy 39: OECD, Organisaion for Economic Co-operaion and Developmen (2012). Economic Survey: Turkey Overview. ( 12 Mar 2013 e erişildi). Saaçi, Musafa ve Dumrul, Yasemin (2011)."Çevre Kirliliği ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Çevresel Kuznes Eğrisinin Türk Ekonomisi İçin Yapısal Kırılmalı EşBüünleşme Yönemiyle Tahmini". Erciyes Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi 37(66): Saboori, Behnaz, Sulaiman, Jamalludin ve Mohd Saidaulakmal (2012). Economic Growh and CO2 Emissions in Malaysia: A Coinegraion Analysis of he Environmenal Kuznes Curve. Energy Policy 51: Sencar, Pelin (2007). Türkiye de Çevre Koruma ve Ekonomik Büyüme İlişkisi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Edirne: Trakya Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü. Shafik, Nema ve Bandyopadhyay, Sushenji (1992). Economic Growh and Environmenal Qualiy: Time Series and Cross-Counry Evidence. Background Paper for World Developmen Repor. Washingon: The World Bank Publicaions. hp://wwwwds.worldbank.org/exernal/defaul/wdsconenserver/wdsp/ib/19 92/06/01/ _ /Rendered/PDF/muli_page.pdf, 30 Nisan 2015 e erişildi. TUIK,Türkiye İsaisik Kurumu (2013). Seragazi emisyon envaneri: Türkiye İsaisik Kurumu Haber Büleni, Sayı (hp:// 25 Nisan 2013 e erişildi). Wang, S.S., D.Q. Zhou, P. Zhou, Q.W. Wang (2011). CO2 Emissions, Energy Consumpion and Economic Growh in China: A Panel Daa Analysis. Energy Policy 39: World Bank, WB, Dünya Bankası (2015) World Daa Banks, hp://daabank.worldbank.org/daa/home.aspx, 15 Mar 2015 da erişildi. Yılancı, Veli (2009). Fisher Hipoezinin Türkiye için Sınanması: Doğrusal Olmayan Eşbüünleşme Analizi. Aaürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi 23(4):

15 Yıldırım, Bayram (2013). Trade Openness and Climae Change: Cross- Counry Analysis. The Journal of Academic Social Science Sudies 6(1): Yönem, Gürer (2013). Ekonomik Büyüme ve Karbon Salınımı Arasındaki İlişkinin Nedensellik Analizi: Türkiye Örneği, ( 12 Şuba 2015 e erişildi). Zivo, Eric and Donald W.K. Andrews (1992). Furher evidence of grea crash, he oil price shock and uni roo hypohesis. Journal of Business and Economic Saisics, 10(3): DOI /