Ç DENETM PROGRAMININ ERGENLERN DENETM ODAI, ÖRENLM GÜÇLÜLÜK VE SAVUNMA MEKANZMALARINI KULLANMA BÇM ÜZERNDEK ETKS. Aye Devrim MASALCI BURÇAK

Transkript

1 T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNVERSTES ETM BLMLER ENSTTÜSÜ ETM BLMLER ANA BLM DALI REHBERLK VE PSKOLOJK DANIMA BLM DALI DOKTORA PROGRAMI Ç DENETM PROGRAMININ ERGENLERN DENETM ODAI, ÖRENLM GÜÇLÜLÜK VE SAVUNMA MEKANZMALARINI KULLANMA BÇM ÜZERNDEK ETKS Aye Devrim MASALCI BURÇAK Danıman Yrd.Doç.Dr.üheda ÖZBEN ZMR 2012

2 Doktora tezi olarak sunduum ç Denetim Programının Ergenlerin Denetim Odaı, Örenilmi Güçlülük ve Savunma Mekanizmalarını Kullanma Biçimi Üzerindeki Etkisi adlı çalımanın bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düecek bir yardıma bavurmaksızın yazıldıını ve yararlandıım eserlerin bibliyografyada gösterilenlerden olutuunu, bunlara atıf yaparak yararlanılmı olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularım../ /2012 Aye Devrim MASALCI BURÇAK

3

4

5 i TEEKKÜR Doktora örenimimin balangıcında ve tüm süreç boyunca beni destekleyip cesaretlendiren, zorluk yaadıım anlarda yardımını esirgemeyen danımanım ve deerli hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. üheda ÖZBEN e, deerli katkılarından ve yapıcı eletirilerinden dolayı Sayın Prof. Dr. Rengin KARACA ya, çalıma süresince desteklerini gördüüm deerli arkadalarım Dr. Seda DONAT BACI ve Dr. Funda AKKOÇ a, istatistiksel verilerin analizinde yardımcı olan Ara. Gör. Hatice ULUER e, çalıma süresince maddi ve manevi desteklerini esirgemeyip her zaman arkamda olduklarını hissettiren aileme en içten dileklerimle teekkür ederim.

6 ii ÇNDEKLER Sayfa No Yemin Metni Deerlendirme Kurulu Üyeleri YÖK Dokümantasyon Merkezi ve Tez Veri Formu Teekkür i çindekiler.ii Tablo Listesi..v Özet..viii Abstract.x BÖLÜM I GR Problem Durumu Amaç ve Önem Problem Cümlesi Alt Problemler Sayıltılar Sınırlılıklar Tanımlar Kısaltmalar 13 BÖLÜM II KURAMSAL BLGLER VE LGL ARATIRMALAR Denetim Odaı ile lgili Kuramsal Bilgiler Örenilmi Güçlülükle ile lgili Kuramsal Bilgiler Savunma Mekanizmaları ile lgili Kuramsal Bilgiler Denetim Odaı ile lgili Yurt çinde ve Yurt Dıında Yapılan Aratırmalar Yurt çinde Yapılan Çalımalar Yurt Dıında Yapılan Çalımalar...32

7 iii 2.5 Örenilmi Güçlülükle lgili Yurt çinde ve Yurt Dıında Yapılan Aratırmalar Yurt çinde Yapılan Çalımalar Yurt Dıında Yapılan Çalımalar Savunma Mekanizmaları ile lgili Yurt çinde ve Yurt Dıında Yapılan Aratırmalar Yapılan Aratırmalar Yurt çinde Yapılan Aratırmalar Yurt Dıında Yapılan Aratırmalar.52 BÖLÜM III YÖNTEM Aratırma Modeli Aratırma Grubunun Oluturulması Veri Toplama Araçları Rosenbaum Örenilmi Güçlülük Ölçei (R.Ö.G.Ö) Kontrol Odaı Ölçei (KOÖ) Savunma Mekanizmaları Envanteri Ergen Formu Kiisel Bilgi Formu ç Denetim Programı ç Denetim Programı Oturumları Aratırmada zlenen Yol Veri Çözümleme Teknikleri 75 BÖLÜM IV BULGULAR VE YORUMLAR Alt Problemlere ilikin Bulgular ç Denetim Programının uygulanmasından sonra deney ve kontrol gruplarının denetim odaı ön-test, son-test puanları arasında anlamlı bir farklılık var mıdır? ç Denetim Programının uygulanmasından sonra deney

8 iv ve kontrol gruplarının örenilmi güçlülük ön-test, son-test puanları arasında anlamlı bir farklılık var mıdır? ç Denetim Programının uygulanmasından sonra deney ve kontrol gruplarının savunma mekanizmaları alt ölçekleri ön-test, son-test puanları arasında anlamlı bir farklılık var mıdır? Deney grubunun öntest-sontest ve izleme testi denetim odaı puanları arasında anlamlı bir farklılık var mıdır? Deney grubunun öntest-sontest ve izleme testi örenilmi güçlülük puanları arasında anlamlı bir farklılık var mıdır? Deney grubunun öntest-sontest ve izleme testi savunma mekanizmaları alt ölçekleri puanları arasında anlamlı bir farklılık var mıdır?...95 BÖLÜM V SONUÇ, TARTIMA VE ÖNERLER.99 KAYNAKÇA 105 EKLER..122 Ek 1 Kontrol Odaı Ölçei Ek 2 Rosenbaum Örenilmi Güçlülük Ölçei.124 Ek 3 Savunma Mekanizmaları Envanteri Ek 4 Kiisel Bilgi Formu Ek 5 Ergenlerde ç Denetim Programı Ek 6 Veli zin Belgesi 172 Ek 7 Ölçek Kullanma zinleri 173 Ek 8 Aratırma zni

9 v TABLO LSTES Tablo No Sayfa No 1 Aratırma Deseni Örencilerinin Cinsiyetlere Göre Daılımı Örencilerin Annelerinin Eitim durumuna Göre Daılımı Örencilerin Babalarının Eitim durumuna Göre Daılımı.57 5 Ailelerin Ekonomik Durumuna Göre Daılımı Rosenbaum Örenilmi Güçlülük Ölçei ve Kontrol Odaı Ölçei Puanlarının Normal Daılıma Uygunluk Testi Sonuçları Savunma Mekanizmaları Envanteri Puanlarının Normal Daılıma Uygunluk Testi Sonuçları Kullanılan Ölçekler çin Levene Hata Varyansları Eitlii Testi Sonuçları 60 9 Deney ve Kontrol Gruplarının Denetim Odaı Puanlarının Aritmetik Ortalaması ve Standart Sapması Deney ve Kontrol Gruplarının Denetim Odaı Öntest-Sontest Ortalama Puanların t-testi Sonuçları Denetim Odaı Sontest Puanları Betimsel statistikleri Deney ve Kontrol Grubu Denetim Odaı Kovaryans(ANCOVA) Analizi Sonuçları Deney ve Kontrol Grubu Denetim Odaı Fark Puanlarının Aritmetik Ortalamaları ve Standart Sapma Deerleri Deney ve Kontrol Grubu Denetim Odaı Fark Puanları t-testi Sonuçları Deney ve Kontrol Gruplarının Örenilmi Güçlülük Puanlarının Aritmetik Ortalaması ve Standart Sapması Deney, Kontrol Grupları Örenilmi Güçlülük Öntest-Sontest Ortalama Puanların t-testi Sonuçları 82

10 vi 17 Örenilmi Güçlülük Sontest Puanları Betimsel statistikleri Deney ve Kontrol Grubu Örenilmi Güçlülük Kovaryans Analizi Sonuçları Deney ve Kontrol Grubu Örenilmi Güçlülük Fark Puanlarının Aritmetik Ortalamaları ve Standart Sapma Deerleri Deney ve Kontrol Grubu Örenilmi Güçlülük Fark Puanları t-testi Sonuçları Deney ve Kontrol Gruplarının Savunma Mekanizmaları Alt Ölçekleri Puanlarının Aritmetik Ortalamaları, Standart Sapmaları ve Öntest Sontest Ortalama Puanların t-testi Sonuçları Savunma Mekanizmaları Sontest Puanları Betimsel statistikleri Deney ve Kontrol Grubu Nesneye Yöneltme Alt Ölçei Kovaryans Analizi Sonuçları Deney ve Kontrol Grubu Yansıtma Alt Ölçei Kovaryans Analizi Sonuçları Deney ve Kontrol Grubu lkeletirme Alt Ölçei Kovaryans Analizi Sonuçları Deney ve Kontrol Grubu Kendine Yöneltme Alt Ölçei Kovaryans Analizi Sonuçları Deney ve Kontrol Grubu Savunma Mekanizmaları Ölçekleri Fark Puanlarının Aritmetik Ortalamaları ve Standart Sapma Deerleri Deney ve Kontrol Grubu Savunma Mekanizmaları Alt Ölçekleri Fark Puanları t-testi Sonuçları Denetim Odaı Puanları Betimsel statistikleri Denetim Odaı Öntest, Sontest, zleme Testi Puanlarının Tekrarlı Ölçümler çin Varyans Analizi Sonuçları Denetim Odaı Öntest, Sontest, zleme Testi Puanlarının LSD Testi Analizi Sonuçları Örenilmi Güçlülük Puanları Betimsel statistikleri Örenilmi Güçlülük Öntest, Sontest, zleme Testi Puanlarının Tekrarlı Ölçümler çin Varyans Analizi Sonuçları Örenilmi Güçlülük Öntest, Sontest, zleme Testi Puanlarının

11 vii LSD Testi Sonuçları Savunma Mekanizmaları Alt Ölçekleri Puanları Betimsel statistikleri Savunma Mekanizmaları Öntest, Sontest, zleme Testi Puanlarının Tekrarlı Ölçümler çin Varyans Analizi Sonuçları Savunma Mekanizmaları Öntest, Sontest, zleme Testi Puanlarının LSD Testi Sonuçları 98

12 viii ÖZET Bu aratırmanın amacı, ç Denetim Programı nın ergenlerin denetim odaı üzerindeki etkisini incelemek, örenilmi güçlülük ve savunma mekanizmalarını kullanma biçiminin uygulanan eitim programından etkilenip etkilenmediini saptamaktır. Eitim programının ana amacı iç denetimi artırmaktır. Bu ana amaca uygun olarak planlanan oturumlarda, planlama, karar verme, problem çözme ve sorumluluk alma becerilerinin gelitirilmesine çalıılmıtır. Programın ileyiini ve eksikliklerini görmek için öncelikle bir pilot çalıma yapılmıtır. Asıl çalıma eitimöretim yılı ubat-mart-nisan-mayıs aylarında, zmir ili Buca ilçesinde bulunan bir genel lisenin 10. sınıf örencileri ile gerçekletirilmitir. Aratırmada öntest-sontest kontrol gruplu, izleme çalıması yapılan deneysel desen kullanılmıtır. Veri toplama aracı olarak Kontrol Odaı Ölçei, Rosenbaum Örenilmi Güçlülük Ölçei ve Savunma Mekanizmaları Envanteri Ergen Formu kullanılmıtır. Denetim odaı puanı yüksek olan 30 örenci, 15 deney, 15 kontrol grubuna olacak ekilde rasgele atanmıtır. Deney grubuna iç denetim programı, haftada bir gün 90 dakika olmak üzere 15 oturumda uygulanmıtır. Kontrol grubuyla herhangi bir çalıma yapılmamıtır. Çalıma sonrası deney ve kontrol gruplarına ölçekler sontest olarak tekrar verilmitir. Uygulamanın bitiminden altı ay sonra da deney grubuna izleme testi yapılmıtır. Verilerin analizinde t-testi, kovaryans analizi (ANCOVA), tekrarlayan ölçümler için varyans analizi ve LSD testi kullanılmıtır. Aratırmanın bulgularına göre deney grubuna katılan örencilerin öntest-sontest denetim odaı puanları arasında deney grubu lehine istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmutur. Örenilmi güçlülük puanlarında öntest-sontest arasında anlamlı bir fark bulunmamıtır. Savunma mekanizmalarını kullanma biçimleriyle ilgili olarak, nesneye yöneltme alt ölçei puanlarında anlamlı bir düü saptanmıtır. Yansıtma,

13 ix kendine yöneltme, tersine çevirme ve ilkeletirme mekanizmaları açısından anlamlı bir farklılık yoktur. zleme testi sonuçlarına bakıldıında, denetim odaı, örenilmi güçlülük ve nesneye yöneltme sontest-izleme testi puanları arasındaki fark anlamlı deildir. Öntest-sontest puanları arasında anlamlı bir farklılık saptanmayan tersine çevirme alt ölçeinde ise, öntest-sontest-izleme testi puanları arasında anlamlı bir farklılık görülmütür. Sonuçlar, ilgili literatür göz önüne alınarak tartıılmıtır.

14 x ABSTRACT The aim of this study is to examine the effects of Internal Locus of Control Programme on the adolescents and to determine whether their learned resourcefulness behaviors and usage of defense mechanisms are affected by implemented programme or not. The main purpose of the training programme is to increase the internal locus of control. In accordance with this main purpose; planning, deciding, solving problem and taking responsibility skilles of the students were tried to improve. To see the process and deficiencies of the programme, firstly a pilot study was carried out. The essential study was done in February, March, April and May of educational and instrictuonal year with 10th class students of a general high school in zmir-buca. An experimental model with pre-test, post-test control group was used in this study. Also follow up procedure was implemented. Rosenbaum s Learned Resourcefulness Schedule, Locus of Control Scale and Defense Mechanisms Inventory Adolescent Form were used as data collection tools. 30 students whose locus of control scores were higher than the others were assigned randomly; 15 for experimental group, 15 for control group. Internal Locus Of Control Programme was implemented to experimental group in 15 sessions. Each session was carried out in one day of a week and took 90 minutes. No study was done with control group. Scales were given again to the experimental and control groups as post-test right after the study. Six months later, follow up test was applied to the experimental group. The data were analyzed by using t-test, ANCOVA, repeated measures of variance analize and LSD test. According to the findings, there is significant difference between pre-test and post-test locus of control scores of experimental group (p<.05). No significant difference was found between learned resourcefulness

15 xi scores. Concerning the usage of defense mechanisms, a significant decrease was determined between turning against the object sub-scale scores. In projection, turning against the self, reversal of affect and principalization sub-scales, there is no significant difference. The differences between post-test and follow up test about locus of control, learned resourcefulness and turning against the object scores are not significant. Although there is no significant difference between pre-test and post test scores about reversal of affect sub-scale, the difference among pre-test, post-test and follow up test is significant. The results were interpreted in accordance with the related literature.

16 1 BÖLÜM I GR Bu bölümde sırasıyla aratırmanın problem durumu, amacı, önemi, problem cümlesi, alt problemleri, sayıltıları, sınırlılıkları, tanımlar ve kısaltmalar yer almaktadır. 1.1 Problem Durumu Ergenlik dönemi, fiziksel, ruhsal, biyolojik ve sosyal yönden hızlı büyüme, gelime ve olgunlama süreçleriyle çocukluktan yetikinlie geçi dönemidir. Kukusuz ki deiim yalnızca fizyolojik ve biyolojik etkenlere balı deildir. Bilisel yapıdaki gelime, zihinsel yetilerin olgunlaması, dı dünyayı algılama ve kavramada deiikliklere yol açar (Özakka, 2011). Bu dönemde ergen; fiziksel büyüme ve gelime ile birlikte, psikososyal geliim açısından çeitli sorunlarla karılamaktadır. Bununla birlikte, bu dönem bir fırsat dönemidir (Tabak, Akköse, 2006). Yenilie, deiime ve gelimeye en uygun dönemde olan bu ya grubuna, sorumluluklarının farkına varma, davranılarının, kararlarının ve eylemlerinin sorumluluunu alma ve sonuçlarını üstlenme amaçlı programların uygulanması, geliimlerinin salıklı olması açısından önemlidir. Denetim odaı, karar verme becerisinin davranıa dönümesini dorudan etkileyen bir kiilik özellii olarak görülebilmektedir. Bu yönüyle ergenlik dönemi denetim odaının geliimini önemli ölçüde etkilemektedir. Çünkü, bu dönemde ergenin içten veya dıtan denetimli olmasına balı olarak, karar verirken sergileyecei davranılar da farklılaabilmektedir (Özcan, Candangil ve Ceyhan, 2006).

17 2 Denetim odaı kavramı, sosyal örenme kuramı çerçevesinde Rotter tarafından tanımlanmıtır. Rotter a göre bireyin davranılarının sonunda aldıı ödül ve cezalar ilerideki davranılarının sonuçları hakkında bazı beklentiler gelitirmesine yol açmaktadır. Buna göre, herhangi bir durumda belirli bir davranıın ortaya çıkma olasılıı, o durum içinde davranıı belirli bir pekitiricinin izleyecei beklentisine balıdır. Ancak bu olasılık nesnel olmaktan çok bireye özgü, yani özneldir. Çünkü her birey kendi davranılarının sonucunda karı karıya kaldıı pekitireçleri kendine göre algılar, yorumlar ve ona farklı ekilde tepki gösterir (Yeilyaprak, 2006). Rotter denetim odaı algısını Ödül ve cezaların birey tarafından mı yoksa bireyin dıındaki bir takım etkilerce mi denetlendiine ilikin genel bir beklenti olarak tanımlamaktadır. Dier bir deyile denetim odaı kiilerin eylemleri ile eylemlerinin sonuçları arasındaki ilikileri algılama düzeylerine ilikindir. Kendi kaderleri üzerinde bir ölçüde kontrolleri olduuna inanan kiiler içsel denetimli; olayların ve yaantılarının sonuçlarını kendi dıındaki güçlere balayanlar, yani davranılarının sonuçlarını ans, kader ve baka güçler tarafından denetlendiine inananlar ise dısal denetimli olarak tanımlanabilir. Denetim odaı ve öretim ilikisinin incelendii aratırmalarda, dısal denetimlilerin öretmenin yapılandırdıı ve yönlendirdii programlarda daha iyi örendii, içsellerin içerii oluturmada ve yapılandırmada özgür bırakıldıklarında ya da kendileriyle bir sözleme yapıldıında baarılı olduklarını göstermektedir. Bu yönüyle bakıldıında bireyin içsel denetim odaı boyutuna doru yönlendirilmesini destekleyecek yapılandırılmı psikoeitim programlarının etkili olabilecei söylenebilir. Denetim odaı, sonuçların davranılara balı olduu kanısıdır (Lacroix, Assal, 1998). Buna göre, kiinin içinde bulunduu durumu, o kiinin davranıları oluturur. Kiinin içinde bulunduu durum, bireyin davranılarının sonucunda olumadıı zaman, ans, talih, kader, güçlü kimselerin kontrolünde olarak algılanmaktadır. Olay, kii tarafından, kendi davranılarının sonucu olarak yorumlanmadıında dı denetimlilikten bahsedilebilir. Eer kii, olayı

18 3 davranılarının dorudan sonucu ya da kendisinin kalıcı özellikleri olarak algılıyorsa, bu inanç içten denetimli olarak adlandırmaktadır (Nowicki ve Cooley,1990). Denetim odaı, bireyin yaadıklarının sorumluluunu kime ve neye yükledii ile ilgilidir. Buna göre kii, yaamında kendisinin ne kadar rolü olduunu belirler. çten denetimli bireyler yaantılarının sorumluluunu alırlar ve verdikleri kararların sonuçlarına göre hareket ederler. Denetim odaı her ne kadar içsel ve dısal denetim odaı olarak tanımlanmaktaysa da bireyler iki ucun arasında bir yerde bulunurlar ve hangi uca daha yakınlarsa ona göre nitelenirler. Buna göre denetim odaı dısallıktan içsellie doru uzanan bir kiilik boyutu olarak deerlendirilebilir. Bireyler bu boyutun farklı noktalarında bulunabilir. Ancak insanları kesin olarak içten ya da dıtan denetimli olarak ayırmak doru olmaz. Denetim odaının içten denetim ucuna yakın olan kiiler, yaadıı olayların, çevresinde olup bitenlerin kendi denetimleri altında olduuna ve yaamlarını istedikleri yöne çevirebileceklerine inanmaktadırlar. Baarısızlıklarının nedenlerini dı etmenlerde deil, kendilerinde aramaktadırlar. Sorumluluklarını bilen, güvenilir ve uyumlu davranılar gösteren kiilerdir (Dönmez 1983). Ödül ve cezanın kiinin kendi dıındaki güçlerce (Örnein; Tanrı, kader, ans, otorite figürleri) yönetildii ya da denetlendiini düünen, bu nedenle ödüle ulama veya cezadan kaçma konusunda kiisel çabaların etkisinin olamayacaı dorultusundaki genel inanca eilimli olan kiiler de dı denetimli olarak nitelendirilmektedir (Rotter, 1990). Dı denetimli kiiler içinde yaadıkları sosyal çevrenin kurallarına uymayı görev saymaktadırlar. Davranılarını bakaları ne der? düüncesiyle belirleyebilmekte ve bakalarının baskılarına yenik düebilmektedirler. Çou kez kendi mutluluklarını bir bakasına baımlılıkta (Örn: anne-baba, e vb.) ve onları mutlu etmekte arayabilmektedirler. Dı denetim ucuna yakın olan kiiler yaantısını etkilemekte aciz olduuna ve yaamını kaderin belirlediine, elinden gelen bir ey olmadıına inanmaktadırlar (Cücelolu, 1993). çsel ya da dısal denetim odaına sahip olmak, örenme biçimi, bilisel yapılar, güdülenme, kendine güven gibi pek çok kiisel özellikle ilikilidir. Denetim

19 4 odaı, bireyin baarı beklentisini, dolayısıyla performansı dorudan etkilemektedir. Performansla ilgili yapılan deerlendirme bireyin bir sonraki performans düzeyini etkileyecek kadar önemlidir. ç denetimliler baarı ya da baarısızlıın nedenini kendilerinde ararlar. (Yeilyaprak, 2006). Baarı, yeterli çabanın, yetenein ve yetenei kullanabilmenin sonucu olarak ortaya çıkar. Baarısızlık ise bunların olmayıı ile ilikilidir. Dı denetimliler baarının ya da baarısızlıının kendi denetimlerinde olmadıkları inancındadırlar. Buna göre baarılı ya da baarısız olmanın nedenleri içinde, çalıılan konunun zorluu, ans faktörü, tesadüfler, bakalarının yardım edip etmemesi vardır. Bu çerçevede bakıldıında okulun denetim odaının geliimi üzerinde etkisi olduu, aynı zamanda bireyin denetim odaı eiliminin dısal ya da içsel olmasının da okuldaki baarıyı etkiledii söylenebilir. Baarının ansa ya da öretmen kanaatine balı olduuna inanmak, çaba ve beklenti düzeyini düürür. Bu düü kiinin dı denetim düzeyine yakın olduu anlamına gelir. Baarının kiinin kendi çabası ve çalıması ile kazanılacaının inancının arttırılarak, bireyleri kaderci yaklaımdan uzaklatırmak gerekmektedir (Selcen, 2009). çsel ve dısal denetim davranılarının sosyal-psikolojik kökenlerinin tarihsel çerçeve içerisinde açıklanması gerekir. O zaman görülecektir ki, bu davranılar sadece kiiler arası etkileimleri ve bireysel baarıları deil, toplumsal yapıyı ve bilimsel gelimeleri de önemli ölçüde etkilemektedir. nsanolunun atası olan ilk primatlar, doayla etkileime girdii ve alet yapma ve kullanma yoluyla onu dönütürmeye baladıı an insanlamaya balamıtır. Dört ayak üzerinde duran primatların aksine dik olarak iki ayaının üzerinde duran insan, ellerini alet yapmak için kullanma fırsatını yakalamıtır. Ayakta dik pozisyonda durabilme, alet yapma ve kullanma yetisi dıında insana bir farklılık daha kazandırmıtır; bu da sonsuzluk duygusudur. Sonsuzluk duygusu, mekanın, insan bedeninin etrafında, öne, arkaya, saa, sola, yukarı ve aaı doru uzanıyormuçasına düzenlenmesine izin verir (Eliade, 2003). lk insan, kendini görünürde sınırsız, meçhul, tehditkar bir boluun içinde hisseder. Bu boluun içinde isimlendiremedii ve ba edemedii büyük doa olayları ve hastalıklar gibi kaotik ve tehlikeli unsurların bulunuu, onu bir kutsal ın varlıına inanmaya zorlamıtır. nanılan bu kutsal varlık, onu hem bu tehlikelerden

20 5 koruyacak; hem de daha iyi av, daha güzel meyve, daha uzun ömür gibi isteklerini yöneltecei bir makam olacaktır. Ölüm, her ne kadar ilk insan için açıklanamayan bir olgu olsa da, ölen canlının dierlerinin aksine hareketsiz kalması ve çürümesi, onun bir son ve kaçınılması gereken bir ey olduu gerçeini ilk insanın zihnine kazımıtır. Ölüm stresine tahammül edebilmenin en önemli yolu da, insanı tehlikelerden koruyan ve onun dileklerine karılık veren kutsala sıınmaktır. te bu sıını, insanolunun belki de ilk dı denetim davranııdır. Eer av kötü geçmise bunun sebebi avcılık becerilerinin yetersizlii, kullandıı silahların zayıflıı deil, kaderdir. Bu inançtan, dolayısıyla dı denetimlilikten sıyrıldıı ölçüde doayı ve avladıı hayvanları anlamaya, yeni silahlar ve av stratejileri gelitirmeye balamıtır. Tarihsel süreç içerisinde günümüze doru yaklatıkça, yaamdaki pozisyonlarını talih, kader veya baka insanlara, dier bir ifadeyle dı etkenlere balayan bireylerin oluturduu toplumların bilimsel geliim, ekonomik refah ve siyasal yapıdaki özgürleme kıstaslarına göre oldukça alt düzeylerde kaldıkları görülmektedir. Hem içsel, hem de dısal denetimliliin toplumsal kültür olarak sonraki kuaklara aktarıldıı göz önüne alındıında, dünya üzerindeki bu ayrımanın artarak devam edeceini öngörmek oldukça kolaydır. Zira bireysel bir özellik gibi görülen içsel ve dısal denetimlilik, bu bireylerin toplu halde yaamaları dolayısıyla toplumsal bir karakter kazanmakta; bu karakter de aile ve okulda verilen eitimle sonraki kuaklara devredilmektedir. Bu ekilde toplumsal bir karakter kazanan denetim odaının biçimlenmesi aile içinde balamaktadır. Aile üyelerinin problemlerle baa çıkma ekli, yaama bakı açısı çocuun içsel ya da dısal denetimli olma eilimini dorudan etkileyebilecektir. çsel denetimli ebeveynler olumsuzlukların ya da baarısızlıkların altında kendileri dıında etkenler aramayacaklardır. Yaamlarını deitirme ve gelitirme gücünün kendilerinde olduu inancını çocuklarına da aktaracaklardır. Bu inancın aktarımının devam ettii en önemli kurumlar okullardır. Okullarda yapılan çalımalar denetim odaını ekillendirmede ve deitirmede ailenin önemi kadar büyüktür. Bu balamda okullarda yapılacak olan çalımalar, yaantılarının sorumluluunu alan, özgüveni yüksek, analitik düünme becerileri gelimi, sebep-

21 6 sonuç ilikilerini doru kurabilen ve insan ilikilerini salıklı temellere oturtabilen kuakların yetimesini salayacaktır. Bu görü çerçevesinde ergenlerde iç denetimi gelitirmek amacıyla bir program hazırlamak ve bu programın denetim odaı üzerindeki etkisini incelemek, aratırmanın problemlerinden birini oluturmaktadır. Rotter dıında denetim odaı kavramı üzerinde Weiner çalımıtır. Weiner ın yaklaımına göre baarı ya da baarısızlıı içsel ve denetlenebilir deikenlere balayan örencilerin güdülenme düzeyleri daha yüksektir ve bu örenciler akademik yönden daha baarılıdırlar (Yeilyaprak, 2006). Bununla birlikte Weiner ın vurguladıı önemli nokta, içsel denetimlilerin, baarısızlıklarını kendileriyle ilgili denetlenemez bir nedene (yetenek) yüklemeleri durumunda, bunun onların güdülenme düzeylerini düüreceidir. Eer örenci bir alana ilikin yeteneinin olmadıına inanıyorsa, çabalamaktan vazgeçebilir. Bu durum bir ya da birkaç baarısızlık sonucu gelimi olan örenilmi çaresizlik inancı olabilir. Örenilmi çaresizliin tersi olarak tanımlanan örenilmi güçlülük, bireylerin istendik hedeflere ulamalarında duygu, acı, istenmedik düünce gibi, içsel yaam olaylarının bozucu etkilerini kontrol edebilmek için bavurdukları bilisel ve davranısal yetenek daarcııdır (Rosenbaum, 1983). Rosenbaum (1988), bu daarcıın formal ve informal yollarla gelitirilebileceini belirtmitir. Bu balamda örenilmi güçlülüün, denetim odaının içsellemesiyle birlikte artabilecei ileri sürülebilir. Zira, kendi kaderleri üzerinde kontrolleri olduuna inanan içsel denetimli bireylerin, söz konusu bilisel ve davranısal yetenek daarcıını dısal denetimlilere göre daha fazla gelitirip kullanacakları düünülmektedir. Yapılan bazı çalımalar da bu düünceyi destekler niteliktedir. Da ın (1990) kontrol odaı, stresle baa çıkma stratejileri ve psikolojik belirti gösterme arasındaki ilikileri inceledii aratırmasında, denetim odaı ve örenilmi güçlülüün psikolojik belirti düzeyini yordamaya anlamlı katkıları olabilecei görülmütür. Aynı zamanda denetim odaı ve psikolojik belirti düzeyinin de örenilmi güçlülüü anlamlı düzeyde yordayabildikleri bulunmutur. Yıldız'ın (1997) çalımasının bulgularına göre ise yüksek örenilmi güçlülük düzeyine sahip örenciler baarılarının nedenini çabaya ve yetenee balarken, düük örenilmi güçlülüü olan örenciler baarısızlıklarını ansa balamılardır. Kennet in (1994) örenilmi güçlülük yeteneklerinin, akademik

22 7 öz-yönetim programına katılımdaki kararlılık üzerindeki etkisini inceledii çalımasının sonuçlarına göre, programdan erken ayrılmak isteyen örencilerin düük örenilmi güçlülüe sahip oldukları saptanmıtır. çsel denetim odaı ile yüksek örenilmi güçlülük arasındaki iliki, iç denetimi gelitirmeye yönelik hazırlanacak bir eitim programının örenilmi güçlülüü de artıracaını düündürmektedir. Bu nedenle örenilmi güçlülük düzeyinin, uygulanan iç denetim programı eitiminden etkilenip etkilenmediini aratırmak, çalımanın amaçlarından bir dieri olarak planlanmıtır. Aratırma kapsamında hazırlanan iç denetim programının ergenlerin savunma mekanizmalarını kullanma biçimlerini etkileyip etkilemediini, etkiliyorsa hangi yönlerden etkilediini belirlemek, çalımanın üçüncü problemini oluturmaktadır. Freud a göre insan organizması biyolojik ve kalıtsal olarak bunalım geçirme olasılıına sahip bir canlıdır. Benlik bir yandan dı dünya ile ilikilerini gerçekçi bir biçimde sürdürmeye çalıırken, dier taraftan idden gelen isteklerini belli ölçüde doyurmak durumundadır. Organizmanın içsel ve dısal uyaranlar altında bu etkileimi ve çatımayı dengede tutabilmesi için savunma mekanizmaları varolmutur (Deniz, 2007). Ego kendisini ide karı savunup gerçeklikte varlıını sürdürebilmek için onlarca savunma mekanizması kullanır. Savunma mekanizmalarının temel nitelii, bilinçdıı olmaları, otomatik olarak çalımaları ve büyük oranda ide karı sava vermeleridir (Özakka, 2011). Bu yönüyle bakıldıında bilinçdıı bir süreç olarak ileyen savunma mekanizmalarının, yapılandırılmı bilisel bir eitim olan iç denetim programından etkilenebileceinin düünülmesi çeliki gibi görülebilir. Ancak içsel denetimi artırmak, bireylerin problemlerle baa çıkma, sorumluluu üstlenme ve mantıklı karar verme becerilerini gelitirecei için, bilinçdıı süreç olarak ileyen savunma mekanizmalarının kullanma biçimini de dolaylı olarak etkileyebilecei beklenmektedir. Aratırma kapsamında kullanılan savunma mekanizmaları ergen formunda yer alan nesneye yöneltme, yadsıma, karıt tepki oluturma gibi savunma mekanizmaları, bireyin içsel çatımadan kurtulmak için ortaya koyduu dolaylı ya da dorudan saldırganlıı, problemi yok saymayı ya da problemin tam tersi eklinde davranı gelitirmeyi ifade etmektedir. ç denetim programı ile örencilerin kendileri ve davranıları hakkında farkındalıklarının ve

23 8 yaamları ile ilgili sorumlulukları alma becerilerinin artacaı, buna paralel olarak savunma mekanizmalarını olumsuz anlamda kullanma sıklıklarının azalacaı düünülmektedir. Özakka (2011), gelitirdii younlatırılmı terapi (hücum tedavisi) teknii içinde danıanlarına savunma mekanizmaları hakkında bilgi verdiini ve bu ekilde yaadıkları problemlerle baa çıkma becerilerinin arttıını belirtmitir. Literatür incelemesinde, denetim odaı eilimini içselletirmeyi amaçlayan bir eitim programının savunma mekanizmalarının kullanma biçiminin etkilerini inceleyen bir çalımaya rastlanmamıtır. Bu balamda, yapılan çalımanın alanda çalıanlar için kaynak oluturacaı düünülmektedir. 1.2 Amaç ve Önem Bu aratırmanın amacı, ç Denetim Programı nın ergenlerin denetim odaı üzerindeki etkisini incelemek, örenilmi güçlülük düzeyinin ve savunma mekanizmalarını kullanma biçiminin uygulanan eitim programından etkilenip etkilenmediine bakmaktır. Davranılarının sorumluluunu alan, olayların neden ve sonuçlarını dısal etmenlerden ziyade kendi yetenek, beceri ve çalımasına balayan; stres yaratan yaam olaylarında çaresizlie dümeden çözüm yoları üreten, sorunlarla baa çıkma yetisine sahip, özkontrol becerisi yüksek; problemler ve yaam olayları hakkında düünen, ruhsal ve bedensel olarak salıklı bireylerin oluturduu bir topluma sahip olmak açısından denetim odaının içsel olması önemlidir. Bireyler içsel ya da dısal denetimli olmayı aile içinde ve çevrenin de etkisiyle informal yollarla örenmektedir. Bu kavramların örenilebiliyor olmaları, eitimle deitirilebilecekleri anlamını taır. Ergenlerin iç denetim özelliklerini kazanabilmelerine ve gelitirmelerine yönelik hazırlanan bu program, salıklı bireylerin yetitirilmesi bakımından önemli görülmektedir. Bireylerin içsel denetimli olmaları istenilen bir durumdur. Bireylerin içsel ya da dısal denetimli olmaları kiilik özellikleri ile dorudan ilikilidir. Kiilik biçimlenme sürecinin youn olarak ergenlikte yapılandıı göz önüne alındıında, ergenlerin denetim odaklarına ilikin aratırmaların yapılması kaçınılmaz ve önemlidir. Bu balamda yapılan literatür taramasında ergenlik döneminde denetim

24 9 odaı ile akademik baarı, özsaygı, yaam stresi, sosyal destek, depresyon, yaratıcı düünme, benlik algısı, kaygı düzeyi, problem çözme becerileri gibi alanların ilikisi üzerine aratırmaların yapıldıı saptanmıtır (Sing, 1982; Dönmez, 1983; Ross ve Taylor, 1986; Bender, 1987; Man ve Devise, 1987; Da, 1990; Tükel ve ök, 1996; Deryakulu, 2002; Cenkseven, 2004; Derin, 2006; Çivitçi, 2007; Erba, 2009). Ancak yapılan çalımalar ilikinin olup olmadıını ve düzeyini belirlemek eklindedir. Denetim odaı ile savunma mekanizmaları kullanma biçimi ve örenilmi güçlülük ilikisini inceleyen deneysel bir aratırmaya rastlanmamıtır. Ergenlerle yapılacak iç denetimi gelitirmeye yönelik deneysel bir çalıma önemlidir. Aynı zamanda böyle bir çalıma daha sonra yapılacak olan aratırma ve uygulamalara kaynaklık edebilecektir. Elde edilen bulgular psikolojik danıma ve rehberlik alanında çalıanlara, konuyla ilgili dier meslek üyelerine alacakları önlemler konusunda yol gösterici olabilecektir. Böyle bir çalımanın kimlik oluturma dönemindeki bireyler ve bu bireylerle çalıan uzmanlar için öneminin büyük olacaı düünülmektedir. 1.3 Problem Cümlesi: ç Denetim Programının ergenlerin denetim odaı, örenilmi güçlülük ve savunma mekanizmalarını kullanma biçimi üzerindeki etkisi nedir? 1.4 Alt Problemler 1. ç Denetim Programının uygulanmasından sonra deney ve kontrol gruplarının denetim odaı ön-test, son-test puanları arasında anlamlı bir farklılık var mıdır? 2. ç Denetim Programının uygulanmasından sonra deney ve kontrol gruplarının örenilmi güçlülük ön-test, son-test puanları arasında anlamlı bir farklılık var mıdır? 3. ç Denetim Programının uygulanmasından sonra deney ve kontrol gruplarının savunma mekanizmaları alt ölçekleri öntest, sontest puanları arasında anlamlı bir farklılık var mıdır?

25 10 4. Deney grubunun öntest-sontest ve izleme testi denetim odaı puanları arasında anlamlı bir farklılık var mıdır? 5. Deney grubunun öntest-sontest ve izleme testi örenilmi güçlülük puanları arasında anlamlı bir farklılık var mıdır? 6. Deney grubunun öntest-sontest ve izleme testi savunma mekanizmaları alt ölçekleri puanları arasında anlamlı bir farklılık var mıdır? 1.5 Sayıltılar Deney ve kontrol grubundaki örenciler aratırmaya gönüllü olarak katılmılar ve ölçeklere içtenlikle yanıt vermilerdir. 1.6 Sınırlılıklar 1. Aratırma bulguları Kontrol Odaı Ölçei, Savunma Mekanizmaları Envanteri Ergen Formu ve Rosenbaum Örenilmi Güçlülük Ölçei nin ölçtüü maddelerle sınırlıdır. 2. Aratırma, katılan örenciler ile sınırlıdır. 3. Veriler aratırma grubunun yanıtlarıyla sınırlıdır. 1.7 Tanımlar Denetim Odaı (Locus of Control ) : Kiinin, iyi ya da kötü, kendisini etkileyen olayları kendi yetenek, özellik ve davranılarının sonuçları ya da ans, kader, talih ve güçlü bakaları gibi kendisi dıındaki güçlerin ii olarak algılaması eilimidir (Rotter, 1966).

26 11 çsel Denetim Odaı (nternal Locus of Control ): Kiinin kendisini etki1eyen olayların daha çok, kendi denetiminde olduu inancını taıma eilimidir (Rotter 1966). Dısal Denetim Odaı (External Locus of Control ): Kendilerine olanların daha çok kendileri dıındaki güçlerin denetiminde olduu inancı taıma eilimidir (Rotter, 1966). Örenilmi Güçlülük: Bireylerin istendik hedeflere ulamalarında duygu, acı, istenmedik düünce gibi, içsel yaam olaylarının bozucu / karıtırıcı etkisini kontrol edebilmek için bavurdukları bilisel ve davranısal yetenek daarcııdır (Rosenbaum, 1983). Savunma Mekanizmaları Nesneye Yöneltme (NES) : Benliin kabul edilemez olarak gördüü dürtülerini, düüncelerini ve duygularını gerçek nesnesinden farklı bir nesneye yöneltmesidir (Ihilevich, D., Gleser, G.C.,1995). Yansıtma (YAN): Kabul edilemeyen duygu, düünce ve dürtülerin inkar edilerek bakalarına atfedilmesidir (Ihilevich, D., Gleser, G.C.,1995). lkeletirme (LK): Bireyin gerçeklii çarpıtarak yorumlaması anlamına gelmektedir. Bu mekanizma içinde entellektüalizasyon, akliletirme ve yalıtma mekanizmaları bulunur. Entellektüalizasyon: Benlikçe kabul edilmeyen, yasaklanan dürtülerin, duyguların ve anıların düünsel yetilerle ve bilgilerle açıklanmaya çalıılarak üstünün kapatılmasıdır (Ihilevich, D., Gleser, G.C.,1995).

27 12 Akliletirme: Benlik için acı, anksiyete veren durumlarda akla yatkın görünen fakat sıkıntı yaratmayacak, kiiyi haklı çıkartmak için, mantıksal bir neden, açıklama öne sürmektir (Ihilevich, D., Gleser, G.C.,1995). Yalıtma: Anksiyete yaratan yaantıyla ilgili olarak düünce ile duyguların birbirinden ayrılması, duygunun bastırılarak bilinçdıına atılması ya da bir baka yaantı veya nesneye aktarılması, düüncenin bilinçte aynen kalmasıdır (Ihilevich, D., Gleser, G.C.,1995). Kendine Çevirme (KEN) : Bir nesneye yöneltilecek agresyon sonucu oluacak suçluluk duygusundan kiinin kendini acıtmak suretiyle kaçınmasıdır (Ihilevich, D., Gleser, G.C.,1995). Tersine Çevirme (TER) : Kiinin tehdit edici, olumsuz duygulardan kurtulmak için var olan gerçeklii yok sayması ya da tersi duyguları abartılı biçimde ortaya konmasıdır. Bu mekanizma içinde yadsıma, bastırma, karıt tepki oluturma mekanizmaları yer alır (Ihilevich, D., Gleser, G.C.,1995). Yadsıma: Kiinin benlii için tehlikeli olarak algılanan ve bunaltı dourabilecek bir gerçein yok sayılarak görmezden gelinmesidir (Ihilevich, D., Gleser, G.C.,1995). Bastırma: Kabul edilemez duygu, düünce, anı, arzu ya da ihtiyaçların bilinçdıına itilmesi, irade dıı olarak unutulmalarıdır (Ihilevich, D., Gleser, G.C.,1995). Karıt Tepki Oluturma: Kabul edilemez bir istek ya da dürtünün tam tersine göre hareket edilerek yarattıı anksiyeteden kurtulma amaçlı davranıları ifade eder (Ihilevich, D., Gleser, G.C.,1995).

28 Kısaltmalar: KOÖ : Kontrol Odaı Ölçei RÖGÖ : Rosenbaum Örenilmi Güçlülük Ölçei SME : Savunma Mekanizmaları Envanteri Ergen Formu YAN :Yansıtma NES: Nesneye Yöneltme LK : lkeletirme KEN : Kendine Çevirme

29 14 BÖLÜM II KURAMSAL BLGLER VE LGL ARATIRMALAR Bu bölümde denetim odaı, örenilmi güçlülük, savunma mekanizmaları ile ilgili kuramsal bilgilere, yurt içinde ve yurt dıında yapılan aratırmalara yer verilmitir. 2.1 Denetim Odaı ile lgili Kuramsal Bilgiler lk defa Rotter tarafından yapılan tanıma göre denetim odaı; bireyin iyi ya da kötü olarak kendisini etkileyen olayları kendi yetenekleri, özellikleri kaderi ya da güçlü olan baka insanlar gibi deikenlere balama eilimidir. Kendilerini etkileyen olayların, daha çok kendi denetimlerinde olduu inancını taıyan bireyler iç denetimli; yaamlarını daha çok kendileri dıındaki güçlerin denetiminde olduu inancını taıyan bireyler ise dı denetimlidirler (Rotter, 1966). Denetim odaı, her zaman bireyin etrafında gelien olayları algılama biçimi ile ilgilidir. nsanlar, karılatıkları durumlar üzerinde ne kadar kontrol sahibi oldukları hakkında farklı düünü tarzlarına sahiptirler. çten denetim, yaantılar üzerinde kiisel kontrolün bulunabildiini ifade ederken, dıtan denetim ise birey dıındaki örnein; ans, baka insanlar, Tanrı, kader gibi deikenlerin yaantılar üzerinde etkili olduunu ifade etmektedir. ç denetimli bireylerde, yaantıların sonuçlarında kendi davranılarının etkili olduu inancı ve beklentisi hakimdir (Wong-McDonald ve Gorsuch, 2004). Seligman ve Martin (1979), denetim odaını; bireylerin karsılatıkları olaylara yaptıı yüklemeler yani neden bulma olarak tanımlamıtır. Bu yüklemeler genellenerek sonraki davranılarına yansır. Birey, davranı ile sonuç arasındaki iliki

30 15 ile ilgili yüklemeleri iç ve dı etmenlerden birine yapar ve bu yüklemeler farklı sonuçlar ortaya çıkarır. Genelde bir davranıın sonucu için çevre ve kiinin kendisi olmak üzere iki kaynak vardır. Davranılar etkili kiisel ve çevresel özelliklerin bir ürünüdür. Etkili kiisel özellikler güç, yetenek, istek ve çabalarla belirlenir. Etkili çevresel özellikler ise zorluk ve ans etkenlerini içerir (Gezgin, 2010). nsanlar, kendilerine olanların sorumluluunu ya kendilerinde ya da kader, talih, kısmet, ans, gibi kendileri dıındaki güçlere yükleme eilimindirler. Baka bir deile, ödül ve cezaları denetleyen güçler, kiinin içinde veya dıında odaklanmı olarak algılanabilirler. Rotter (1966) bu güçlerin, kiinin içinde ya da dıında, younlatıı noktaya denetim odaı adını vermektedir (Dönmez, 1983). Rotter'in (1954) gelitirdii toplumsal örenme kuramına göre davranı (1) sonuçlarının baarı ya da baarısızlık olacaına ilikin beklentilere, (2) gerçekleen sonuçlara ve (3) oluumu sırasındaki psikolojik koullara göre ortaya çıkar. Davranılar bu üç deikenin bir fonksiyonudur. Denetim odaı bu üç etmenden yalnızca birincisi ile ilgilidir. Bu nedenle davranı, yalnızca denetim odaına bakılarak yordanamaz (Dönmez 1983). Toplumsal örenme kuramında, davranıın ortaya çıkmasında etkili olan beklenti, sonucun deeri ve psikolojik durumlar olmak üzere üç temel deiken vardır. Psikolojik durumlar hem beklentilerin hem de sonuçların deerini belirler ve dolayısıyla davranıın yenilenme olasılıını arttırırlar (Yüksel, 1991). Yükleme kuramı ve sosyal örenme kuramı davranıla sonuçlarını bir nedene balayarak açıklamaktadır. Ancak ayrıldıkları nokta, yükleme kuramında nedensellik duruma özgü olarak deiebilmekte iken, sosyal örenme kuramında bireye özgü olarak belirlenmitir. Yani, yükleme kuramında davranıın sonucu, durumun özelliine göre çaba, iin güçlüü, yetenek gibi deikenlere balanırken, sosyal örenme kuramında bireyin içsel ya da dısal denetimli oluuna göre belirli etmenlere balıdır (Canel, 1993, Akt. Aslan, 2008). ç denetim odaı ve dı denetim odaı arasında kesin bir kutuplama söz konusu deildir. Bu nedenle bu kavramları farklı iki boyut olarak tanımlamakta yarar vardır. Birincisi, içten denetimli olma eilimi, denetim odaı düzeyinin içten

31 16 denetimlilik düzeyine yakın olduunu ve bireyin içten denetimli olmaya eilimli olduunu ifade eder. Dier boyut olan dıtan denetimli olma eilimi ise, denetim odaı düzeyinin dıtan denetimlilik düzeyine yakın olduunu ve bireyin dıtan denetimli olmaya eilimli olduunu ifade eder. Sonucun, davranılarının direk bir uzantısı olduunu düünen kiiler, "içten denetimli" olarak tanımlanmaktadır. Dier yandan "dıtan denetimli" olarak tanımladıımız kiiler ise, sonucun genel olarak kendi davranılarından baımsız ve denetimin de kendi kontrolleri dıındaki faktörlere balı olduuna inanan bireyler olarak tanımlanmaktadır (Kaptanolu, 2002). Da (1992)'a göre, dı denetim odaının ilikili olduu durum, genellikle kiinin psikopatolojisidir. Davranıçı kuramda, insanın etkiye tepki veren bir varlık olduu görülür. Bandura Sosyal örenme Kuramı çerçevesinde, insanın hem çevrenin bir ürünü, hem de bir çevre üreticisi olduunu belirtmitir. Sosyal Örenme Kuramı'na göre, dorudan yaanan ve bakalarının yaantılarına bakılarak elde edilen örenme yaantıları, bireyin uygun davranı potansiyellerini belirlemektedir. Sosyal örenme kuramının denetim odaı tanımına göre; insan, hayatını etkileyen deneyimleri üzerinde etki bırakma gücüne sahip bilinçli bir varlıktır; ama davranıı etkileyenler, dı uyarıcılar ve pekitiricilerdir. ç denetimliler pekitirmenin kendi davranılarına balı olduunu düünerek, yaamlarının sorumluluunun kendilerinde olduuna inanırlar ve buna uygun yaarlar. Dı denetimliler ise; pekitirmenin dısal güçler tarafından olutuunu düünerek sahip oldukları yetenekleri ve davranıların yaamlarında çok az eyi deitirebileceklerine inanarak yaamlarını sürdürürler. Bu nedenle, içinde bulundukları durumu deitirmek için ya hiç çaba sarf etmezler ya da çok az çaba sarf ederler (Rotter, Change ve Phares,1972). Denetim odaı, kiiliin alt boyutlarından birdir. Birey, çocukluktan itibaren hangi davranıların hangi durumlara yol açacaı ve yaadıı olaylarda sorumluluu kendi içindeki mi, dıındaki mi etkenlere yükledii konusunda oldukça tutarlı beklentiler gelitirmektedir. Bu balamda deerlendirildiinde denetim odaının, hayat boyunca onu deitirebilecek veya gelitirebilecek her türlü etkiye açık olduu söylenebilir. Yaamlarının her safhasında, bireyler hayatlarının bazı önemli yönlerini

32 17 kontrol ederek sürekli tecrübe edinmektedirler. Akran ilikileri, okul deneyimleri, meslekta ilikileri, evlilik ya da arkadalık ilikileri bireyin denetim odaının geliimini etkileyebilmektedir. Sosyal Örenme kuramına göre, anne-babanın uyguladıı disiplin ekli, çocuun erken yalardaki kontrolleri içselletirme yetenei üzerinde etkin rol oynamaktadır. Anne-babalar, bir davranıın neye göre onaylanıp onaylanmadıını açıklayarak çocuktan tam olarak ne istenildiini, çocuun anlamasını salayarak, kendi davranılarının sonuçlarını tahmin edebilen bireyler yetitirme konusunda önemli adımlar atmı olurlar (Güngör, 2003, Akt.Selcen, 2009). Bireyler yaam boyunca farklı alanlar ve konularda karar vermek zorundadırlar. Denetim odaı, karar verme becerisinin davranıa dönümesini dorudan etkileyen bir kiilik özelliidir ve ergenlik dönemi denetim odaının geliimini, önemli ölçüde etkilemektedir. Çünkü, bu dönemde ergenin içten veya dıtan denetimli olmasına balı olarak, karar verirken sergileyecei davranılar da farklılaabilmektedir (Özcan, Candangil ve Ceyhan, 2006). ç denetimli ergenin farkındalık düzeyi yüksektir ve verecei kararlar kendi beceri ve yeteneklerini göz önüne alarak olmaktadır. 2.2 Örenilmi Güçlülükle ile lgili Kuramsal Bilgiler Rosenbaum (1983), örenilmi güçlülüü bilisel bir beceri olarak nitelendirmektedir. Bu bilisel becerilerin kiide güçlü bir daarcık halinde bulunduunu ve tüm bu becerilerin artlanma, model alma, talimatla örenme gibi örenme yaantılarıyla ortaya çıktıını ifade etmektedir (Akkapulu, 2005). Örenilmi güçlülük, özellikle stres yaratan yaam olayları ile ne kadar etkili bir biçimde ba edildiini gösterir. Örenilmi güçlülüü tanımlarken Rosenbaum (1983), bu becerilerin olayların kontrolünden çok, olayların birey üzerindeki etkilerini kontrol etmede kullanıldıına dikkat çekmitir. Örenilmi güçlülük bireylerin kendilerini yönetmede sahip oldukları yeteneklere odaklanmakta ve bu yetenekleri çevre artlarından etkilenen bir kiilik özellii gibi deerlendirirken,

33 18 dier yandan özyeterlilik modeli bireylerin yaam olayları karısında kendilerini yönetirken gerektiinde baa çıkma davranılarını balatıp balatmayacaına ve ne kadar çaba sarf edeceine dair güdüsünü ortaya koymaktadır (Kiefer, 2001). Rosenbaum a göre istendik davranıların gerçekletirilmesinde sadece inanç yeterli olmamakta, bunu yapabilmesi için yetenee de sahip olunması gerekmektedir ki, bu yetenekler bireyin örenilmi güçlülük davranı repertuarını oluturmaktadır (Rosenbaum,1983). Örenilmi güçlülük bir davranı repertuarı olarak sadece koullanma deil modelle örenme ve eitim yoluyla da kazanılmaktadır. Aynı zamanda duyguların, acının ve istenmeyen düüncelerin kontrolünde kullanılan bilisel bir beceridir, entelektüel ve sosyal güçlülük anlamına gelmemektedir. Rosenbaum kavramı tanımlarken, olayların kontrolünden çok, bunların istenmeyen etkilerinin deerlendirilmesine dikkat çekmitir. Kendini denetleme ve davranıları düzenleme modelleri, temel olarak güdülenmenin rolü ile ilgilenmi, dolaylı olarak da, içsel olayların düzenlenmesi sürecinde gerekli olan özel yetenekler üzerinde durmulardır. Örenilmi güçlülüün alana en önemli katkısı ise, bireyin temel davranı repertuarını nerede ve ne zaman kullanabileceini belirlemesiyle ortaya çıkmaktadır (Siva, 1991). Rosenbaum a göre (1988), baarılı bir ba etme kendi davranılarını düzenleme ile ortaya çıkmaktadır ve üç türü bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, bireyin fizyolojik fonksiyonlarını dengede tutmak için otomatik ve bilinçdıı olarak ortaya çıkmaktadır; ikincisi, otomatik olmayan, bilinç düzeyinde onarıcı kendini düzenlemedir, üçüncüsü ise, ikinci gibi otomatik olmayan ve bilinçli düzeyde olup, zararlı yok edici alıkanlıklardan koruyan, yeni durumlara ayak uydurmaya yardım eden yenileyici düzenlemedir. Bireyler onarıcı kendini denetlemeyi, yenileyici kendini denetlemeden daha çok kullanmaktadırlar. Bu durumun nedeni, onarıcı kendini denetlemenin istenmeyen duyguları çok daha çabuk ortadan kaldırması, yenileyici kendini denetlemenin ise daha çok gelecekte ortaya çıkacak olumlu sonuçları vaat etmesi ile ilgilidir (Siva, 1991). Rosenbaum (1983), örenilmi güçlülüü oluturan bilisel becerilerin kiide bir daarcık halinde bulunduunu ve tümüyle örenme yaantıları sonunda

34 19 ortaya çıktıını öngörmektedir. Bir davranıın bu kategoride sayılabilmesi için, içsel bir olay tarafından balatılması ve bu olayın söz konusu davranıı gerektiren durumdaki karıtırıcı olumsuz etkiyi azaltması gerekmektedir. Bu da, içsel olayları kendi kendine izleyebilme, deerlendirebilme ve duyguları adlandırabilme gibi becerilerin kiide bulunmasını gerektirmektedir. Rosenbaum'a göre, örenilmi güçlülük esas olarak u baa çıkma davranı ve stratejilerini içermektedir: l) Duygusal ve fizyolojik tepkilerle baa çıkmak için öz yönergelerin ve bililerin kullanımı; 2) Planlama, problemi tanımlama, seçenekleri deerlendirme ve sonuçları tahmin etme; 3) Hemen doyumun ertelenebilmesi; 4) çsel olayları kiinin kendisinin düzenleyebileceine dair genel bir inanca sahip olması (Da, 1991). Rosenbaum, örenilmi güçlülük kavramının belli yönleriyle örenilmi çaresizlik kavramının bir antitezi olduunu savunmaktadır. Kiiler anlık yaantılarını kontrol edemeyebilirler ancak bu yaantılara karı gelitirebilecekleri davranıları kontrol edebilirler. Kiilerin sahip oldukları özkontrol becerileri yaantılar karısında gösterecekleri davranıları belirleyerek bireylerin istendik hedeflere ulamasını engelleyici tarzdaki kendilerinin gelitirebilecei olumsuz faktörlerle ba etmesini salamaktadır. (Rosenbaum,1988). Bireylerin içsel yaam olaylarını düzenlemede kullandıkları davranı repertuarının çocukluk döneminden itibaren, bilisel yollarla fiziksel ve sosyal çevreyle olan etkileimleri sonucunda, model almalarıyla ya da bilgi ve yönergelerle, formal eitim olmaksızın elde edilebileceini belirten Rosenbaum (1988), bunun sonucu olarak kiilerin farklı derecelerde örenilmi güçlülüe sahip olduklarını ve bunun bireylerin sahip olduu zeka durumu gibi kararlı bir özellik olduunu vurgulayarak örenilmi güçlülüün bilisel yapının uyum fonksiyonunu etkilediini belirtmektedir. Örenilmi güçlülük davranı repertuarına sahip olan çocuklar bu özelliklerini sınav stresi karsısında sergilerler, çocuklar bunu kaygının istenmedik etkisini azaltmak için derin nefes alarak veya duygularını kendi kendilerine açıklayarak yaparlar. Dolayısıyla çocuklar örenilmi güçlülük yeteneklerini gelitirebilirler ve stresli durumlar karsısında kullanabilirler.

35 Savunma Mekanizmaları ile lgili Kuramsal Bilgiler Savunma mekanizması kavramı ilk kez Freud tarafından 1894 yılındaki Neuro-Psychoses of Defense adlı çalımasında kullanılmıtır. Freud, ilk olarak savunma terimine histeri nevrozu içinde psikopatolojik bir anlam verse de, daha sonra 1915 yılında savunma mekanizması terimini her bir çatıma durumunda bilinçdıı kullanılan ve patolojik olmayan genel bir ruhsal mekanizma kategorisinin adı olarak kullanmaya balamıtır (Cramer, 1987; Freud, 1957a; 1962 Akt. Takent 2010). Anna Freud 1936 yılındaki Ego and The Defense Mechanisms adlı çalımasında savunma mekanizmalarını gelitirmi, detaylandırmı ve nedenine dair psikanalitik açıklamalar getirmitir (Freud, 2004). Freud a göre savunma mekanizmaları kaygı ve endie yaratan dısal olaylara karı bireyin ruhsal olarak kendini korumaya yönelik gelitirdii mekanizmalardır. Anna Freud a göre savunma mekanizmaları bu ilevinin yanı sıra dürtüsel davranılar, duygular ve içgüdüsel istekler gibi içsel gerilimler üzerinde kontrol sahibi olmasını salayan psikolojik süreçlerdir (Freud, 2004). Psikanalitik kurama göre, egonun temel ve en önemli ilevlerinden birisi kiinin ruhsal olarak denge halini korumasıdır. Bunu da savunmalar kullanarak yapar (Freud, 1959). Savunma mekanizmaları kiiliin geliiminde ve kiinin çevreye uyumunda önemli rol oynarlar ve kiiyi içsel çatıma ve duygusal sıkıntıdan korurlar. DSM IV de savunma mekanizmaları, kiileri iç ve dı tehlikelere ya da sıkıntılara karı koruyan ancak, kiilerin sıklıkla bu süreçlerin ileyilerinin farkında olmadıı, otomatik psikolojik süreçler olarak tanıtılmaktadır (Yılmaz ve ark., 2007). Savunma mekanizmaları, bireyin yaadıı anksiyete, suçluluk, utanç, üzüntü, aaılanma, vicdan azabı gibi rahatsızlık uyandıran duyguları daha kabul edilebilir hale getirmeye hizmet eder. Bu durum algılanan bir tehdide karı düünülen planlanmı bir seçimden çok, otomatiklemi bir tepkidir ve bireyin farkındalıının dıında olumaktadır (Dorpat, 1987). Egonun belli bir dürtüsel isteme karı belli bir savunma yöntemini saplantılı olarak kullanması, bireyde psikolojik problemlerin semptomlarını oluturur.