GDP and openness while it is negatively effected by labour cost and inflation variables.

Transkript

1 GDP and openness while i is negaively effeced by labour cos and inflaion variables. Türkiye de Doğrudan Yabancı Sermaye Yaırımlarının Temel Belirleyicileri: Dönemine İlişkin Ekonomerik Analiz Recep TARI Hanife BIDIRDI Öze: Bu çalışmanın emel amacı, dönemine ilişkin Türkiye de doğrudan yabancı sermaye yaırımlarının belirleyicilerini espi emek ve ahmin sonuçlarından harekele poliika önerisinde bulunmakır. Bu çerçevede, Johansen çoklu eşbüünleşme ahmin yönemi kullanılarak uzun dönem doğrudan yabancı sermaye girişine ilişkin model ahmin edilmiş ve buradan harekele Haa Düzelme Modeli yardımıyla kısa dönem ilişkileri araşırılmışır. Açıklayıcı değişken olarak GSYİH, işgücü maliyei, enflasyon ve dışa açıklık oranının yer aldığı modelin ahmin edilmesi ile Türkiye de doğrudan yabancı sermaye yaırımlarının GSYİH ve dışa açıklık oranından poziif, işgücü maliyei ve enflasyon değişkenlerinden ise negaif olarak ekilendiği gözlenmişir. Anahar Kelimeler: Doğrudan Yabancı Sermaye Yaırımları, Çoklu Eşbüünleşme, Haa Düzelme Modeli. The Main Deerminans of Foreign Direc Invesmen Flows o Turkey: An Economeric Analysis for The Period Absrac: The main objecive of his sudy is o esablish he deerminans of foreign direc invesmen flows o Turkey for he period and o make policy proposals for he fuure. In his framework, he long-erm foreign direc invesmen is esimaed by he use of Johansen s mulivariae coinegraion mehod, and by his way, he shor-erm relaionships are searched for by Error-Correcion Model. Esimaion resuls of he model in which GDP, labor cos, inflaion and openness are independen variables indicaes ha foreign direc invesmen flows o Turkey is posiively effeced by Prof. Dr., Kocaeli Üniversiesi, İ.İ.B.F., İkisa Bölümü Arş.Gör., Kocaeli Üniversiesi, İ.İ.B.F., İkisa Bölümü Key Words: Deerminans of Foreign Direc Invesmen, Mulivariae Co-inegraion, Error Correcion Model. GİRİŞ Dünya ekonomileri arasındaki enegrasyonun armasına sahne olunan 1990 lı yıllarda, öncelikle malların serbes dolaşımı önündeki engellerin kaldırılması amaçlamış, buna paralel olarak da sermayenin serbes dolaşımı sağlanmaya çalışılmışır. Böylece, icare ve yaırım, ekonomik enegrasyonun gerçekleşiği en önemli iki kanal olarak oraya çıkmışır. Dünyanın çeşili bölgelerine akmalarındaki moivasyonlar birbirinden çok farklı olmakla birlike yaırımlar, porföy yaırımları ve doğrudan yabancı yaırım olarak iki şekilde gerçekleşmekedir. Doğrudan yabancı sermaye yaırımları (DYSY), icarele bağlanılı fakörlerden ekilenirken, porföy yaırımları daha çok finansal fakörlerden ekilenmekedir. Gelişmeke olan ülkelerin asarruf açıklarını kısmen de olsa kapaan ve ikisadi kalkınmaları için gereksinim duydukları sermayeyi emin edebilmelerini sağlayan DYSY nin, özellikle 1990 lar sonrasında önem kazandığı görülmekedir. DYSY, bir şirkein üreimini, kurulu bulunduğu ülkenin sınırlarının öesine yaymak üzere ana merkezinin dışındaki ülkelerde üreim esisi kurması veya mevcu üreim esislerini saın alması şeklinde anımlanmakadır (Seyidoğlu, 2007: 598). Şirkelerin kendi ulusal sınırları dışında, ürün ve hizme sunumuna yönelik saın aldığı veya yeni kurduğu esisler, kaıldığı oraklıklar ve her ürlü şirke birleşmeleri de doğrudan yaırımın konusuna girmekedir lere kadar geleneksel uluslararası sermaye harekeleri eorisine göre açıklanan DYSY, 1960 lardan iibaren yeni yaklaşımlarla açıklanmaya çalışılmışır. Şirkelerin ihraca veya lisanslandırma yerine neden DYSY yi ercih eiklerini açıklanmaya yönelik oluşurulan bu yaklaşımlar, Agarwal (1980) ın sınıflandırmasına paralel olarak Moosa arafından am rekabe ve eksik rekabe varsayımı açısından sınıflandırılmışır. Bu bağlamda, am rekabe varsayımı çerçevesinde gelişirilen geleneksel uluslararası sermaye harekeleri yaklaşımında DYSY, ülkeler arasındaki sermayenin geiri oranındaki farklılıklara dayandırılarak açıklanmışır. Bunun yanı sıra 1960 lı yıllara gelindiğinde geiri oranları farklılığı hipoezi, porfolyo çeşilendirmesi hipoezi ile yeniden gündeme gelmişir. Bu yaklaşımda yaırımcı, alernaif 253

2 yaırımlar arasında, bu yaırımların risk ve geirilerini karşılaşırarak uluslararası çeşilendirilmiş bir porföy oluşuracakır. Doğrudan yaırımlar da bu porföy içinde yer alacakır. Diğer bir yaklaşım olan piyasa büyüklüğü hipoezinde ise ülkedeki çokuluslu şirkein saışları veya ülkenin gayri safi yuriçi hasılası (GSYİH) ile ölçülen piyasa büyüklüğünün doğrudan yaırımlar üzerinde belirleyici olacağı ileri sürülmekedir (Moosa, 2002: 24-27). Yukarıda sözü edilen yaklaşımlardan farklı olarak, 1960 larda firmaların eksik rekabe piyasasında faaliye göserdiği ve yaırım kararlarında rakiplerinin yaırım kararlarından ekilendiklerini öne süren yeni yaklaşımlar oraya çıkmışır. Bu eoriler arasında, endüsriyel yapı, ürün haya devreleri, oligopolisik epki, içselleşirme ve büünleşirici (eklekik paradigma) eori yer almakadır. Hymer ve Kindleberger arafından gelişirilen endüsriyel yapı eorisinde, ülkeye özgü fakörlerden çok, firmaya özgü fakörler üzerinde yoğunlaşılmış ve DYSY nin yalnızca uluslararası faiz farklılıklarıyla açıklanamayacağı ileri sürülmüşür. Bu eoriye göre uluslararası alanda yapılan doğrudan yaırımların nedeni, piyasalardaki oligopolisik yapıdır. Teori, uluslararası yaırıma girişen işlemelerin belirsizlik ve risk ile karşı karşıya olduğunu, yaırımın yapıldığı ülke işlemelerinin ise daha avanajlı oldukları düşüncesine dayanır (Hymer, 1970: ; Moosa, 2002: 47). Doğrudan yaırımları, ürünün ar-ge aşamasından ölümüne kadar uzanan evreleri inceleyerek açıklamaya çalışan ürün haya devreleri eorisi ise yaırımcının, ürünün sandar üreim sürecine girdiği son aşamada, diğer ülkeler karşısında maliye avanajını koruyabilmek için ürünün üreimini fakör maliyelerinin düşük olduğu ülkelere kaydırdığını ifade emekedir (Vernon, 1966: 191). Knickerbocker in oligopolisik epki eorisine göre, bir oligopolisik endüsride işlemelerden birinin DYSY ye yönelmesi durumunda diğer rakip işlemeler de çok hızlı bir şekilde aynı piyasada savunma yaırımı yapacaklardır. Bu eori, yaırımlara karşılık verilmesinin (yani savunma yaırımlarının) nedenlerini araşırmakla birlike lider işlemenin niçin yabancı sermaye yaırımı yapığını açıklayamamakadır (Roo, 1990: 627). İçselleşirme eorisi ise yabancı kaynakların işleilmesinde, doğrudan yaırımların neden ihraca ve lisanslamadan daha ekin bir yol olduğuna açıklama geirmekedir. Şirke, piyasadaki işlemlerin geirdiği maliyelerden kaçınmak için yaay ve dikey büünleşmelere gimeke ve bu işlemleri içselleşirmekedir (Candemir, 2006: 25). Dunning (1988: 21) arafından gelişirilen ve OLI paradigması olarak nielenen eklekik uluslararası üreim eorisi, çokuluslu şirkelerin doğrudan yaırım kararı alırken mülkiye (Ownership), konum (Locaion) ve içselleşirme (Inernalizaion) avanajlarını bir arada sağlayan opsiyonları değerlendirdiğini öne sürmüşür. Firmanın sahip olduğu mülkiye avanajları arasında marka, paen, ölçek ekonomileri, eknolojik üsünlükler, üreim ve yöneim modelleri yer almakadır. Pazar büyüklüğü, hammadde kaynaklarına yakınlık, fakör maliyeleri ve bölgesel büünleşmelere araf olma gibi özellikler, yaırımcıların aradığı konumsal avanajlar arasında sayılabilir. İçselleşirme, yaırımcı firmanın, sahip olduğu paen ve marka gibi üsünlükleri koruyabilmek ve bu üsünlüklerin geirdiği üreici ranından faydalanabilmek amacıyla doğrudan yaırım kanalıyla ülke pazarına girmesidir. Bu sayede yaırımcı firma, üreim fonksiyonlarını büünleşirmiş; üreim ve edarik zincirinin maruz kalabileceği dışsal riskleri asgari düzeye indirmiş olacakır. Teorik olarak bakıldığında DYSY yi belirleyen fakörler konusunda am bir fikir birliği sağlanamamakla birlike, bu eorilerin birbirini amamlayıcı nielike olduğu görülmekedir. DYSY ye yönelik poliikaların belirlenmesi için doğrudan yaırımların geleceke nasıl bir seyir izleyeceğinin ahmin edilmesi gerekmekedir. Türkiye 1980 li yıllarda, ihal ikameci sanayileşme sraejisi yerine ihracaa dönük sanayileşme sraejisini benimseyerek dünya ekonomisi ile büünleşmeye başlamışır. Ticare engellerini azalarak ülkenin dışa açılımını gelişirmeyi hedefleyen siyasi oorie, hayaa geçirdiği düzenlemelerle mal ve sermaye akımları üzerindeki konrolünü hafiflemişir da yürürlüğe giren Türk Parası Kıymeini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar ile yabancı sermaye harekelerinin önündeki kısılamalar azalılmışır. Liberal ikisadi poliikaların gelişirdiği yaırım oramı ile 1990 lı yıllarda Türkiye ye gelen yıllık doğrudan yaırım mikarı oralama 1 milyar dolar civarında seyremişir (DPT, 2008). Küresel doğrudan yaırım girişleri içindeki payı düşük seviyelerde seyreden Türkiye, 2001 yılı sonrasında hız verdiği özelleşirme uygulamaları ile doğrudan yaırım girişlerini arırmışır. Türkiye ye gelen doğrudan yaırımların 2006 yılı iibariyle, 20,1 milyar dolar olduğu görülmekedir (YASED, 2007: 5) dan 2006 yılına kadar Türkiye de doğrudan yaırımların belirleyicileri olarak alınan GSYİH, dışa açıklık, işgücü maliyei ve enflasyonun DYSY üzerindeki ekilerini araşıran bu çalışmada, öncelikle DYSY ile ilgili emel kavramlar açıklanarak, çokuluslu şirkelerin başka ülkelerde yaırım-üreim faaliyelerini ve farklı yaırım ürlerini açıklamaya yönelik eorilere değinilmişir. DYSY girişlerini ekileyen fakörlere değinilerek DYSY nin belirleyicileri kuramsal düzeyde oraya konmuşur. Ayrıca, ilgili ampirik lieraür özelendiken sonra çalışmada kullanılan model ve değişkenler anıılmışır. Son olarak, Türkiye ye gelen DYSY 254

3 üzerine yapılan ekonomerik analiz ile DYSY nin emel belirleyicileri espi edilmeye çalışılmışır. Bu çerçevede, Johansen çoklu eşbüünleşme ahmin yönemi kullanılarak uzun dönem ilişkiler ahmin edilmiş ve buradan harekele, Haa Düzelme Modeli yardımıyla kısa dönem ilişkileri araşırılmışır. Çalışma, modelin ahmin edilmesi ile elde edilen sonuçlar ve bu sonuçlar ışığında oluşurulan poliika önerileri ile amamlanmakadır. LİTERATÜR İNCELEMESİ DYSY nin belirleyicileri üzerine çok geniş ve aynı zamanda arışmalı bir lieraür bulunmakadır. DYSY yi ekileyen fakörleri genişleen ve değişik açılardan ele alan araşırmacılar olmuşur. DYSY yi ekileyen fakörlere ilişkin lieraürü özeleyen Chakrabari (2001: 91-92), bu fakörleri piyasa hacmi, işgücü maliyei, icare engelleri, büyüme oranı, dışa açıklık, icare açığı, döviz kuru ve vergi şeklinde sınıflandırmışır. UNCTAD ise, 1998 yılı Dünya Yaırım Raporu nda, DYSY yi ekileyen fakörleri ekonomik (pazara, kaynağa veya ekinliğe odaklı), poliik ve yaırım oramına ai fakörler olarak üç al başlık alında sınıflandırmışır (UNCTAD, 1998: 91). Pazar arayan uluslararası yaırımcılar için en iyi alernaif büyük bir pazara sahip ülkelerdir. Pazarın büyüklüğü, ev sahibi ülkenin GSYİH veya kişi başına GSYİH si ile ölçülmekedir. Piyasa hacmi hipoezi, ölçek ekonomisinden faydalanabilme ve kaynakların ekin kullanımı için büyük bir piyasanın gerekliliği görüşünü deseklemekedir (Chakrabari, 2001: 97). Piyasa büyüklüğünün, DYSY üzerindeki ekisini belirlemek amacıyla 1960 lı yıllardan günümüze, çeşili araşırmalar gerçekleşirilmişir. Örneğin, Scaperlanda ve Mauer (1969) yapmış oldukları çalışmada, piyasa büyüklüğünün önemli olduğuna ilişkin kanılar elde emişlerdir. Daha sonra Roo ve Ahmed (1979) in gelişmeke olan ülkelere ilişkin yapmış oldukları çalışmada da aynı sonuca ulaşılmışır. Yine, Kravis ve Lipsey (1982) yapıkları çalışmada, ev sahibi ülkenin piyasa büyüklüğünün, çokuluslu şirkelerin yerleşim yeri kararı üzerinde önemli bir ekiye sahip olduğunu gözlemlemişlerdir. Bunun dışında Schneider and Frey (1985) az gelişmiş ülkelerdeki DYSY ye ilişkin yapmış oldukları çalışmada piyasa büyüklüğünün önemli bir fakör olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Aynı şekilde, Shamsuddin (1994), Billingon (1999), Obwona (2001), Chakrabari (2001), Bouoiyour (2003) ve Krisjansdoir (2005) arafından yapılan çalışmalarda benzer sonuçlara ulaşılmışır. Piyasa büyüklüğüne ilişkin genel kanı bu değişkenin DYSY yi poziif yönde ekileyen önemli bir belirleyici olduğu yönündedir. DYSY nin ekonomik belirleyicileri arasında en arışmalı olanı, işgücü maliyeleridir. Ucuz işgücünün yabancı yaırımlar için bir cazibe unsuru olduğu genel kabul gören bir görüşür. Örneğin, Saunders (1982), Schneider ve Frey (1985), Shamsuddin (1994) ve Hazius (2000) arafından yapılan çalışmalarda, daha yüksek ücrelerin DYSY yi caydırdığı sonucuna ulaşılmışır. Bununla birlike, düşük ücrelerin DYSY yi cezbemede ekili olamayacağını ya da ikisi arasında önemli bir ilişkinin olmadığını savunan görüşler de bulunmakadır. Caves (1974), Nankani (1979) ve Swedenborg (1979), reel ücrelerle DYSY arasında poziif ve önemli bir ilişki olduğu sonucuna ulaşmakla birlike Wheeler ve Mody (1992) bu iki değişken arasında imala sanayinde çok zayıf bir poziif ilişki olduğunu oraya koymuşlardır (Chakrabari, 2001: 97). DYSY ile ücreler arasında doğrudan bir ilişkinin olmayacağını ileri süren görüşler, işgücünün üreim sürecinde sermayeye oranla giderek daha az pay alması ve yabancı yaırımcıların ücrelerden çok işgücü verimliliğini dikkae alması gibi nedenlere dayandırılarak açıklanmakadır (Gövdere, 2003: 30; Larudee ve Koechlin, 1999). Bir ülkenin dış icare hacmi/gsmh oranı ile ölçülen dışa açıklık derecesi de doğrudan yaırımları ekilemekedir. Yaırımların, icare edilebilir sekörlere yöneldiği görüşünden harekele, dışa açıklık oranı yüksek olan ülkelerin daha fazla yabancı yaırım çekeceği kabul edilmekedir. Kravis ve Lipsey (1982) ile Edwards (1990) ülkenin dışa açıklık derecesinin, DYSY üzerinde, güçlü bir poziif ekiye sahip olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Schmiz ve Bieri (1972) ise, dışa açıklık ve DYSY arasında zayıf bir poziif ilişki bulgusuna ulaşırken Wheeler ve Mody (1992), elekronik sanayiinde zayıf bir negaif ilişki, imala sanayiinde ise güçlü bir ilişki olduğu bulgusuna ulaşmışlardır (Chakrabari, 2001: 100). Ev sahibi ülkenin para birimindeki bir değerlenme ve değer kaybını göseren döviz kurları da bu ülkedeki ükeicilerin saın alma gücünü değişirerek yerel piyasaya dönük doğrudan yabancı sermaye girişini ekiyecekir. Örneğin döviz kurundaki reel değer kaybı, daha ucuz hale gelen yerli işgücüne yönelik avanaj sağlama iseğiyle ülkeye sermaye akışını arırabilir. Çünkü karşılaşırmalı üreim maliyeleri gibi belirleyiciler reel döviz kuruyla yakından ilişkilidir (Güngör, 2002: 76). DYSY daha çok çokuluslu şirkelerce yapılmaka ve bu şirkelerde çok sayıda ülkede faaliye göserdikleri için, çok sayıda para birimi ile çalışmak durumundadırlar. Bundan dolayı, döviz kurlarındaki harekelilik ve belirsizliklerin, söz konusu firmaların hem karlılığını, hem de üreim yeri ercihlerini ekilemesi beklenecekir (Gövdere, 2003: 7). Teorik olarak böyle bir bekleninin varlığına rağmen DYSY ile döviz kurları arasındaki ilişkilerin araşırıldığı 255

4 ampirik çalışmalarda am bir fikir birliğine varılamamışır. Edwards (1990), yapığı çalışmada döviz kurundaki değişmelerin DYSY yi poziif ekilediği sonucuna ulaşırken Froo ve Sein (1991) ise negaif yönde ekilediği sonucuna ulaşmışlardır. Diğer yandan Sader (1993) ile Tuman ve Emmer (1999) arafından yapılan çalışmalarda ise bu iki değişken arasında önemli bir ilişki bulunamamışır. Ticare engellerinin de DYSY nin belirleyicileri arasında yer aldığı genel kabul görmekle birlike, bu konu da arışmalıdır. Tarife farklılığı hipoezine göre, icaree konulan engeller söz konusu ülkeye ürün ihracaını zorlaşırdığı için, firmalar o ülke içinde yaırıma yönelmekedirler. Korumacı poliikalar, hem üreim maliyelerini, hem de fiyaları yükselerek, monopol karlarını yükselici bir eki yapabilmekedir (Gövdere, 2003: 8). DYSY yi ekileyen fakörler arasında önemli olan bir diğeri ise, icare açığı olarak göserilmekedir. Torissi (1985) icare fazlasının, dinamik ve sağlıklı bir ekonominin gösergesi olduğunu, bu nedenle de, DYSY yi eşvik eiğini belirmekedir. Bu alanda yapılan diğer çalışmalar da, aynı yönde bulgular oraya koymuşur. Örneğin, Schneider ve Frey (1985) ile Hein (1992) icare fazlası ve DYSY arasında güçlü bir poziif ilişkinin bulunduğuna işare emişlerdir (Chakrabari, 2001: 100). DYSY üzerindeki ekisi olan bir diğer ekonomik fakör de büyümedir. Daha hızlı büyüyen ekonomiler, firmalara nispi olarak daha iyi fırsalar sunmakadır. Bir başka ifade ile, daha iyi kar olanakları sağlamakadırlar. Bu iki değişken arasındaki ilişkileri araşıran Bandera ve Whie (1968), Lunn (1980), Schneider ve Frey (1985) ve Culem (1988) büyümenin, DYSY üzerinde önemli bir poziif ekiye sahip olduğunu gözlemlemişlerdir (Chakrabari, 2001: 101). Bununla birlike, farklı sonuçlara ulaşan yazarlar da vardır. Örneğin, Nigh (1985) büyümenin DYSY üzerindeki ekisini gelişmiş ve gelişmeke olan ülkeler açısından karşılaşırmalı olarak incelemiş ve gelişmiş ülkeler için zayıf, az gelişmiş ülkeler için güçlü bir ilişki bulunduğu sonucuna ulaşmışır. Ekonomik fakörler dışında yaırım kararını ekileyen bir diğer eken grubu da poliik fakörlerdir. Ekonomik, siyasi ve sosyal isikrar, yabacı yaırımlar için önemlidir. Ekonomik isikrar, yaırım yapılacak ülkenin mevcu ve gelecekeki ekonomik gösergelerinin ekonomik riskleri uygun yaırım oramını sağlayacak şekilde en düşük seviyede uma kabiliyeine sahip olması anlamına gelmekedir. Ekonomik gelişmelerin öngörülebilir sınırlar içinde gerçekleşmesi durumunda yaırımcı kendisini güvende hissedecekir. Aynı durum siyasi isikrar için de geçerlidir (Kaymak, 2005: 88). Para arzı üzerindeki ekonomik baskıyı hesaba kamak için enflasyon oranı çoğu zaman ekonomik isikrarın bir gösergesi olarak kullanılmakadır. Obwona (2001) yabancı yaırımcıları Uganda da yaırım yapmaya ien emel fakörleri incelenmiş ve analiz sonucunda ekonomik ve poliik isikrarın üm diğer özendirici fakörlerden daha ekili olduğu sonucuna ulaşmışır. Aynı şekilde Bajo-Rubia ve Sosvilla-Rivero (1994) İspanya ve Yih Yun Yang vd. (2000) de Avusurya için yapıkları analizlerde, yüksek enflasyonun ev sahibi ülkenin makroekonomi poliikasındaki belirsizliği yansıığını ve bu nedenle doğrudan yaırımları caydırdığı sonucuna ulaşmışlardır. Yaırım kararı alınırken gözeilen diğer bir poliik fakör de vergi poliikalarıdır. Yaırımlar ve karlar üzerindeki aşırı vergi yükü, çokuluslu şirkelerin ev sahibi ülkeye yaırım yapmasını engelleyecekir. Vergi yükü karlar yanında, ana şirke ile bağlı şirke arasındaki her ürlü para ransferini içermekedir. Özelleşirme poliikaları da hükümein, hem devlein ekonomideki ağırlığı ile ilgili hem de serbes piyasanın işleyişi ile ilgili avrını göserdiğinden dolayı yabacı yaırımlar için önem arz emekedir. Özelleşirme uygulamalarının ana hedeflerinden birisi, mülkiyein el değişirmesi yoluyla rekabein sağlanmasıdır. Özelleşirme programları, DYSY nin giderek Lain Amerika, Ora ve Doğu Avrupa ülkelerine kaymasında önemli bir fakördür (Sabır, 2002: 5). Yabancı yaırımcıların belirli bir süre gelir vergisinden muaf uulması, ihal eiği ara malların gümrük vergisi indirimleri ve sübvansiyonlar gibi mali eşviklerin yabancı yaırım için ülkenin çekiciliğini arırdığı düşünülmekedir. Ancak, yapılan araşırmalar, ekonomik karlılıkan çok mali karlılığı düşünen yaırımcılar isisna olarak değerlendirilirse, ülkenin poliik ve ekonomik koşullar bakımından cazip olmaması durumunda mali eşviklerin bunu elafi edemeyeceği yönündedir (Efe, 2002: 17). Teşvikler yabancı sermayeyi çekmeke ek başına ekili değildir. Yaırım eşviklerinin ekinliğini azalan önemli bir fakör, her gelişmeke olan ülkenin farklı ölçülerde de olsa eşvik edbirleri uygulamaka olmasıdır (Duran, 2002: 71-72). Birçok ülke üzerine yapılmış çok sayıda çalışma olmasına rağmen, DYSY yi belirleyen değişkenlerin işare ve büyüklülüklerinin ülke ve sekörlere göre farklılık arz eiği görülmekedir. DYSY nin farklı bakış açıları ile ele alındığı bu çalışmalarda elde edilen sonuçların farklılığının, ülkelerin sahip olduğu farklı ekonomik, poliik ve sosyal şarlardan kaynaklandığı görülmekedir. Farklı ülkeler üzerine yapılan ampirik lieraürü bu şekilde özelediken sonra DYSY nin belirleyicilerine ilişkin Türkiye üzerine 256

5 yapılan çalışmalara bakıldığında, Özağ (1994) arafından yapılan çalışma göze çarpmakadır. Bu çalışmada dönemine ilişkin yıllık veriler kullanılarak DYSY yi ekileyen fakörler araşırılmışır. GSMH, İşgücü maliyei, reel döviz kuru ve yaırım eşviklerinin bağımsız değişken olarak alındığı bu çalışmada, GSMH ve eşviklerin DYSY yi poziif, reel döviz kuru ve işgücü maliyelerinin ise negaif ekilediği sonucuna ulaşılmışır. Taoğlu ve Glaiser (1998) in yapığı bir çalışmada ise Türkiye ye yaırım yapan 98 yabancı firma yöneicisine anke uygulanmış ve Türkiye yi ercihlerinde ekili olan en önemli fakörler sorgulanmışır. Bunun için piyasa büyüklüğü, ekonominin büyüme hızı, poliik ve ekonomik isikrar, alyapı yaırımlarının düzeyi, kalifiye işgücü olanakları, yabancı yaırımlara karşı hüküme arafından yürüülen poliika, eşvikler, ulaşım ve haberleşme maliyeleri, karların ransfer edilebilirliği gibi fakörler kullanılmışır. Çalışmada, Türkiye nin sahip olduğu yerleşim yeri fakörlerinin nispi önemi, yaırım yapan firmanın hangi ülkeye ai olduğu ve yapılan yaırımın piyasaya giriş biçimine göre değişiği sonucuna ulaşılmışır. Erdal ve Taoğlu (2002) arafından yapılan bir başka çalışmada da dönemine ilişkin yıllık veriler kullanılarak DYSY, GSMH, büyüme oranı, ihracaın ihalaa oranı, döviz kuru değişkenliği ve faiz oranı değişkenleri arasındaki uzun dönemli ilişkiler araşırılmışır. Çalışma sonunda ele alınan değişkenlerden GSMH, büyüme oranı, alyapı yaırımları ve dışa açıklık oranı ile DYSY arasında poziif yönlü, faiz oranı ve döviz kuru ile DYSY arasında negaif yönlü uzun dönem ilişkisi espi edilmişir. Alıcı ve Ucal (2003) arafından yapılan bir çalışmada Türkiye ye gelen DYSY, ihraca ve büyüme arasındaki nedensellik ilişkisi incelenmişir. 1981: :04 dönemine ilişkin yapılan analiz sonucunda ihracaaki büyümenin çıkıdaki büyümenin Granger nedeni olduğu faka ihracaaki büyüme ve çıkıdaki büyüme ile doğrudan yaırımlar arasında herhangi bir nedenselliğin olmadığı oraya konmuşur. Deichmann vd. (2003) arafından 1995 yılında Türkiye de faaliye göseren 293 yabancı firma üzerine yapılan çalışmada ülkenin kalkınmışlık düzeyi, alyapı imkanları, ulaşım imkanları, kalifiye işgücü olanakları, banka kredilerinin ikisadi faaliye içindeki payı, arımsal üreimin ekonomi içindeki payı ve kamu yaırımlarının GSYİH içindeki payı açıklayıcı değişken olarak kullanılmışır. Çalışma sonucunda DYSY ile gelir seviyesi, alyapı olanakları ve kalifiye işgücü değişkenleri arasında poziif yönlü bir ilişki espi edilirken, kalifiye işgücündeki yeersizlikler, arımın ekonomideki payı ve kamu yaırımlarının GSYİH içindeki payı ile DYSY arasında negaif yönlü bir ilişkinin olduğu sonucuna ulaşılmışır. Yukarıda özelenen çalışmaların dışında Dursun (2004: ) arafından yapılan dokora ezinde Türkiye ye yönelik doğrudan yaırımları belirleyen fakörler dönemi için analiz edilmişir. Kişi başına GSMH ve reel ücre değişkenlerine ilave olarak enflasyon belirsizliğinin de açıklayıcı değişken olarak kullanıldığı çalışma sonucunda kişi başına GSMH ile reel ücre değişkenlerinin doğrudan yaırımlar üzerindeki ekisi poziif olarak bulunmuşur. Çalışmada düşük ücrelerin Türkiye için doğrudan yaırımları çeken bir unsur olmadığı ifade edilmişir. Ayrıca çalışmada enflasyonun, enflasyon belirsizliğini arırdığı; enflasyon belirsizliğinin ise doğrudan yaırımlar üzerinde olumsuz bir eki yaraığı sonucuna ulaşılmışır. Türkiye ye ilişkin çalışmalara bakıldığında DYSY yi ekileyen fakörleri genişleen ve bu fakörleri değişik açılardan ele alan çok sayıda çalışmanın olduğu görülmekedir. Bu çalışmada Türkiye için farklı bir veri sei ve çok değişkenli koenegrasyon ve haa düzelme modeli kullanılarak DYSY nin belirleyicileri araşırılmışır. EKONOMETRİK ANALİZ Model ve Değişkenler DYSY nin Türkiye deki belirleyicilerinin araşırıldığı bu çalışmada DYSY, piyasa büyüklüğü, ülkenin dış icaree açıklık oranı, işgücü maliyei ve enflasyon ile açıklanmaya çalışılmışır. DYSY nin emel belirleyicilerini ahmin emeye yönelik oluşurulan fonksiyon için çif logarimik kalıpa bir model kurulmuşur. Çif logarimik kalıp, araşırmacıya ahmin edilen kasayıların esneklik olarak yorumlanabilmesi açısından büyük bir avanaj sağlaması nedeniyle ercih edilmekedir. Bu bağlamda kurulan modelde DYSY nin ele alınan değişkenlere karşı esneklik kasayıları hesaplanacakır. Ampirik analizin modeli ve bu modele ilişkin değişkenler aşağıdaki gibidir: LnFDI =β 0 + β 1 LnGDPSA +β 2 LnINF + β 3 LnOPENSA + β 4 LnWAGE + μ (3.1) 257

6 m m m ΔLnFDI =a 0 +a 1 μ -1 + a2 ΔLnGDPSA -i+ 0 a3 ΔLnINF -i i = m 1 a 6 ΔLnFDI -i+ε (3.2) a m 4 ΔLnOPENSA -i + 0 a 5 ΔLnWAGE -i + Tablo 1: Modeldeki Semboller ve Anlamları 1990: :4 dönemini (1) kapsayan üçer aylık verilerin kullanıldığı çalışmada Türkiye ye giren doğrudan yabancı sermaye verileri (FDI), piyasa büyüklüğünün ekisini ölçmek üzere GSYİH (GDP), işgücü maliyeinin ekisini yansımak üzere reel ücre endeksi (WAGE), dışa açıklık oranının ekisini ölçmek üzere ihalaın GSYİH ye oranı (OPEN) ve ekonomik isikrarın bir ölçüsü olarak opan eşya fiyaları endeksi (ENF) verileri ele alınmışır. Çalışmada kullanılan serilerin dönemindeki seyri EK-1 de verilmişir. (3.1) uzun dönem ve (3.2) ise kısa dönem DYSY girişine ilişkin denklemleri gösermek üzere, GDP ve OPEN değişkenlerinin kasayılarının beklenen işarei poziif iken WAGE ve ENF değişkenlerinin beklenen işarei negaifir. Bu çalışmada kullanılan veriler, TCMB elekronik veri dağıım sisemi ve IFS (Inernaional Financial Saisics) Kurumu nun web siesinden sağlanmışır. TCMB elekronik veri dağıım sisemden orijinal hali 1997=100 olan reel ücre endeksi ve orijinal hali 1968=100 olan opan eşya fiyaları endeksi verilerle uyumlu olması açısından, arafımızdan 1990=100 bazlı hale dönüşürülmüşür. Analizde kullanılan modelin sembolleri Tablo 1 de anıılmakadır. Sembol FDI Anlamı ve Ölçüm Birimi Doğrudan Yabancı Sermaye Yaırımları (milyon $) GDP Gayri Safi Yuriçi Hasıla (milyon $) INF Topan Eşya Fiyaları Endeksi (1990=100) WAGE Reel Ücre İndeksi (1990=100) OPEN SA Ln μ -1 İhalaın GSYİH ye Oranı ((İhala/GSYİH)*100) Mevsimsel Düzelme (SA-Seasonal Adjusmen) Logarima Fonksiyonu, LnX=LOG(X) Birinci Fark İşlemcisi, LnX=D(LnX) Uzun Dönem DYSY ye ilişkin Regresyondan Elde Edilen Arık Terimlerin Bir Dönem Gecikmesi (ECT-Haa Düzelme Terimi) Analiz için kullanılan serilerin üçer aylık olması nedeniyle mevsimsel eki içerip içermediğine kukla değişken yönemiyle bakılmış ve GDP ve OPEN serilerinde mevsimsellik gözlenmişir. Bu nedenle, söz konusu seriler TRAMO-SEATS (2) yönemiyle 1 Ele alınan değişkenlere ilişkin verilere 1990: :4 iibariyle ulaşılabildiği için araşırma dönemi bu şekilde belirlenmişir. 2 Mevsimlik ekilerin belirlenmesinde ve serilerin mevsimsel ekilerden arındırılmasında kullanılan çeşili yönemler bulunmakadır. Bunlar; harekeli oralamalar yönemi, mevsimsel kukla değişken yönemi, üsel düzleşirme yönemi, CENSUS II, X11 yönemi ve TRAMO-SEATS gibi yönemlerden oluşmakadır. Çalışmamızda serilerin mevsimsel ekilerden arındırılması için TRAMO-SEATS yönemi kullanılmışır. Bu yönemde mevsimsel düzleşirme için ARIMA emelli bir model oluşurularak serideki ilk bakışa gözlenemeyen, gizli bileşenleri ayrışırılmaka ve minimum oralama haa karesi elde edilmekedir. Gomez ve Maravall (1996) arafından oraya konan ve Maravall (2002, 2005) arafından gelişirilen TRAMO ve SEATS programları ile seri önce düzelilmeke ve ardından 258

7 mevsimselliken arındırılarak analize dahil edilmişir. Analizler, Economeric Views 5.1 pake programı yardımıyla yapılmışır. Modeldeki değişkenler arası ilişkileri araşırmada kullanılan 3.1 nolu denklemin ahmin edilebilmesi için, öncelikle değişkenlerin durağan olması gerekmekedir. Zaman serilerinin durağan olması, oralaması ile varyansı zaman içinde değişmeyen ve iki dönem arasındaki orak varyansı bu orak varyansın hesaplandığı döneme değil de, yalnızca iki dönem arasındaki uzaklığa bağlı olan olasılıklı bir süreci ifade emekedir (Gujarai, 2001: 713). Herhangi bir zaman serisinin durağan olup olmadığı, yapılan çalışmaların büyük çoğunluğunda birim kök esiyle sınanmakadır. Birim kök üzerine yapılan çalışmalarda, birim kök içeren değişkenlerin EKK yönemi ile ahmin edilmesi halinde güvenilir olmayan sonuçlara yol açacağı belirilmiş ve bu durum sahe regresyon olarak ifade edilmişir. Dolayısıyla değişkenler arasında ekonomerik olarak anlamlı ilişkiler elde edilebilmesi için, analizi yapılan serilerin durağan seriler olması gerekmekedir. Durağanlığı sağlamak amacıyla uygulanan fark alma işlemi ise, serilerde bilgi kaybına yol açmakadır. Bunu önlemek amacıyla eşbüünleşme yönemi kullanılmakadır. Durağan olmayan serilerin doğrusal kombinasyonlarının uzun dönemde durağan olmasını ifade eden eşbüünleşme ilişkisinin araşırılabilmesi için, büün değişkenlerin aynı merebeden durağan olması gerekir (Enders, 1995: ). Zaman serilerinin durağanlığı, liaraürde bulunan çeşili yönemler kullanılarak es edilmekedir. Bu çalışmada değişkenlerin durağanlıkları Dickey ve Fuller (1979, 1981) arafından gelişirilen DF-ADF birim kök esleri kullanılarak araşırılmışır. Ancak bu birim kök esleri serilerde yapısal kırılma olması durumunda birim kökün varlığı konusunda sapmalı sonuçlar verebilir. Bu sakıncayı gidermek için Zivo ve Andrews (1992) birim kök esi kullanılmışır. Bu esler sonucunda aynı merebeden durağan oldukları anlaşılan FDI, GDP, OPEN, INF ve WAGE serileri arasında uzun dönemli ilişki olup olmadığı, Engle- Granger yönemiyle es edilebilmekedir (Engle ve Granger, 1987: ). Ancak araşırılan eşbüünleşme ilişkisinde n ane değişken varsa en çok (n-1) ade eşbüünleşik vekör olabileceğinden dolayı Johansen çoklu eşbüünleşme yönemi kullanılmış ve eşbüünleşik vekör sayısı araşırılmışır (Johansen ve Juselius, 1988: ; 1990: ). Johansen yöneminde eşbüünleşik vekör sayısı, özdeğerler düzelilen ARIMA modeli bileşenlerine ayrılarak düzleşirilmekedir. Yönemle ilgili ayrınılı bilgi için bkz. Bozkur ( 2007: 23-24). (eigenvalues) kullanılarak log olabilirlik es isaisiğine dayanan iz isaisiği (race saisics) ve r sayıda eşbüünleşik vekörün r+1 sayıdaki alernaifi karşısında es edilmesine dayalı maksimum özdeğer isaisiği (maximum eigenvalues saisics) ile bulunmakadır. Johansen yönemiyle eşbüünleşik vekör sayısı ve uzun dönem eşiliği belirlendiken sonra ilk aşamada (3.1 nolu denklem) elde edilen haa erimlerinin bir dönem gecikmeli değeri haa düzelme modelinde (3.2 nolu denklem) kullanılarak kısa dönem ilişkileri araşırılmaya çalışılmışır. Analiz Sonuçları Birim Kök Tesi Sonuçları Değişkenler arasında ekonomerik olarak anlamlı ilişkilerin espi edilmesi için, daha önce de ifade edildiği gibi, serilerin durağan olması gerekmekedir. Trend ve mevsimsellik içeren seriler durağan değillerdir. Bu nedenle, öncelikle serilerin mevsimsellik, sabi ve rend gibi deerminisik özelliklerine bakılmış ve mevsimsellik gözlemlenen seriler mevsimselliken arındırılmış olarak modele kaılmışır. Tablo 2 de modelde yer alan değişkenlerin deerminisik bileşenlerine ilişkin sonuçlar yer almakadır. Tablo 2: Değişkenlerin Deerminisik Özellikleri Değişken ler LnFDI Sabi Trend S 1 S 2 S 3 4,804 LnGDP 10,43 LnOPEN 2,707 LnWAGE LnINF 4,498 4,793 0,036 0,014 0,013-0,003 0,110-0,451 (0,071) -0,209 (0,008) 0,100 (0,008) -0,026 (0,206) 0,033 (0,815) -0,340 (0,171) -0,519 0,074 (0,047) 0,002 (0,910) 0,042 (0,784) -0,260 (0,293) -0,338-0,253 0,016 (0,434) 0,012 (0,934) No: Kasayıların alında paranez içinde yer alan rakamlar isaisiğinin olasılık değerlerini gösermekedir. Tablo 2 incelendiğinde, üm değişkenlerin rend ve sabi değişkeni içerdiği gözlenmekedir. Ayrıca, LnGDP ve LnOPEN dışındaki değişkenlerin mevsimsellik içermediği söylenebilir. Bu nedenle söz konusu değişkenler, mevsimsel düzelmeye abi uularak, modele dahil edilmişir. Modelde yer alan değişkenlere ilişkin deerminisik bileşen gerekliliği araşırıldıkan sonra, sokasik bileşen içerip 259

8 içermediği, öncelikle DF birim kök esi kullanılarak es edilmişir. Faka ahmin edilen modelin haa erimlerinde ookorelasyona raslanması durumunda, minimum SC (Schwarz Krieri) değerlerine ulaşılıncaya kadar bağımlı değişkenin gecikmeleri de eker eker modele ilave edilerek ADF birim kök esine başvurulmuşur. Bu çerçevede yapılan birim kök eslerine ilişkin sonuçlar Tablo 3 e verilmekedir. Tablo 3 e yer alan ADF birim kök esi sonuçları incelendiğinde, LnFDI, LnGDPSA, LnOPENSA, Tablo 3: ADF Birim Kök Tesi Sonuçları LnWAGE ve LnINF değişkenleri için mulak değer iibariyle ADF isaisiği, kriik değerden küçük olduğundan, serilerin bir birim kök içerdikleri, yani durağan olmadıklarını ifade eden sıfır hipoezinin reddedilemediği görülmekedir. Çalışmada kullanılan üm değişkenler düzeyleri iibariyle durağan değildir. Bu nedenle değişkenlerin birinci farkları alınarak ekrar birim kök eslerine abi uulmuşur. Değişkenler ADF Tes İsaisiği %5 Kriik Değer LnFDI -0,87 (2)** LnGDPSA -2,03 (0)** LnOPENSA -2,55 (0)** LnWAGE -3,42 (8)** LnINF -2,62 (0)** ΔLnFDI -9,88 (1)* ΔLnGDPSA -7,90 (0)* ΔLnOPENSA -7,95 (0)* ΔLnWAGE -2,40 (7)* ΔLnINF -5,53 (0)* No: Paranez içindeki değerler, Schwarz krierine göre ookorelasyonun bulunmadığı minimum gecikme uzunluklarını gösermekedir. *, % 5 anlamlılık düzeyinde sıfır hipoezinin reddini göserir. **, % 5 anlamlılık düzeyinde sıfır hipoezinin kabulünü göserir. Durağanlaşırma işlemi sırasında fark alınırken genellikle rend ve sabi kaybolmakadır (Tarı, 2005: 400). Bu nedenle, ΔLNINF serisi haricindeki diğer serilerin grafikleri de sabi ve rend ekisinin olmadığını göserdiğinden, bu değişkenlere ilişkin ADF esinde sabi ve rend konulmamışır. Değişkenlerin birinci farkları iibariyle ADF birim kök esi sonuçları Tablo 3 e yer almakadır. Bu sonuçlar incelendiğinde, ADF esi için hesaplanan es isaisiği mulak değer olarak kriik değerleri aşığından, serilerin bir birim kök içerdikleri, yani durağan olmadıklarını ifade eden sıfır hipoezinin reddedilerek alernaif hipoezin kabul edildiği görülmekedir. Başka bir ifadeyle, çalışmada kullanılan üm değişkeler birinci merebeden durağandır. Yapısal değişmelerin varlığı durumunda, ADF gibi geleneksel birim kök eslerinin yanlış sonuçlar vereceği ve gerçeke durağan olan bir serinin durağan değilmiş gibi görünebileceği lieraürde oldukça sık arışılmakadır. Yapısal kırılmanın serilerin durağanlığı üzerinde ekili olup olmadığını araşırmak amacıyla, Zivo ve Andrews (1992) in gelişirdiği yapısal birim kök esine başvurulmuşur. Zivo ve Andrews in önerdiği birim kök esine ilişkin birinci ve üçüncü model (Model A ve Model C) (3) uygulanarak, yapısal kırılmanın birim kök eslerine ekisi araşırılmışır. Tablo 4, bu ese ilişkin sonuçları içermekedir. 3 Zivo-Andrews esinde, yapısal kırılmanın birim kök eslerini nasıl ekilediğini araşırmak için üç model gelişirilmişir. Ancak, son model, B modelinde var olan eğimdeki kırılmanın ekisini de içerdiği için uygulamada yaygın olarak A ve C modelleri ercih edilmekedir. Bizim çalışmamızda da sadece Model A ve Model C es sonuçlarına yer verilmekedir. Kullanılan bu modellerle ilgili ayrınılı bilgi için bkz EK

9 Değişkenler Tablo 4: Zivo-Andrews Birim Kök Tesi Sonuçları Model A Model C Tes İsaisiği* %5 Kriik Değer Tes İsaisiği* %5 Kriik Değer LnFDI -1,99 (2003:04) -4, (2002:01) -5,08 LnGDPSA (2003:02) -4, (2001:02) -5,08 LnOPENSA (1994:04) -4, (1998:01) -5,08 LnWAGE (1994:01) -4, (2001:02) -5,08 LnINF (1999:03) -4, (1999:01) -5,08 No: Paranez içindeki değerler olası kırılma zamanını gösermekedir. *, es isaisiği α kasayısına ilişkin minimum değerlerini gösermekedir. Zivo ve Andrews birim kök esinde Model A için serinin sabiinde (oralamasında) yapısal kırılma olan rend durağan bir süreç seklindeki alernaif hipoezine karşılık serinin birim kök içerdiği boş hipoezi es edilmekedir. Tablo 4 en de görüldüğü gibi üm değişkenler için α kasayısına ilişkin isaisiği, % 5 anlamlılık düzeyindeki kriik değerden küçükür. Dolayısıyla birim kökün varlığını ifade eden sıfır hipoezi reddedilememekedir. Buna göre üm seriler birinci dereceden enegredir yani I(1) dir. En geniş model olan Model C de ise serinin sabiinde (oralamasında) ve eğiminde yapısal kırılma olan rend durağan bir süreç alernaif hipoezine karşılık serinin birim kök içerdiği boş hipoezi es edilmekedir. Tablo 4 deki es sonuçlarına bakıldığında üm değişkenler için α kasayısına ilişkin isaisiği, % 5 anlamlılık düzeyindeki kriik değerden küçükür. Dolayısıyla birim kökün varlığını ifade eden sıfır hipoezi reddedilememekedir. Yani C modeline göre de büün seriler birinci dereceden enegredir.yapılan birim kök esinin hem A hem de C modeli için verdiği genel sonuç yapısal kırılmaların seriler üzerinde kalıcı ekiler bırakmadığı ve büün serilerin I(1) olduğu yönündedir. Tüm değişkenlerin aynı merebeden I(1) enegre olması, Johansen çoklu eşbüünleşme esini uygulayabilmenin emel koşulunu sağlamakadır. Bu durumda, her biri ek başına durağan olmayan serilerin doğrusal kombinasyonlarının durağan olup olmadığı incelenebilir. Johansen Eşbüünleşme Analizi Sonuçları Bu çalışmada kullanılan serilerin birim kök özellikleri incelendiken sonra, değişkenler arasında uzun dönem ilişkisi olup olmadığını es emek amacıyla Johansen çoklu eşbüünleşme esine başvurulmuşur. Daha önce ADF ve Zivo-Andrews birim kök esleri uygulanarak birinci dereceden I(1) enegre olduğuna karar verilen büün değişkenler eşbüünleşme analizine dahil edilmişir. Büün değişkenlerin aynı merebeden I(1) durağan olması, bu değişkenlerle kurulacak olan bir modelin, gerçek bir ilişkiyi yansıabileceği, yani sahe regresyon olma ihimalinin düşük olduğunu gösermekedir. Değişkenler arasındaki uzun dönemli ilişkinin varlığı Johansen eşbüünleşme yönemiyle araşırılmışır. Öncelikle ele alınan değişkenler arasında uygun gecikme uzunluğunun belirlenmesi amacıyla VAR modeli ahmin edilmiş ve bu modelden elde edilen minimum gecikme uzunluklarına ilişkin ahmin sonuçları Tablo 5 de özelenmişir. Tablo 5: Johansen Eşbüünleşme Tesi Minimum Gecikme Uzunluğu Lag LogL LR FPE AIC SC HQ NA 2.41e e * * e e * 1.31e-11* * e e * kriere ilişkin seçilen gecikme uzunluğu; LR: Olabilirlik oranı es isaisiği (% 5 düzeyinde); FPE: Son ahmin haası krieri; AIC: Akaike bilgi krieri; SC: Schwarz bilgi krieri; HQ: Hannan-Quinn bilgi krieri. 261

10 Tablo 5 incelendiğinde, AIC, LR, FPE değerlerinin 4 gecikme için minimum değer verdiği ve SC ve HQ için ise 1 gecikmenin minimum değer verdiği gözlenmekedir. Üç krierin aynı gecikmede minimum değer vermesi üzerine, Johansen eşbüünleşme analizi için opimal gecikme uzunluğu 4 olarak alınmışır. Tablo 6 da yer alan Johansen eşbüünleşme es sonuçları incelendiğinde, hem maksimum öz değer esi, hem de iz esi isaisiklerine göre, % 5 anlamlılık düzeyinde, DYSY girişi (LnFDI), GSYİH (LnGDPSA), dışa açıklık (LnOPENSA), reel ücre (LnWAGE) ve enflasyon (LnINF) arasında uzun dönem ilişkisini ifade eden bir eşbüünleşik vekörün var olduğu görülmekedir. Herhangi bir eşbüünleşik vekörün bulunmadığını (r = 0) öne süren sıfır hipoezi için maksimum özdeğer isaisiği 34,06; iz isaisiği ise 75,16 olarak hesaplanmışır. Bu değerler, % 5 anlamlılık düzeyinde maksimum özdeğer esi için 33,87 ve iz esi için 69,81 olan kriik değerlerden yüksekir. Bu nedenle eşbüünleşik vekör bulunmadığını öne süren sıfır hipoezi her iki es arafından da reddedilmişir. Bunun anlamı, bir eşbüünleşik vekörün var olduğudur. Ayrıca birden fazla eşbüünleşik vekörün var olduğunu göseren hipoezler de reddedildiğinden eşbüünleşik vekör sayısının 1 olduğu anlaşılmışır. Tablo 6: Johansen Eşbüünleşme Tes İsaisikleri Maksimum Öz Değer Tesi (Maximum Eigenvalue Tes) İz Tesi (Trace Tes) Boş ( H 0 ) Hipoez Alernai f Hipoez Tes İsaisiğ i % 5 Kriik Değeri Boş ( H 0 ) Hipoez Alernaif Hipoez Tes İsaisiği % 5 Kriik Değer r = 0 r = r = 0 r > r =1 r = r 1 r > r = 2 r = r 2 r > r = 3 r = r 2 r > r = 4 r = r 2 r > Bu sonuçlara göre, ele alınan dönem iibariyle, doğrudan yaırımlar, GSYİH, dışa açıklık, ücreler ve enflasyon arasında uzun dönemde bir ane eşbüünleşme ilişkisi vardır. Eşbüünleşme vekörü, doğrudan yaırım değişkeninin kasayısına göre normalize edildiğinde, değişkenler arasında aşağıda verilen ilişki elde edilmişir. Johansen esi sonucunda elde edilen eşbüünleşme vekörüne ilişkin kasayıların işareleri beklenilere uygun çıkmışır. Paramereler isaisiki açıdan anlamlıdır ve model bir büün olarak anlamlıdır. Bu çerçevede, GSYİH deki % 1' lik arış, doğrudan yaırımlarda % 5,11 lik bir arışa neden olmakadır. Reel ücre endeksinde meydana gelen % 1 lik arış ise doğrudan yaırımları % 9,48 azalmakadır. Dışa açıklık değişkenindeki % 1 lik arış ise doğrudan yaırımlarda % 5,84 lük bir arışa sebep olmakadır. Ekonomik isikrarın bir gösergesi olarak alınan opan eşya fiyaları endeksindeki %1 lik arış ise doğrudan yaırımları % 0,67 azalmakadır. Yani bu endekseki azalmalar ekonomik isikrarı yansımaka ve doğrudan yaırımları ers yönde ekilemekedir. Ayrıca ücreler ve enflasyondaki arışlar üreim maliyelerinde yükselmeye neden olduğu için ülkenin rekabe gücünü azalmakadır. Bu durumun, doğrudan yabancı yaırımları olumsuz ekilediği görülmekedir. LnFDI= 5,11 LnGDPSA - 9,48 LnWAGE + 5,84 LnOPENSA 0,67 LnINF (3.3) ( ) ( ) ( ) ( ) Aynı şekilde piyasa büyüklüğünü göseren GSYİH deki arış ve dışa açıklığı göseren ihalaın GSYİH ye oranındaki arışların da doğrudan yaırımları özendirdiği görülmekedir. Türkiye de piyasa büyüklüğü, işgücü maliyei ve dışa açıklık doğrudan yaırım girişini belirleyen çok önemli değişkenlerdir. Ekonomik isikrarın ise doğrudan yaırımlar üzerindeki belirleyiciliği daha azdır. Haa Düzelme Modeli Tahmin Sonuçları Johansen eşbüünleşme esinin ilk aşamasında, uzun dönemli eşbüünleşme ilişkisinin bulunmasının ardından, ikinci aşama olarak bu değişkenlerin kısa dönemli davranışları, haa düzelme modeli çerçevesinde ele alınmışır. Haa düzelme modelinde, bağımlı değişkendeki değişme, açıklayıcı değişkenlerin durağan halleri ile gecikmeli değerlerinin ve eşbüünleşme denkleminden elde 262

11 edilen haa erimleri serisinin gecikmeli değerinin fonksiyonu olarak ifade edilmekedir. Burada haa düzelme eriminin kasayısı, bağımlı değişkende kısa dönemdeki dengesizliğin ne kadarının bir sonraki dönemde düzelildiğini göserir. Haa düzelme m m ΔLnFDI =a 0 +a 1 μ -1 + a2 ΔLnGDPSA -i+ 0 a 0 i = m a 1 m 3 ΔLnINF -i + 6 ΔLnFDI -i+ε (3.4) modelinde, değişkenler durağan oldukları seviyeleriyle kullanılır. Bu bağlamda ahmin edilecek haa düzelme modeli ve ahmin sonuçları aşağıda verilmekedir. 0 a m 4 ΔLnOPENSA -i + 0 a 5 ΔLnWAGE -i + Haa düzelme modelindeki maksimum gecikme hesaplanan haa düzelme modeline ilişkin sonuçlar uzunluğu, dör olarak seçilmişir. Bu çerçevede Tablo 7 de özelenmişir. Tablo 7: Haa Düzelme Modeli Tahmin Sonuçları Değişkenler Kasayı Sandar Haa T isaisiği c μ ΔLnFDI(-1) ΔLNFDI(-2) ΔLNFDI(-3) ΔLNFDI(-4) ΔLNGDPSA(-1) ΔLNGDPSA(-2) ΔLNGDPSA(-3) ΔLNGDPSA(-4) ΔLNWAGE(-1) ΔLNWAGE(-2) ΔLNWAGE(-3) ΔLNWAGE(-4) ΔLNOPENSA(-1) ΔLNOPENSA(-2) ΔLNOPENSA(-3) ΔLNOPENSA(-4) ΔLNINF(-1) ΔLNINF(-2) ΔLNINF(-3) ΔLNINF(-4) R 2 = 0.58 F hes = 2,75 Breusch-Godfrey LM Tesi (5)= 17,71 (0,85)* *paranez içindeki değer Breusch-Godfrey LM esine ilişkin olasılık değerini gösermekedir. 263

12 Tablo 7 de yer alan haa düzelme modeli sonuçlarına ilişkin yapılan esler, modelde herhangi bir sorun bulunmadığına işare emekedir. Modelde bağımlı değişkenin de gecikmeli değeri yer aldığından ookorelasyon için DW esi yerine, Breusch ve Godfrey in gelişirdiği ookorelasyon esi kullanılmış ve ookorelasyon olmadığı sonucuna ulaşılmışır. Ayrıca modelde, haa düzelme eriminin kasayısı, beklendiği gibi negaif işareli ve isaisiksel olarak anlamlı çıkmışır. Söz konusu kasayının değeri, cari dönemdeki dengesizliğin % 0,36 lık bölümünün bir sonraki dönemde giderildiğini gösermekedir. Bu durum modelin uzun dönem dengesine ayarlanma hızının 2,7 çeyrek dönem (1/0,36 = yaklaşık 2,7 çeyrek dönem) olduğunu gösermekedir. Kısa dönemde doğrudan yaımlarla sadece doğrudan yaırımların bir dönem gecikmeli değeri arasında anlamlı bir ilişki olduğu görülmekedir. SONUÇ VE ÖNERİLER Doğrudan yaırımlara yönelik poliikaların belirlenmesi için doğrudan yaırımların geleceke nasıl bir seyir izleyeceğinin ahmin edilmesi gereğinden harekele hazırlanmış olan bu çalışmada, ilgili lieraür göz önüne alınarak doğrudan yaırımların emel belirleyicileri ekonomerik model yardımıyla ahmin edilmişir. Uzun dönem analiz sonuçlarına göre Türkiye de doğrudan yaırımların piyasa büyüklüğü, ücreler ve dışa açıklığa karşı esnekliğinin ekonomik isikrara göre fazla olduğu sonucuna ulaşılmışır. Doğrudan yaırım girişleri beklendiği gibi piyasa büyüklüğü ve dışa açıklık değişkenlerinden poziif yönde ekilenirken işgücü maliyei ve ekonomik isikrar değişkenlerinden negaif yönde ekilenmekedir. Bu sonuçlar beklenilerimizle ve ekonomik eori ile de oldukça uarlıdır. Türkiye deki gelirin arması ve ülkenin dış icaree daha açık bir hale gelmesi yabancı firmalar arafından ülke ekonomisi için olumlu gelişmeler olarak değerlendirilmeke, yuriçi piyasanın genişlemesi ve daha raha dış icare imkanları yabancı yaırımları cazip hale geirmekedir. Bunun dışında ücreler, üreim sürecindeki maliyeleri yükselmeke ve Türkiye nin rakip ekonomiler karsısındaki rekabe gücünü azalarak doğrudan yaırımları olumsuz ekilemekedir. Benzer şekilde enflasyon oranlarındaki arış da ekonomik isikrarsızlığın bir ölçüü olarak yorumlanmaka ve doğrudan yabancı yaırımları olumsuz ekilemekedir. Birçok gelişmeke olan ekonomi gibi asarruf yeersizliği ile karşı karşıya bulunan Türkiye nin sürdürülebilir bir ekonomik büyüme için doğrudan yabancı yaırımlara ihiyacı vardır. Başarısız poliikalar, isikrarsızlıklar ve icarein önündeki bir akım engeller nedeniyle sahip olduğu avanajların birçoğunu yeeri kadar kullanamayan Türkiye nin, daha çok yabancı sermaye yaırımı çekebilmek için ekonomik isikrarı sağlayarak güvenilir bir yaırım oramı oluşurması, dışa açıklığın önündeki görünmez engelleri kaldırması ve verimliliğe dayalı ücre sisemine geçmesi gereklilik arz emekedir. Özellikle ekonomik isikrar konusunda hem yabancı hem de yur içi yaırımcılara uygun bir yaırım oramının sağlanması için 2006 yılından iibaren uygulanan enflasyon hedeflemesi sraejisi büyük bir kararlılıkla sürdürülmelidir. KAYNAKÇA ALICI, A. A. ve UCAL, M. Ş. (2003). Foreign Direc Invesmen, Expors And Oupu Growh Of Turkey: Causaliy Analysis, European Trade Sudy Group (ETSG) Fifh Annual Conference, (11-13 Sepember 2003 in Madrid Universiy): 1-17 BAJO-RUBIA, O. and SOSVILLA-RIVERO, S. (1994). An Economic Analysis of Foreign Direc Invesmen in Spain,, Souhern Economic Journal, 61(1): BILLINGTON, N. (1999). The Locaion of Foreign Direc Invesmen: An Empirical Analysis, Applied Economics, 31(1): BOUOIYOUR, J. (2003). The Deermining Facors of Foreign Direc Invesmen in Morocco, hp:// ( ). BOZKURT, H. ( 2007). Zaman Serileri Analizi, Bursa: Ekin Kiabevi. CANDEMİR, A. (2006). Türkiye de Doğrudan Yabancı Sermaye Yaırımlarını Ekileyen Fakörler: Bir Uygulama, Cil I, Yased Yayınları. CHAKRABARTI, A. (2001). The Deerminans of Foreign Direc Invesmen: Sensiviy Analyses of Cross-Counry Regressions Kyklos, 54: DEICHMANN, J., KARIDIS, S. and SAYEK, S. (2003). Foreign Direc Invesmen In Turkey: Regional Deerminans, Applied Economics, 35: DICKEY, D. A. and FULLER, W. A. (1979). Disribuion of he Esimaors for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo, Journal of American Saisical Associaion, 74(366): DICKEY, D. A. and FULLER, W. A. (1981). Likelihood Raio Saisics for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo, Economerica, 49(4):

13 DPT (2008). Temel Gösergeler, hp://ekuup.dp.gov.r/eg/2008/ 01/v. 22.xls ( ) DUNNING, J. H. (1988). The Theory of Inernaional Producion, The Inernaional Trade Journal, 3(1): DURAN, M. (2002). Türkiye de Yaırımlara Sağlanan Teşvikler ve Ekinliği, Ankara: Hazine Müseşarlığı Yayını. DURSUN, G. (2004). Yabancı Doğrudan Yaırımlar ve Belirleyicileri; Türkiye Analizi ( ), (Basılmamış Dokora Tezi), Marmara Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü. EDWARDS, S. (1990). Capial Flows, Foreign Direc Invesmen, and Deb- Equiy Swaps in Developing Counries, Naional Bureau of Economic Research, Working Paper No: EFE, B.(2002). Küreselleşme Sürecinde Doğrudan Yabancı Sermaye Yaırımlarının Analizi: İzmir Örneği, İzmir: İzmir Ticare Odası Yayını. ENDERS, W. (1995). Applied Economeric Time Series, New York: John Wiley and Sons Inc. ENGLE, R. F. and GRANGER, C. W. J. (1987). Co-Inegraion and Error Correcion: Represenaion, Esimaion, and Tesing, Economerica, 55(2): ERDAL, F. and TATOĞLU, E. (2002). Locaional Deerminans Of Foreign Direc Invesmen In An Emerging Marke Economy: Evıdence From Turkey, Mulinaional Business Review, 10(1): 1-7. FAETH, I. (2005). Foreign Direc Invesmen in Ausralia: Deerminans and Consequences, Ph.D. Thesis, The Universiy of Melbourne. FROOT, K. A. and STEIN, J. C. (1991). Exchange Raes and Foreign Direc Invesmen: An Imperfec Capial Markes Approach, Quarerly Journal of Economics, 106: GÖVDERE, B. (2003). Doğrudan Yabancı Sermaye Yaırımlarının Belirleyicilerinin Günümüzdeki Geçerliliği, Dış Ticare Dergisi, 28: GUJARATI, D. N. (2001). Temel Ekonomeri (Çev. Ümi Şenesen ve Gülay G. Şenesen), İsanbul: Lieraür Yayıncılık. GÜNGÖR, B. (2002). Gelişmeke Olan Ülkelerde Uygulanan Yabancı Direk Sermaye Poliikaları, İkisa İşleme ve Finans Dergisi, Kasım: HATZIUS, J. (2000). Foreign Direc Invesmen and Facor Elasiciies, Europen Economic Review, 44 (1): HYMER, S. H. (1970). The efficiency of Mulinaional Corparaions, The American Economic Review, 60 (2): JOHANSEN, S. and JUSELIUS, K. (1988). Saisical Analysis of Coinegraion Vecors, Journal of Economic Dynamics and Conrol, 12: JOHANSEN, S. and JUSELIUS, K. (1990). Maximum Likelihood Esimaion and Inference on Coinegraion - wih Applicaion o The Demand for Money, Oxford Bullein of Economics and Saisics, 52(2): KAYMAK, H. (2005). Yabancı Doğrudan Yaırımları Arırmak İçin Teşvikler Gerekli ve/veya Yeerli mi?, Maliye Dergisi, 149: KRAVIS, I. B. and LIPSEY, R. E. (1982). The Locaion of Overseas Producion and Producion for Expor by U.S. Mulinaional Firms, Journal of Inernaional Economics, 12: KRISTJANSDOTTIR, H. (2005). Deerminans of Foreign Direc Invesmen in Iceland, Research Paper, No: 15, Denmark: Universiy of Copenhagen. KUTLAR, A. (1998). Bilgisayar Uygulamalı Ekonomeriye Giriş, İsanbul: Bea Yayınları. LARUDEE, M. and KOECHLIN, J. (1999). Wages, Produciviy and Foreign Direc Invesmen Flows, Journal of Economic Issues, 33 (2): MOOSA, I. A. (2002). Foreign Direc Invesmen: Theory, Evidence and Pracice, New York: Palgrave Macmillan. NIGH, D. (1985). The Effec of Poliical Evens on Unied Saes Direc Foreign Invesmen: A Pooled Time- Series Cross-Secional Analysis, Journal of Inernaional Business Sudies, 16(1): OBWONA, M. B. (2001). Deerminans of Foreign Direc Invesmen and Their Impac on Economic Growh in Uganda, African Developmen Review, 13: ÖZAĞ, F. E. (1994). Ev Sahibi Ülke Açısından Yabancı Sermaye Yaırımlarını Ekileyen Fakörler ve Türkiye Üzerine Bir Uygulama, Ekonomik Yaklaşım, 5 (12):