Çisem BEKTUR 1. Oğuz KIRMAN 2

Transkript

1 İslami Kar Teorisi Açısından Türk Kaılım Bankaları İslami Kar Teorisi Açısından Türk Kaılım Bankaları Çisem BEKTUR 1 Oğuz KIRMAN 2 Öze Bu çalışmada, Türkiye de faaliye göseren Kaılım Bankaları nın karlarının İslami Kar Teorisi açısından değerlendirilmesi amaçlanmakadır. Bu durumun sınanması amacıyla Harvey vd. Doğrusallık Tesi kullanılmışır. Tesin uygulanmasında Aralık 2005 Haziran 2016 arası aylık zaman serileri kullanılmışır. Sağlıklı yorumlama yapabilmek amacıyla önce Şuba 2014 e kadar olan kısma es uygulanmış ve serinin doğrusal olduğu görülmüşür. Ancak çeşili iç karışıklıkların olduğu ve özellikle kaılım bankası karlarının da ekilendiği sonraki dönem eklendiğinde serinin doğrusallıkan çıkığı görülmüşür. Bu durumda, aslında kurumların faaliye açısından İslami hassasiyeleri gözeiği ancak genel yapısal durumun doğasında bulunan riskin -faaliyelerdeki risken kaçınılsa bile- yaırımcıları ve mevdua sahiplerini ekilemesinin olası olduğu görülmüşür. Eikeler: Kaılım Bankaları, İslami Kar Teorisi, Harvey vd. Doğrusallık Tesi. JEL Sınıflandırma Kodları: G21, C22, C58. Turkish Paricipaion Banks Wih Regards o Islamic Profi Theory Absrac This sudy aims an evaluaion of snows of Paricipaion Banks which operaes in Turkey wih regards o Islamic Profi Theory. Harvey a al. Lineaiy Tes is used o sudy. Monhly ime series beween December 2005 June 2016 is used for he es. Firsly he es is performed on a par unil February 2014 for a healhy explanaion and i shows ha he serie is linear. Bu, lineariy is broken down when he nex par is added, he domesic disurbances are observed a ha ime which influences paricipaion banks. A his sage, I is shown ha firms ake care abou Islamic sensibiliies bu i is possible ha invesors and deposiors can be affeced from he risk of general siuaion which has naural risks even firms absain from he risks of aciviies. Keywords: Paricipaion Bank, Islamic Benefi Theory, Harvey e al. Lineariy Tes. 1 Yrd. Doç. Dr., Sakarya Üniversiesi, Siyasal Bilgiler Fakülesi, Finansal Ekonomeri Bölümü / Ass.Prof., Sakarya Universiy, Faculy of Poliical Sciences, Deparmen of Financial Economerics, cisembekur@sakarya.edu.r ICPESS, Lisans Öğrencisi, Sakarya Üniversiesi, Siyasal Bilgiler Fakülesi, Finansal Ekonomeri Bölümü / BSc, Sakarya Universiy, Faculy of Poliical Sciences, Deparmen of Financial Economerics, oguz.kirman@ogr.sakarya.edu.r ICPESS, 2016 ICPESS 2016-ISTANBUL, Augus

2 Ç.BEKTUR ve O.KIRMAN GİRİŞ İslami Kar Teorisi ne göre kar, Zubair Hasan ın 1995 yılındaki çalışmasında anımlandığı şekliyle, maksimum kazanca yönelik bir hedef ya da amaç değil, icarei eşvik edecek, geçimi sağlayacak ve kama değer üreip oplumsal refahı arıracak bir araçır. Ğarar kavramı ile açıklanan risk ya da belirsizlik, İslami açıdan olmaması gereken fakörler nieliğindedir. Belirsizliğin emel unsurlarından sayılabilecek spekülasyon kavramı da buna dahil edilebilir çünkü İslami açıdan gaybı yalnızca Allah bilebilir ve bu sebeple geleceğe yönelik her ürlü spekülasyon İslami açıdan kabul edilemez bir belirsizlik kaynağından ibareir. Günümüzde kar elde emek amacıyla kullanılan birçok araç İslami açıdan sorunlu görülmekedir (Zaim, 1978). Örnek olarak ürün ve hammaddelerin daha çıkarılmadan saışı, elde edilmemiş bir gelire dayalı olarak alınan para ya da mal ve bu gibi borçlardan kaynaklanan vadeli/vadesiz geri ödemeler, faiz gibi konular sayılabilir. Bu hassasiyelere sahip insanlar, kendilerine uygun yaırım araçları ve fon kaynakları arayışına girmekedirler. Bu ihiyaç ise İslami bankacılık, faizsiz bankacılık ya da kaılım bankacılığı gibi kurumların oluşmasıyla sonuçlanmışır. Bu bankacılık şekliyle faiz kullanılmamaka, spekülasyonlara izin verilmemeke ve spekülasyonlar dikkae alınmamaka, dini hassasiyelere aykırı faaliyeler yapılan ensrümanlara, firmalara yaırım yapılmamaka ve üm faaliyelere Şer i açıdan bakılmakadır. Bu sebeple kar veya zarar durumu reel bir ekonomik faaliyee dayandırılarak oraklık şeklinde ele alınmaka, üm ödemeler de bu prensibe dayandırılarak yapılmakadır (Kalaycı, 2013). İlk iki paragrafa yer alan açıklamalar üzerinden bir değerlendirme yapılacak olursa, bu bankaların risken kaçındığı, bu sebeple kazançlarının belli bir düzleme ourması gerekiği düşünülebilir. Risken kaçınmaları sebebiyle kazançlarında kısa dönemli büyük oynaklıkların görülmesi beklenen bir durum değildir. Ancak kazancın endekslendiği ensrümanlar da mevcu ekonomik sisemin risklerini barındırmaka, dolayısıyla kaılım bankaları İslami hassasiyele yaırım yapsa bile bu durumdan kaçınamamakadır. Reel bir varlığa endekslenmiş bir kazanç görünürde risksiz olsa bile, özellikle enflasyon benzeri İslami açıdan arışmalı oynaklıklara açık haldedir. Bunun yanı sıra üreim mikarının belirsizliğinden kaynaklanan maliye ve fiya belirsizlikleri, faiz-yaırım dengesine karşılık gelen bir çözüm olmaması sebebiyle sınırlı mevdua oplanabilmesi, kaynak elde ederken de dini hassasiyeler gözeildiği için faaliyelerin çoğunun özsermaye ile yapılması gibi riskler kaılım bankalarının karşı karşıya kaldığı sorunlardandır. Bu şekilde sayılabilecek birçok konu, kaılım bankalarının risklerini geleneksel bankalara nispeen yüksek göserecek unsurlardır. 338 ICPESS 2016-ISTANBUL, Augus 2016

3 İslami Kar Teorisi Açısından Türk Kaılım Bankaları Bu çalışmanın amacı, yukarıda bahsedilen konuları kaılım bankası karlarının aylık periyoaki harekelerinin varyans aralığı üzerinden değerlendirmekir. İslami hassasiye gözeen bir kar anlayışıyla hareke eden bankaların karlarının hareke aralığı yüksek olmamalı, yani doğrusala yakın bir aralıka hareke emelidir. Sonucun böyle olması durumunda, karların ekinliğinden ve aşırı kar elde edilmediğinden söz edilebilir. Aksi durumda ise, İslami Kar Teorisi ne uygun olmayan bir şekilde, riskli ya da ekin olmayan bir hareke görülmüş olacakır (Azid vd, 2007). Devam eden bölümlerde Lieraür başlığı alında, bu konuda yapılmış benzer çalışmalara yer verilmişir. Yönem başlığında ise ampirik analizde kullanılan ekonomerik meod açıklanmışır. Veri ve Bulgular kısmında, kullanılan veriler, verilerin kaynağı ve bu verilere uygulanan ekonomerik meodun sonuçları raporlanmışır. Son olarak Sonuç kısmında ise elde edilen bulgular İslam Ekonomisi ve/veya Finansı içerikli lieraür ışığında değerlendirilmişir. Lieraür Parlakkaya ve Çürük (2011) 24 geleneksel banka ve 4 kaılım bankasının yılları arası değerleriyle yapıkları çalışmalarında finansal rasyoları kaılım bankaları ile mevdua bankaları arasında bir ayrım olarak kullanmış ve kaılım bankalarının daha daha riskli olduğunu, bu sebeple karlılık oranlarının daha yüksek olması gerekiğini belirmişir. Buna dayalı olarak, geleneksel bankaların karları ile karşılaşırıldığında daha ekin olan arafın geleneksel bankalar olması gerekiğini belirmişlerdir. T esi ve lojisik regresyon modeli kullanarak yapıkları analizlerde, rasyoların bir kısmının ayırıcı sonuçlar verdiğini, bir kısımın ise birbirine yakın sonuçlar verdiğini espi emişlerdir. Elde eikleri sonuçlara göre, kaılım bankaları geleneksel bankalardan daha yüksek kar marjına sahipir. Er ve Uysal (2012) 26 geleneksel, 4 kaılım bankasının yılları arasındaki değerleriyle yapıkları veri zarflama analizi çalışmalarında, kaılım bankalarının icari bankalara oranla daha ekin olduğu sonucunu elde emişlerdir. Bu sonuca göre, kaılım bankası yaırımcılarının daha az riske maruz kaldığı yorumu yapılabilir. Sakarya ve Kaya (2013) Türkiye deki geleneksel bankalar ve kaılım bankalarının yılları arası değerleriyle panel veri yönemiyle yapıkları çalışmalarında, banka ürleri arasında bir değer farklılığı espi edememişlerdir. Banka karlılıkları ve ekinliklerinin birbirine yakın olduğunu, faaliyelerinin ise birbirinden farklı olmadığı gözlenmişir. ICPESS 2016-ISTANBUL, Augus

4 Ç.BEKTUR ve O.KIRMAN Doğan (2013) 4 geleneksek banka ve 4 kaılım bankasının yılları arası değerlerini esi ile karşılaşırarak yapığı çalışmasında, geleneksel bankaları daha yüksek likiideye, borç ödeme gücüne ve sermaye yeerliliğine sahip olduklarını, bunla birlike daha düşük riskli olduklarını espi emiş, karlılıkları arasında ise anlamlı bir fark espi edememişir. Özsoy vd. (2013) Bolu ilindeki 3 kaılım bankasının müşerilerinden seçikleri 217 kişilik örnekleme uyguladıkları ankei açıklayıcı veri analizi ekniğiyle değerlendirmiş, müşerilerin kaılım bankalarını seçme sebeplerinden ilk dördünü hizme/ürün kaliesi, imaj ve güven, personel kaliesi, dini/çevresel moivasyonlar olarak belirlemişlerdir. Kar payı oranları ise ancak yedinci sırada yer bulabilmişir. Yönem 1. Harvey vd. Doğrusallık Tesi Harvey Tesi (Harvey ve Leybourne, 2007), serinin birimköklü ve durağan olduğuna dair yapılan iki ayrı doğrusallık esinin ağırlıklı oralamasıdır. Teslerden biri serinin durağan olduğunu varsayarken, diğer es ise serilerde birimköklü sürecin var olduğunu varsaymakadır. Bu es uygulandığı serinin doğrusallık derecesinin belirli olmadığı durumlarda da kullanılabilmekedir. W {1 }W s W u, veri sei durağan ise 0, birimköklü ise 1 e yakınsar. Bu fonksiyonun hesaplanışı şu şekildedir: 2 U ( U, S) exp g S g poziif değerli bir sabiir. Harvey çalışmasında bu değerin 0.1 olması gerekiğini söyler. U birimkök, S durağanlık es isaisikleridir. Serinin durağan olması durumunda λ sıfıra, birimköklü olması durumunda ise 1 e yaklaşır. y y y Birimkök esi olarak ADF, durağanlık esi olarak ise Harris esi kullanılır. KKT r s Ws T KKT u s ICPESS 2016-ISTANBUL, Augus 2016

5 İslami Kar Teorisi Açısından Türk Kaılım Bankaları Harvey esinin isaisiği serinin durağan olduğu emel hipoezini sınayan W s isaisiği aşağıdaki modelin kısılı ve kısısız kalını kareler oplamlarıyla hesaplanır. Durağan zaman serisi y için doğrusal dışı AR(1) modelinden yola çıkarak kasayılar V yi durağan yapacak şekilde seçilir. y V (1) V V f ( V, )V (2) y y ( y ) ( y ) (3) Son durumda model y gözlem değerleriyle (3) numaralı hale gelir. Bu modelin KKT ları kısılı ve kısısız olarak hesaplanır ve W s isaisiği hesaplanır. KKT r S WS T KKT u S 1 W U isaisiği serinin birimköklü olduğu emel hipoezini sınar. Hesaplayabilmek için (3) numaralı modelin gecikmeli değerlerinden arındırılmış fark modeli kullanılır. Bu modelin KKT ı kısılı ve kısısız olarak hesaplanır. y y ( y ) ( y ) KKT r U WU T KKT u U 1 Tüm wald isaisikleri 2 serbeslik dereceli ki-kare dağılımına uygundur. Veri ve Bulgular Çalışmada Türkiye de faaliye göseren kaılım bankalarının karlarının Aralık Haziran 2016 arası aylık zaman serileri kullanılmışır. Veriler Türkiye Cumhuriyei Merkez Bankası Elekronik Veri Dağıım Sisemi (TCMB EVDS) 3 nden elde edilmişir. Sisemde yer alan veriler her yıl için aylık kümülaif olarak verilmişir. Bu sebeple kar mikarları her ayın kendisini yansıacak şekilde düzenlenmişir. Ekonomerik yönemin uygulanmasında Gauss yazılımından yararlanılmışır. 3 hp://evds.cmb.gov.r/ ICPESS 2016-ISTANBUL, Augus

6 Ç.BEKTUR ve O.KIRMAN İlk aşamada, 2014 yılında bir kaılım bankasına hukuki yapırım uygulanmasıyla sonuçlanan olayların ekisi olmadan gözlem yapabilmek için doğrusallık esi Şuba 2014 e kadar olan kısma uygulanmışır. Grafik 1: Aralık 2005-Şuba 2014 arası kar düzeyleri Tablo 1: Harvey vd. Tesi Sonuçları (Aralık 2005-Şuba 2014) İsaisik DF Birim Kök İs Harris Durağanlık İs Durağan ise W İs Birim köklü ise W İs Ağırlık Harvey İs Kriik değerler H 0: Seri doğrusaldır. H 1: Seri doğrusal değildir. 1% 5% 10% Bu döneme yapılan analiz sonuçlarına göre, kaılım bankalarının karları doğrusaldır yani karlarda ekinlik söz konusudur. Diğer bir deyişle, aşırı kar söz konusu değildir ya da seri değerleri belirli bir varyansın dışına çıkmamışır. Ayrıca serinin ağırlık kasayısının 1 e yakınlığı görülmekedir. Bu durumda serinin birimköklü olduğu söylenebilir. Bu da her bir değerin bir önceki değerden ekilendiğini gösermekedir. Seriye Haziran 2016 ya kadar olan kısım eklendiğinde elde edilen sonuçlar ise; Grafik 2: Aralık 2005-Haziran 2016 arası kar düzeyleri 342 ICPESS 2016-ISTANBUL, Augus 2016

7 İslami Kar Teorisi Açısından Türk Kaılım Bankaları Tablo 2: Harvey vd. Tesi Sonuçları (Aralık 2005-Haziran 2016) İsaisik DF Birim Kök İs Harris Durağanlık İs Durağan ise W İs Birim köklü ise W İs Ağırlık Harvey İs Kriik değerler H 0: Seri doğrusaldır. H 1: Seri doğrusal değildir. 1% 5% 10% Seriye ikinci kısım eklendiğinde doğrusallığını kaybemişir. Aynı zamanda arık birimköklü değildir yani seri değerleri bir önceki değerden bağımsızdır. SONUÇ Elde edilen sonuçlar değerlendirildiğinde, kaılım bankalarının genel harekelerinin İslami Kar Teorisi ne paralel bir işleyişe olduğu görülebilir. Ancak burada asıl ele alınması gereken konu şudur; mevcu sisemin içerisinde yer alan bir kurum, sisemin içerdiği her risken kaçınabilir mi? Bu çalışmada yer alan sonuçlara göre bu sorunun cevabı hayır olarak görünmekedir. Serbes girişim olarak faaliye göseren yapıların büyük dışsal ekilerden nasıl korunacağı büyük bir soru işareidir. Ayrıca insan doğasında yer aldığı üm içihadlarda da kabul edilen dünyalık sevdası hususu, bu serbes girişimlerin yöneicileri ve faaliyelerini idare eden kişiler üzerinde bir ereddü oluşmasına sebep olmakadır. Yaırımcıları dini hassasiyelere sahip olduğu halde yöneime herhangi bir eki edemediği ICPESS 2016-ISTANBUL, Augus

8 Ç.BEKTUR ve O.KIRMAN düşünülürse, kimi kesimlerin dini kavramları kullanarak aslında dini hassasiyeleri gözemeden faaliye yapmasını engelleyecek yapılar oluşurulması ihiyacı doğabilir. Özellikle kapializmin dayandığı paradigmanın üm kavramları icari amaçla kullanmaya ve saılabilir şeyler üremek için uyarlamaya açık olduğu düşünülürse, Din kavramının bu amaçlarla kullanılmayacağını garani edecek bir yapı olduğunu söylemek büyük bir yanılgı olacakır. Bu durumun bir örneği, Proesan mezhebi mensuplarının icaree ön plana çıkması esnasında gözlenmişir (Poggi, 1983, Weber, 2011). Ahme Terzi 2013 yılında yapığı çalışmasında, kaılım bankalarının 17 faaliye yılı boyunca zarar ememesinin İslami hassasiyelere sahip olan yaırımcıların zihinlerinde ereddüler oluşmasına yol açığından bahsemekedir (Terzi, 2013). Aynı çalışmasında bu ereddüdün açıklamasında referans göserdiği bir kaılım bankası, çalışmasından 1 yıl sonra kanun dışı faaliyeleri sebebiyle hukuki yapırımlara maruz kalmış ve bu çalışmamızki analizin ikinci kısmında yer alan doğrusallık bozulmasının kaynağını eşkil emişir. Dahası, bu durum da bahsedilen bankanın ve bir diğer kaılım bankasının referans göserilen yazısında değinilen bir husus olarak dikka çekmekedir. Yani bir kaılım bankası, kendi faaliyelerindeki riski kabul emeke ve faaliyeelerini bu şekilde hala İslami hassasiyelere sahip olduğu iddiasıyla devam eirmekedir. Aynı açıklamalar kar payı oranlarının faiz oralarına yakınlığı, fon oplama ve kullandırma yönemleri, kar paylaşımı ve diğer kavramlar hakkında da yapılmışır ve bu konular da arışmalı olmaya devam emekedir. Bu durumu en iyi açıklayan sözleri Abul Hassan ın 2014 yılındaki çalışmasında bulmak mümkündür; Böyle bir al yapıya rağmen, Nursî, Mevdudî, Kuub ve el- Sadr İslam aleminin içine düşüğü baaklıkan çıkarabilmek için olumlu bazı fikirler ve cevaplar üremişlerdir. Bu âlimler insanların ahlâklı bireyler olduğunu ve bu nedenle ikisala ilgili en emel soruların ahlâki sorular olduğunu öne sürmüşlerdir. (Hassan, 2014). Tüm bu arışmalara rağmen, dikkae değer bir kesim kaılım bankalarının geleneksel bankalara bir alernaif nieliğinde olduğunu düşünmekedir. Bunun başlıca nedeni, bankacılık dahi olsa, kavramsal açıdan dini kimliği koruma ihiyacıdır (Öke, 2010). Ancak İslam İkisadı nın am anlamıyla işler olmasının önündeki en büyük engel, mevcu sisemdeki eğiimlerin ve uygulamaların İslami bir sisem ya da ekol şeklinde bulunmamasıdır (Görmüş, 2016). Niekim, kapializmin dayandığı düşünce biçimi ile İslami düşünce biçimi arasındaki büyük farklar, İslami hassasiyeleri içeren davranış biçimlerinin kapialis sisem içerisinde saf bir şekilde işlemesine imkan anımamakadır (Zaman, 2013). 344 ICPESS 2016-ISTANBUL, Augus 2016

9 İslami Kar Teorisi Açısından Türk Kaılım Bankaları KAYNAKLAR Ahmad, Ziuaddin (1964), "Riba Teorisi", Sudies, pp.1-2. Azid, Toseef, Mehme Asuay ve Umar Burki (2007), "Theory of he firm, managemen and sakeholders: An Islamic perspecive", Islamic Economic Sudies 15.1, pp Doğan, Mesu (2013), Kaılım ve Geleneksel Bankaların Finansal Performanslarının Karşılaşırılması: Türkiye Örneği, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Vol.58, pp Er, Bünyamin ve Musafa Uysal (2012), Türkiye'deki icari bankalar ve kaılım bankalarının karşılaşırmalı ekinlik analizi: dönemi değerlendirmesi, Aaürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Vol.26, pp.3-4. Görmüş, Şakir (2016), "İslam İkisadı İnsanlık için Bir İhiyaç mı?", Inernaional Journal of Islamic Economics and Finance Sudies 1.2. Harvey, David I., and Sephen J. Leybourne (2007), "Tesing for ime series lineariy", The Economerics Journal 10.1, pp Hasan, Zubair (1995), "İslam Ekonomisinde Kar Teorisi", Sosyal Siyase Konferansları Dergisi 40, pp Hassan, Abul (2014), İslam İkisadı ve Geleceği, İslam İkisadını Yeniden Düşünmek, İgiad Yayınları, Vol.16, pp Kalaycı, İrfan (2013), Kaılım Bankacılığı: Mali Kesimde Nasıl Bir Seçenek?, Uluslararası Yöneim İkisa ve İşleme Dergisi, 2013, 9.19, pp Öke, M. Kuluğhan Savaş (2010), "İslam Ekonomisi ve Finansının Temelleri: Teori ve Uygulama", Elekronik Sosyal Bilimler Dergisi Özsoy, İsmail, Birol Görmez ve Seden Mekik (2013), "Türkiye de kaılım bankalarının ercih edilme sebepleri: Ampirik bir ekik", Yöneim ve Ekonomi: Celal Bayar Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi 20.1, pp Parlakkaya, Raif ve Suna Aken Çürük (2011), Finansal rasyoların kaılım bankaları ve geleneksel bankalar arasında bir asnif aracı olarak kullanımı: Türkiye örneği, Ege Akademik Bakış, 11(3), pp Poggi, Gianfranco (1983), Calvinism and he capialis spiri Max Weber's proesan ehic. Sakarya, Burçhan ve Yasemin Kaya (2013), Türk Bankacılık Seköründe Kaılım ve Mevdua Bankaların Performans Farklılaşması (No. 215), Ekonomik Yaklasim Associaion. ICPESS 2016-ISTANBUL, Augus

10 Ç.BEKTUR ve O.KIRMAN Terzi, Ahme (2013), "Kaılım Bankacılığı: Kiaba Uymak mı, Kiabına Uydurmak mı?", Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi 5.9. Weber, Max (2002), The Proesan Ehic and he Spiri of Capialism: and oher wriings, Penguin. Zaim, Sabahain (1978), "İkisadi Faaliyelerde İslami Davranış Tarzı", İslam Tekikleri Dergisi, s.7. Zaman, Asad (2013), "Building genuine Islamic financial insiuions", Conference on: Economics and Ehics organized by he Cener for Islamic Legislaion and Ehics (CILE) in Doha/Qaar. 346 ICPESS 2016-ISTANBUL, Augus 2016